(p. 1) zrImadbhaTTAkalaGkadevaviracitasiddhivinizcayasya ravibhadrapAdopajIvi-anantavIryAcAryavinirmitA siddhivinizcayaTIkA AlokAkhyaTippaNasahitA [1 pratyakSasiddhiH] //oM namo 'rhate// akalaGkaM jinaM bhaktyA guruM devIM sarasvatIm/ natvA TIkAM pravakSyAmi zuddhAM siddhivinizcaye//1// akalaGkavacaH kAle kalau na kalayApi yat/ nRSu labhyaM kvacil labdhvA tatraivAstu matir mama//2// devasyAnantavIryo 'pi padaM vyaktaM tu sarvataH/ na jAnIte 'kalaGkasya citram etat paraM bhuvi//3// akalaGkavaco 'mbhodheH sUktaratnAni yady api/ gRhyante bahubhiH svairaM sadratnAkra eva saH//4// sarvadharmasya nairAtmyaM kathan nApi sarvathA/ dharmakIrtiH padaM gacched AkalaGkaM kathaM nanu//5// zAstrasyAdau tadavighnaprasiddhiprathanAdikaM phalam abhisamIkSya "sarvajJam" ityAdi maGgalam Aha --- sarvajJaM sarvatattvArthasyAdvAdanyAyadezinam/ zrIvardhamAnam abhyarcya vakSye siddhivinizcayam//1// asyAyam arthaH --- sarvajJam sarvavedinam, abhyarcya arcitvA/ nanu "pratibhAsAdvaitAd anyasyAbhAvAt tad eva sarvam, taj jAnAtIti sarvajJaH svarUpajJaH, tam abhyarcya iti prAptam" iti cet; atrAha --- "zrIvardhamAnam" iti/ zrIH azeSatattvArthajJAnAdisampad iha gRhyate, sA pUrvapUrvaparyAyaparityAgAjahadvRttyuttaraparyAyopAdAnena vardhamAnA uparamaviraheNa pravartamAnA yasya sa (p. 2) tathoktas tam iti/ kAmacAreNa vizeSaNavizeSyabhAva iti zrIzabdasya vizeSaNAbhidhAyitvam anyasya vizeSyAbhidhAyitvam, vardhamAnAkSaram ityAdivat, itarathA vardhamAnazabdasya pUrvanipAtaH zrIzabdasya paranipAtaH syAt/ evaM vA savizeSaNasya pUrvanipAtAt/ nanv evaMvizeSaNe 'pi na yathoktadoSanivRttiH/ na hi svapakSavizeSaNamAtrAt parapakSo nivartate atiprasaGgAt api tu nyAyAt, tataH sa eva ucyatAm iti cet; atrAha --- "sarvatattvArthasyAdvAdanyAyadezinam" iti/ sarve tattvArthAH jIvAdayaH teSAM syAdvAdaH anekAntaH, viSayizabdasya viSaye upacArAt, tasya nyAyo grAhakaM pratyakSAdipramANam, tad dizati kathayati ity evaM zIlaM taddezinam iti/ etad uktaM bhavati --- tadupadeze mAMsacakSuH ke anye iti bhagavAn eva tadupadeSTA jAtaH, tadupadezAc ca kevalaM vayaM vyAdhUtAjJAnatamasaH svaM paraM ca tadvartmani vartayituM samarthAH/ tathA hi --- dRzyaprApyayor iva vicArAt dRzyamAtre 'pi vijJaptirUpe matyodadhistambhAdibhAgAnAM naikatvam ityantyAH paramANava evAvaziSyante, tatra caikaparamANuvedanena anyeSAm anupalambhena santAnAntaravad asattvAt tasya ca svAtmaneti kasya kSaNikatvadarzanam? yenocyate --- "yad yathAvabhAsate" ityAdi? "yad avabhAsate taj jJAnam" ityAdi ca/ kasya vA pratibhAsAdvaitatA yenedam apy ucyate --- "yady advaitena toSo 'sti mukta evAsi sarvathA/" [pramANavArttikAlaMkAra 2.37] ityAdi? yadi punaH ekAnekavikalpazUnyaM tad iSyate; tarhi pratibhAso 'zUnyam eveSyatAm/ (p. 3) na hi paramaNvAkArais tacchUnyaM citrAdvaibham AbhAti atItAnAgataparyAyair ekAtmavat/ grAhakAbhAva ubhayatra/ atha nIlAdyAkArais tad iSyate; tarhi mecakamaNidarzanasamaye nIlAdyAkArANAM parasparam adarzane santAnAntarANAm iva abhAvaH/ darzane aikyam/ nirAkAravAdo 'nyathA bhavet/ teSAM tathAdarzane 'pi sattve na paralokAdiniSedhaikAnta iti katham uktaM --- "tena svarUpavad anyad astIti tad eva sarvam iti taj jAnan sarvajJaH" iti/ syAn matam --- nAnyonyaM tadAkArANAM darzanaM nApy adarzanam iti; tad api na sUktaM svarUpe 'pi tathA prasaGgAt/ tasya darzanAn neti cet; anyaviviktadarzane ukto doSaH/ atha tena anyasya adarzanam; kathaM tad anyaviviktatAm Atmano 'vaiti? kathaM prakRtipuruSAdInAm adarzane nIlAdes tadviviktatApratItiH, kathaM vA sukhAdeH AtmazUnyatAvittiH, yato nairAtmyadarzanam? teSAM darzane susthitam advaitam! adarzanAd eva tadabhAva iti cet; kim idaM tadadarzanam? darzananivRttir iti; katham apratItA sA asti prakRtyAdivat? nIlAdidarzanaM tadadarzanam iti cet; katham anyadarzanam anyAdarzanaM virodhAt? anyaviviktarUpatvAc cet; prakRtyAdInAm adarzane keyaM tadviviktatAsya? anyathA pItAdInAm adarzane 'pi nIlasya tadviviktatApratItir iti kathan na prakRto doSaH? nanu ca anIlavyAvRttir nIlam, anIlAbhAve kathaM tadvyAvRttiH, evaM pItAdau vaktavyam iti cet? tarhi asvasaMvedanavyAvRttiH svasaMvedanaM tasyAsvasaMvedanasyAbhAve tad api mA bhUt/ svarUpam etad iti cet; nIlAdikam api tathaivAstu/ tan na nIlAdyAkArais taccitram iti/ bhavatu vA, tathApi mecake nIlAdInAm iva nIlamAtre 'pi tadvibhAgacintAyAM tadavastho doSaH/ nanu yata eva citraikajJAnavan nIlamAtram api na ghaTate tata eva tad api paramArthato mA bhUt marIcikAtoyavat "mAyAmarIcipratibhAsavad asattve 'py adoSaH" [pramANavArttikAlaMkAra 3.2111] iti vacanAd iti cet; AstAM tAvad etat/ atha nIlamAtraM svabhAgair ekam iSyate; tathA mecakam api nIlAdibhir ekam iSyatAm/ iSyata eva "citrapratibhAsApy ekkaiva buddhir bAhyacitravilakSaNatvAt" [pramANavArttikAlaMkAra 3.220] ityAdi vacanAd iti cet; tathA sati na kevalaM dRzyaprApyayoH api tu saMsAretarAvasthayor avicchedena kathaJcit tAdAtmyaM siddham iti sAdhUktam --- "zrIvardhamAnam" iti/ evam anye 'py ekAntAH prahantavyAH/ nirUpayiSyate caitat yathAsthAnam/ idam aparaM vyAkhyAnam --- zriyopalakSitaM vardhamAnaM pazcimatIrthakaram abhyarcya/ kathambhUtam? sarvajJam sAksAtkRtAzeSapadArtham/ nanu sa eva kutaH siddhaH "sa tu (p. 4) sarvajJa ity api" [tattvasaMgraha zloka 3230] dharmasattAsiddher dharmipratipattinAntarIyakatvAd iti cet; atrAha --- sarvatattvArthasyAdvAdanyAyadezinam iti/ "satvatattvArthadezinam" iti vacanAt tatsattvam uktam iti gamyate, vacanasya vaktRsattvAvyabhicArAt/ na vedena vyabhicAraH; pakSIkaraNAd iti/ nirUpayiSyate caitat/ "syAdvAdanyAydezinam" ity abhidhAnAt tatsarvajJatvam iti ca/ gam abhyarcya/ kim iti? atrAha --- vakSye siddhivinizcayam/ siddhiH pramANam/ nanu siddhI pramANasya phalam "pramANasya phalaM sAkSAt siddhiH" [siddhivinizcaya 1.3] iti vakSyamANatvAd anyaiva tat kathaM sA pramANam iti cet? etad uttaratra nirUpayiSyate/ vizabdaH atizayaprakarSadvaividhyanAnAtveSu vartamAno gRhyate/ tatra atizaye tAvat anyasyApi jIvAditattvasya nizcayaM vakSye siddhes tu sAtizayaM vakSye/ ko 'syAtizayaH sakalaprameyavyavasthAhetutvam, yad vakSyate --- "siddhaM yan na parApekSyam" [siddhivinizcaya 1.14] ityAdi/ tathA prakarSe; tasyAH prakRSTaM nizcayaM vinizcayM vakSye/ ko 'sya prakarSaH? saugatAdikalpitatannizcayAd Adhikyam/ tathA dvaividhye; dvividhaM nizcayaM tasyA vakSye pratyakSaparokSabhedena "kiJcit svataH kiJcit parataH pramANam ity anena vA bhedena, svaparaviSayadvaividhyena, vyavahitAvyavahitaphaladvaividhyena vA/ tathaiva nAnAtve; nAnA nizcayaM vakSye svarUpasaMkhyAviSayaphalavipratipattinirAsanAnAtvena/ nanu ca nayAdInAm api vinizcayo 'tra pratipAdayiSyate tat katham ucyate "siddheH pramANasya" iti cet; na; teSAM zrutabhedena tatraivAntarbhAvAt/ tad uktam --- "upayogau zrutasya dvau pramANanayabhedataH/" [laghIyastraya zloka 62] na ca pramANasya upayogo 'pramANam; virodhAt, "pramANAnayair adhigamaH" [tattvArthasUtra 1.6] ity asya vyAghAtAc ca/ pramANair adhigamaH tarhi vaktavyam iti cet; na; vikalAdezasyApi tadbhedatvapratipAdanArthaM tathAvacanam ity adoSaH/ tataH prameyanirNayahetutvAt pramANanayAnAM pramANatve samane 'pi sakalAdezAt naye nivAryamANe pramANazabdaH tatraiva pravartate utkalitapuMskeSU vizeSeSu gozabdavat/ yad vakSyate --- "syAt pramANAtmakatve 'pi pramANaprabhavo nayaH/ vicAro nirNayopAyaH parIkSyety avagamyatAm//" [siddhivinizcaya prastAvanA 10] iti/ (p. 5) pramANAc ca nayasya bhedaikAnte pramANasaMgrahadau "pramANe iti saMgrahaH" [pramANasaMgraha zloka 2] ity abhidhAya punarNayAdipraNayanam ayuktaM tenAsaMgrahAt/ tato yathA anyatra pramANAt nayAdiparigrahaH tathA atrApi, iti sarvaM sustham/ nanu "siddhiH adhigatiH pramANaphalam, tasyA vinizcayaM nirNayAtmakatvaM vakSye" iti vyAkhyAne ko doSaH yenedaM nAzritam iti cet? sarvArthAsaMgrahaH/ evaM hi phalavipratipattinirAsa eva saMgRhIto na sarvAn prativAdinaH prati svarUpAdivipratipattinirAsaH, tataH pUrvam eva vyAkhyAnam/ atha kim artham idam ucyate --- "vakSye siddhivinizcayam" iti? sambandhAbhidheyaprayojanapratipAdanArtham/ tathA hi --- siddhipadena zAstrasya abhidheyam "pramANam" uktam nirabhidheyAzakyAnanuSTheyAzaGkAnivAraNArtham/ "vinizcayam" ity anena prayojanam, niSprayojanatvArekApratiSedhArtham/ zAstrasya abhidheyena vAcyavAcakalakSaNaH prayojanena ca saha sAdhyasAdhanalakSaNaH sambandho 'pi arthato 'nenokto veditavyaH/ tathA ca dazadADimAdivAkyasamatAcodyaM nirastam/ nanu zAstravad abhidheyasyApi prayojanaM pRthag eva vaktavyam kAkadantavad aprayojanAzaGkAniSedhArthaM yathA anyatroktam --- "pramANAdhInatvAt prameyavyavasthAyAH tadvyutpAdanArtham idam ucyate" iti cet; na; siddhizabdenaiva tad apy uktam/ yasmAd ayaM pramANaphalavAcinaM siddhizabdam upacArAt pravartayati tasmAd uktam eva phalam, mukhyAd Rte upacArAbhAvAd iti/ kimartham Adau abhidheyAdikam ucyate iti cet? zrotRpravRttyartham/ "kRSIvalAdivat (p. 6) arthasandehAt prekSApUrvakAriNo 'pi tadvAkyAt pravartante" ity eke/ "sandehAt pravRttau kim anyatrApi pramANAnveSaNena" iti prajJAkaraguptaH/ "tadvAkyAd abhidheyAdau zraddhAkutUhalotpAdaH, tataH pravRttiH" iti kecit svayUthyAH/ tAn prati apare prAhuH --- yadi na tadvacanaM pramANam; kathaM tataH zraddhAdyutpAde 'pi prekSAvatAM pravRttiH? itarathA yataH kutazcit syAt/ pramANaM cet; na tat pratyakSam, vacanatvAt/ nApy anumAnam; vacanasya arthApratibandhAt/ ata eva nAgamo 'pi/ tatra tataH pravRttir iti; tan na; pratyakSavat zabdasyApi pramANatvopapatter vakSyamANatvAd adoSaH/ atha vA, zAstrArthasya saMgrahavAkyam etat, asmAn nibandhanasthAnAd arthAya vyAkhyAyanta iti/ tatra svarUpanizcayaM pramANasya tAvat darzayann Aha --- "siddhiz cet" ityAdi/ siddhiz ced upalabdhimAtram avisaMvAdaikahetor vinA, nirNIteH kSaNikAdisiddhir anumA na syAt svayaM sarvathA/ nirNItir yadi nirvikalpam akhilaM na syAt pramANaM svataH, tasyAz cej jananAt pramANam ata evAstu svato nirNayaH//2// siddhiH pramANaM tatra phalopacArAt, kathaJcit tAdAtmyanibandhanaz ca pramANaphalayor upacAraH/ tayos tarhi kathaJcit tad iti kadAcit pramANena phalaM kadAcit phalena vA pramANaM cApadizyate yathA mRdghaTayoH tathAtattve mRd iyaM ghaTaH ghaTo vA mRd iti/ kimarthaH sa iti cet? anyamatapratiSedhArthaH/ anyeSAM hi darzanaM "phalAt (p. 7) svaparagrahaNalakSaNAd anyad eva acetanaM sannikarSAdi pramANam" iti, tanniSedhArthaH/ tathA hi --- na pramANaM sannikarSAdi acetanatvAt ghaTAdivat/ na pradIpAdinA vyabhicAraH, tasyApi pakSIkaraNAt/ atha avyapadezyAvyabhicArivyavasAyAtmakaghaTAdijJAnahetutvAt pramANaM pradIpAdiH; tan na yuktam; prAmANyavat pradIpAdInAM tajjJAnahetutvasyApi paraM praty asiddheH/ na ghaTAdijJAnasya hetuH pradIpAdiH, tatparicchedyatvAt, yad yasya paricchedyaM na tat tasya janakaM yathA IzvarajJAnasya paricchedyaH sadasadvargo na tajjanakaH, ghaTajJAnaparicchedyaz ca pradIpAdiH, ghaTena sahaivaikasmin vijJAne tasya pratibhAsanAt/ atha IzvarajJAnaM cen na viSayeNa janyate, anyathA tena tatparicchedAyogAt; na tarhi tatsahabhAvinAM tena grahaNam akAraNatvAt, tathA ca "sarvaH sadasadvargaH kasyacid ekapratyakSaviSayaH anekatvAd aGgulisamUhavat" iti vyAhanyate/ "ajanakAnAm api teSAM tena grahaNaM nAnyeSAm" iti kiMkRto vibhAgaH? nanu ca pradIpAder ghaTajJAnaM praty akAraNatve tadabhAve 'pi tat syAd iti cet; dRSTatvAd adoSaH/ dRSTaM khalu keSAJcit prANivizeSANAm aJjanAdisaMskRtalocanAnAM vA tadabhAve 'pi rUpajJAnam/ na ca yadbhAve 'pi yad bhavati tat tasya kAryam atiprasaGgAt/ nirAkariSyate ca cakSuSaH taijasatvam/ yadi ca pradIpAdyabhAve na rUpajJAnam; kathaM tarhi tamaHpaTalAvalokanam? jJAnAnutpattir eva tamo nAnyad iti cet; AstAM tAvad etat/ syAn matam --- yadA dIpAdyabhAve 'pi rUpajJAnM tadA asya anyat kAraNam astu, yadA tu dIpAdibhAve tadA tad eva, anyathA satyasvapne cakSuSo 'bhAve 'pi tajjJAnM, dRSTam iti sarvadA tad akAraNam atIndriya iti, "indriyamanasI tatkAraNam" [laghIyastrayasvavRtti zloka 54] "atIndriyapratyakSam" [laghIyastrayasvavRtti zloka 61] iti ca virudhyate iti; tad api na sAram; yadi khalu ghaTAdinA saha dRzyamAno 'pi dIpAdiH tajjJAnasya hetuH, tarhi ghaTAdir api pradIpAdijJAnahetur iti (p. 8) cakSur iva rUpaprakAzanAt taijasaH syAt/ pratyakSAdibAdhanam anyatrApi/ yadi punaH kevalo 'pi pradIpAdiH samupalabhyate iti na ghaTAdiH tajjJAnahetuH; pradIpAdir api ghaTAdijJAnasya hetur na syAt tasyApi kevalasya upalambhAt ity uktam/ yathaiva ca keSAJcit pradIpAdyAlokam antareNa na ghaTAdirUpajJAnaM tathA keSAJcin naktaJcarANAM andhakAram antareNApi na tajjJAnam iti tad api taddhetur iti "taijasaM cakSuH rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIpavat/" [prazastapAdabhAsyavyomavatI TIkA pRSTha 256] ity asya anena vyabhicAraH/ atha na andhakAraH taddhetuH; Aloko 'pi na bhaved iti "pradIpavat" ity asya nidarzanasya sAdhanazUnyatA/ tan na pradIpAdinA vyabhicAraH/ nanu na vedanatvena prAmANyaM vyAptaM yena tadabhAve na bhavet, api tu yathArthajJAnajanakatvena/ tac ca pradIpAdiparihAreNa sannikarSAdAv astIti sa pramANam astu iti cet; na; sannikarSasya jJAnaM prati hetutvasya niSetsyamAnatvAt/ kevalam indriyam avaziSyate/ tad api na pramANam; taddhetutve 'pi vicetanatvAt ghaTAdivad it icarcitaM pramANasaMgrahabhASye/ tataH "pramANe phalopacAraH tato bhinnapramANaniSedhArthaH" iti sUktam/ tataH siddhiH pramANam/ cet yadi/ kiM tat? ity Aha --- upalabdhimAtram iti/ upalabhyate anayA vastutattvam iti upalabdhiH arthAd utpannA tadAkArA ca buddhiH saiva tanmAtram/ kathaM tat pramANam iti? atrAha --- avisaMvAdaikahetoH ityAdi/ avisaMvAdaH arthatathAbhAvaH tasya ekaH pradhAnabhUtaH ekasaMkhyAyukto vA hetuH kAraNaM yA nirNItiH yathArtho vikalpaH tasyA vinA tAm antareNa/ etad uktaM bhavati --- tad akiJcitkaraM saMzayakaraM viparyayakaraM yathArthanirNayakaraM ceti catvAraH pakSAH/ tatra uttarapakSe "tasyAz cej jananAt" ityAdidUSaNam abhidhAsyate iti/ anyatra pakSatraye yadi pramANam iti/ tatra dUSaNam Aha --- kSaNikAdisiddhiH ityAdi/ kSaNika iti bhAvapradhAno nirdezaH/ tataH kSaNikatvam Adir yasya jJAnatvAdeH sAdhanAd abhinnasya tat tathoktam, tasya siddhiH pramANam anumA anumAnaM na syAt tat sAdhakaM na bhavet, pratyakSam eva syAt nIlAdivat tasyApi tata eva pratIteH sarvathA sArUpyAt/ kasya? ity atrAha --- svayam Atmano bauddhasya/ tatra samAropavyavacchedakraNAt syAd iti cet; atrAha --- sarvathA sarveNa kSaNikAdisAdhanaprakAreNa vA anyenApi samAropavyavacchedaprakAreNApi "na syAt" iti sambandhaH/ kutaH? tadavyavacchedakatvAt/ tathA hi --- na samAropavyavacchedakRd anumAnam avikalpakatvAt pratyakSavat/ avikalpakatvaM ca "sarvacittacaittAnAm AtmasaMvedanaM pratyakSam avikalpakam" [nyAyavinizcaya 1.10] (p. 9) ity abhidhAnAt/ athaitan neSyate tarhi tadvat sarvacetasAm AtmasaMvedanaM savikalpakM bhavet/ tatra dUSaNaM vakSyate --- "nirNItir yadi" ityAdi/ nanu ca abhyAsadazAyAM bhAvini pravartakaM pratyakSam avikalpakam api samaropavyavacchedakam, ato anaikAntiko hetur iti cet; na; tadA nIlAdau svayam eva tadabhAvAt/ kSaNakSayAdau tu sAsty eva katham anyathA pratyakSam avisaMvAdi tadA syAd iti yat kiJcid etat/ nanu bhavatu svarUpe tannirvikalpakam arthe tu vikalpakam, ato bhAgAsiddho hetur iti cet; kiM punas tasya tAttvikaM rUpadvayam asti? tathA cet; tadvat krameNApi ekasya rUpadvayasaMbhavAt na kSaNikajJAne nIlAdijJAnavat samAropa iti kathaM tadvyavacchedakaraNAt tatpramANam? atha kalpitaM tara tasya savikalpakaM rUpam; susthitaM tarhi bhAgAsiddhatvam, kRtakatvasyApy evaM bhAgAsiddhatvaprasaGgAt, vede kalpanayA akRtakatvasya bhAvAt zabdamAtrasya anityatvasAdhane/ kathaM vA tat kalpitaM samAropaM vyavacchindyAt? na hi mANavake agnitvaM kalpitaM zItaM vyavacchinatti/ tadvyavacchedo 'pi tAdRza eveti cet; tataH tatpramANatvam api tAdRzaM prasaktam iti kutaH parasya tattvavyavasthA? pratibhAsAdvaitasya tata eva siddhir iti cet; tiSThatu tAvad etat/ tato 'numAnagatasavikalpakasvabhAvAt tadvyavacchedam icchatA sa tAttviko 'bhyupagantavya iti sa eva doSaH samaropAbhAvalakSaNaH/ vakSyate ca --- "pratibhAsaikyaniyame" [siddhivinizcaya 1.11] ityAdi/ bhavatu vA anumAnaM kIdRzam api tathApi nAtaH samAropanAzaH; tasyAhetutvopagamAt/ atha anumAnasannidhAnAt pUrvasamAropakSaNasya uttarasamAropotpAdane asamarthasya bhAvAt pUrvasya svayam eva tatkSaNasya nAzAd uttarasya kAraNAbhAvena anutpAdAt evam ucyate --- "anumAnena samAropo nAzitaH" iti pradIpeneva tamaH; tarhi kutazcid ezasannidhAnAt yathArthazuktyAdivikalpe sati pUrvapUrvarajatAdisamAropakSaNAnAm uttarottaratatkSaNotpAdane asamarthAnAm udayAt tathA sa pramANaM kin na syAt yato dve eva pramANe syAtAm? tad uktam --- "samAropavyavacchedAn nanv asty adhigater api/ tatpRSThabhAvino yuktA vikalpasya pramANatA//" iti/ tan na samAropavyavacchedAd anumAnaM pramANam/ darzanAnirNItArthanirNayAt syAd iti cet; atrAha --- nirNItir yadi ityAdi/ asyAyam arthaH --- anumAnAt darzanAnirNItakSaNikAdinirNIter yatas tato yadi cet kSaNikAdisiddhir iti sambandhaH/ atra dUSaNam Aha --- nirvikalpam ityAdi/ nirvikalpam avikalpakaM darzanam akhilaM caturvidham api na syAt na bhavet pramANam svato bauddhasya/ atrAyam abhiprAyaH --- yathA darzanenAnirNItasya kSaNikAder nirNayAt (p. 10) tatra anumAnM pramANaM na darzanaM tathA tena anirNItasya nIlAder nirNayAt tatra vikalpa eva tatpRSThabhAvI pramANaM syAt na darzanam iti saugatAnAm upalabdhimAtraM cet pramANam kSaNikAdyanumAnaM na syAt arthanirNItiH nirvikalpam akhilaM na bhaved itItaH sara itaH pAza iti prAptam/ nanu "yatraiva janayed enAM tatraivAsya pramANatA" iti nIlAdikSaNikAdivikalpAnumAnajananAt pramANam avikalpakam iti dharmottaraprajJAkaraguptau; tatrAha --- tasyAz cet ityAdi/ tasyAH vikalpAnumAnayor nirNItez cet yadi jananAt pramANam "avikalpakam" iti sambandhaH/ ata eva yata eva nirNItijananAd avikalpam api pramANaM na svataH ato 'smAd eva kAraNAd astu bhavatu svata Atmanaiva nirNayo vikalpaH anumAnAkhyaH, yadbalAd darzanasya pramANatA varaM tasyaiva sAstu iti bhAvaH/ atha vA anabhyAse dRzyarUpaliGgajam anumAnaM prApye rUpAdau abhyAse nirvikalpakam adhyakSam, na cAnyA dazAsti yasyAM vikalpaH pramANaM syAt, sa eva ceSyate jainaiH, tat katham ucyate --- "vakSye siddhivinizcayam" [siddhivinizcaya 1.1] asyAm AzaGkAyAm Aha --- siddhiz ced ityAdi/ asyAyam arthaH --- siddhiH pramANaM cet yadi upalabdhimAtraM pUrvAparAkArazUnyaM madhyadarzanamAtram upalabdhimAtram/ atra dUSaNam Aha --- kSaNikAdisiddhiH ityAdi/ kSaNikagrahaNaM sAdhanAd abhinnasAdhyalakSaNam, Adizabdena agnyAdInAM parigrahaH, teSAM siddhiH pramANam anumAnasyAt --- notpadyeta svayam Atmanaiva gRhItagrAhitvena/ etad uktaM bhavati --- "yathA dRzyaprApyayor bhedaH tathA dRzyasya darzanasya ca pratyavayavaM bhedAt na kasyacid darzanam" ity uktaM pramANasaMgrahAlaGkAre/ tathA pakSAdyabhAvAn nAnumAnam iti nAbhyAso yataH tatra pratyakSaM pramANam, anumAnasyaiva abhyAsopagamAt/ saMvRtyA syAd iti cet atrAha --- sarvathA paramArthaprakAreNeva saMvRtiprakAreNApi na syAt kasyacid anubhavasyAbhAve saMvRtivikalpAbhAvAt tatpUrvakatvAd asya/ kadAnumA na syAt? ity atrAha --- vinA nirNIteH sthUlaikasAdRzyadarzanaM nirNItiH tAm antareNa/ kathaMbhUtAyAH? ity atrAha --- avisaMvAdaikahetoH iti/ pakSahetudRSTAntAnAM yAthAtmyena pratipattir avisaMvAdaH, tasya ekahetoH pakSAdipratipatter vikalpAtmakatvAd iti bhAvaH/ bhavatu dRzyasya sabhedasya grahaNAt tatra savikalpakaM darzanaM pramANaM na pUrvAparakoTyor (p. 11) iti cet; atrAha --- "nirNItir yadi" ityAdi madhyakSaNasya sabhedasya grahaNAt tatra nirNItiH savikalpakaM darzanaM yadi pramANam; atra dUSaNam --- avikalpam akhilam abhyAsajam api na kevalam anyat syAd bhavet apramANaM svato bauddhasya akrameNeva krameNApi abhedasaMbhavAt iti bhAvaH/ nanu ca svarUpe pararUpe vA akrameNa krameNa vA svalakSaNadarzanam avikalpakam, tatpRSThabhAvinI tu vikalpabuddhiH anumAnAdivyavahAram Aracayati, tadvazAt tat pramANam iti cet; atrAha --- tasyAz ced ityAdi/ gatArtham etat/ atha vettham idam avatArya evaM vyAkhyeyam --- apramANavyavacchedatvaM pramANalakSaNam ucyate/ na ca vyavacchedyam apramANam asti/ dvicandrAdidarzanam astIti cet; kutas tad apramANam? bAdhyamAnatvAt; na; sarvathA tadayogAd iti, jAgraddarzanavad dvicandrAdidarzanam api pramANaM na vA kiJcid iti vyavacchedyAbhAvAt "vakSye siddhivinizcayam" ity anarthakam iti cet; atrAha --- siddhiz ced ityAdi/ siddhiH pramANaM ced yadi upalabdhimAtram buddhisAmAnyam/ kathaM tat pramANam? ity Aha --- avisaMvAdaikahetoH ityAdi/ gatArtham etad api/ idam atra tAtparyam --- "avisaMvAdinI buddhiH pramANaM nAnyA" iti vibhAgam anapekSya tanmAtraM yadi pramANam iti; atra dUSaNam Aha --- kSaNikAdisiddhiH ityAdi/ kSaNika Adir yasya parAbhyupagatatattvasya tat tathoktam tasya siddhiH tatsambandhanIyaM pramANam anumA na syAt/ ayam abhiprAyaH --- yadi jJAnamAtraM pramANaM tarhi nIlAdAv iva sthUlAdAv api pratyabhijJAnAdi pramANam iti tena bAdhitaviSayatvAt zabdAdau kSaNikAdyanumA na pramANam/ na ca ekatra parasya anekapramANam arthavat, anabhyupagamAt/ atha bAdhyamAnatvAn na sthUlAdijJAnaM pramANam; tarhi abAdhitaM jJAnaM pramANayitavyam, na sarvam/ tathA cet; atrAha --- "nirNItir yadi" ityAdi/ abAdhitA pratItiH avisaMvAdaikahetuH nirNItir yadi pramANam nirvikalpaM vikalpAt nirNItibhedAn niSkrAntaM saMvedanamAtram akhilaM niravazeSaM na syAt pramANaM svato bauddhasya kin tu saMvedanavizeSaH syAd iti pratijJAhAniH tasya/ atrAha vaizeSikAdiH --- na nirNItiH, api tu taddhetutvAt sannikarSAdiH pramANam iti cet; atrAha uttaram --- tasyA nirNItez cet jananAd anyat pramANam ata eva astu svataH svayam eva nirNayaH --- yasya hi bhAvAt paranirapekSA siddhiH tad eva pramANaM yuktam/ nirNItibhAvAc ca tathA tatsiddhiH, tadabhAve anyabhAve 'pi tadabhAvAt, anyathA cakSuSo rUpavad rasAdisiddhir api, saMyuktasamavetasambandhasyAvizeSAd iti manyate/ yadi vA, ya evam Aha pramAbhaGgavAdI prajJAkaraguptaH --- "na pratibhAsAdvaitAt paraM tattvam (p. 12) asti, iti na tatra kiJcit pramANam, tadadvaitasya ca svasaMvedanAdhyakSasiddhatvAt na tatra vipratipattir apratipattir vA yat tannirAsArthaM pramANalakSaNapraNayanam/ ato vyartham etat --- adhyakSa" ityAdi; tatrAha siddhiz cet/ idam atra cintyate --- sarvavikalpAtItapratibhAso vA tatra pramANaM syAt, "ghaTam ahaM vedmi" ityAdi pratibhAso vA? tatra prathamapakSaM dUSayann Aha --- siddhiH pramANaM cet yady ekAnekatvAdibhedazUnyaM pratibhAsamAtram upalabdhimAtram upalambhanam upalabdhiH, saiva tanmAtram/ yad uktam --- "pratibhAsaH pratibhAsa eveti kathaM tat pramANam?" iti; atrAha --- "ghaTam ahaM vedmi" ityAdi pratItiH nirNItiH tasyA vinA tAm antareNa tadabhAvaH/ kathambhUtAyAH? avisaMvAdaikahetoH avipratipatter ekasya hetoH/ bhavatv evaM ko doSa iti cet; atrAha --- kSaNikAdisiddhiH kSaNika Adir yasya sArUpyasantAnAntarAdeH tasya siddhiH pramANaM parAbhyupagatAnumA na syAt svayaM saugatasya tadvat puruSopalabdher anivAraNena tayA bAdhanAd iti manyate/ saMvRtyA sA pramANam iti cet; atrAha --- sarvathA paramArthaprakAreNeva saMvRtiprakAreNApi na syAt, tadvat nityezvarAdyanumAnam api pramANaM syAd iti nirUpayiSyate/ nirNItir eva tarhi pramANam iti cet; atrAha --- nirNItiH svaparavyavasAyAtmikA buddhiH yadi pramANam nirvikalpam --- "aham iti jJAnaM grAhakaM grAhyo ghaTAdiH tadvyavasAyaH phalam" iti vikalpo bhedaH tasmAn niSkrAntam advayavedanaM na syAt pramANaM svataH svarUpeNa/ tao yad uktam --- "pramANam avisaMvAdijJAnam ityAdi vyavahAreNa pramANalakSaNam uktam, ajJAtArthaprakAzo veti paramArthena, pramANAntareNa ajJAtasya advayapratibhAsArthasya Atmavedanasya evam abhidhAnAt/" iti; tan nirastam/ zeSaM pUrvavat vyAkhyeyam/ nanu ca yadi nIlAdiH arthaH na tadvyatirekeNa tadgrAhakam asti anupalambhAt, zarIrasukhAdeH prameyatvena tadagrAhakatvam iti kathaM nirNItiH pramANam iti cet; na; Attottarasya anantaraM ca vakSyamANatvAt/ A punar iyaM siddhiH pramANAtmani yA upacArAt pravartata iti cet; atrAha --- "pramANasya" ityAdi/ pramANasya phalaM sAkSAt siddhiH svArthavinizcayH/ pratipattur apekSyaM yat pramANaM na tu pUrvakam//3// svavRttiH --- yathAsvaM prameyasya vyavasAyo yatas tad eva svataH pramANam/ jJAnaM pramANam anyataH (p. 13) pravRttau avisaMvAdaniyamAyogAt/ taddhetutvaM punaH sannikarSAdivan na darzanasya/ abhrAntatve 'pi sarvathA nirNayavazAt prAmANyasiddheH kathaJcit tadAtmakatvaM tattvabuddher abhyupagantavyam/ anyathA tad aphalam asAdhanam asato na vizeSyeta/ akiJcitkarasaMzayaviparyayavyavacchedena nirNayAtmakatvaM nAnyathA/ anadhigatArthAdhigantR vijJAnaM pramANam ity api kevalam anirNItArthanirNItir abhidhIyate, anyathA atiprasaGgAt/ adhigatamAtrasya visaMvAdakasya sAdhanAntarApekSyagocarasya sAdhakatamatvAnupapatteH/ tadanadhigatasvalakSaNAdhigatAv api dRSTe pramANAntarApravRttiprasaGgAt/ samAnabhUtasamAropavyavacchede saMvRtyanumAnayor na kazcid vizeSaH/ sAkSAd anubhavAd utpattiH mahAn aparAdhaH/ pratipattur uttaraM pramANaM tatsAdhanabhAvAt na tu pUrvakam, anumAne 'py evaM prasaGgAt/ pramANasya karaNavizeSasya yat phalaM sAkSAd avyavahitaM na vyavahitaM hAnAdibuddhilakSaNam/ tat kim? ity atrAha --- siddhiH iti/ siddhizabdavAcyam/ nanu tatra AcAryANAM vipratipattidarzanAt kiM tat phalam iti pRSTha iva tad darzayann Aha --- svArthavinizcayaH iti/ svaM ca vijJAnasvarUpam arthaz ca ghaTAdiH, yadi vA, svo 'rthaH svagrahaNayogyo bhAvaH tayoH tasya vA vinizcayo 'kiJcitkaratvAdivyavacchedena tadgrahaNam/ dvitIyavyAkhyAnena ghaTAdyarthAgrAhiNInAM sukhAdivittInAm api svarUpArthanizcAyakatvena pramANatvam uktaM veditavyam/ nanu na nIlAdivyatirekeNa aparam asti yasya svArthavinizcayaH phalaM syAt/ nIlAdir eveti cet; na; tasya svanizcaye 'pi arthanizcayAbhAvAt tato 'nyasya arthasyAbhAvAt "svArthavinizcayaH" ity anupapannam/ "atha dvitIyaM vyAkhyAnam Azritya etad yuktam ity ucyate; na; tatra vijJaptivAdo bhavato 'niSTaM syAt, nIlAdeH svagrAhakatvena jJAnatApatteH/ zarIrasukhAdi tataH param, tasya svarUpavat nIlAdAv api pravRtter ayam adoSa iti cet; na; zarIrasya nIlAdivat prameyatvAt, sukhAdez ca nIlAdigrAhakatvAnabhyupagamAt na svArthetyAdi yuktam iti cet; na; ahamahamikayA pratIyamAnAyAH saMvitteH tato 'nyasyAH abhAve nIlAdau kaH samAzvAsaH sukhAdau vA? yata idaM syAt --- "nIlAdi jJAnaM pratibhAsamAnatvAt sukhAdivat" iti/ nanv astu ahampratyayaH sa tu "sthUlo 'haM kRzo 'ham" iti zarIrasAmAnAdhikaraNyena pratIter na zarIrAd bhidyate api tu tad eva, tasya ca nIlAdyagrAhakatvam uktam iti cet; na; cArvAkamatacarvaNe carvaNam asya bhaviSyati iti kim atraivotsukyena? bhavatv ayaM tato bhinnaH; tathApi kathaM nIlAder grAhaka iti cet; kathaM svarUpasya? tatra tasya pratibhAsAc et; nIlAder apy ata eva grAhako 'stu, tathA ca laukikI pratItiH --- "nIlam ahaM vedmi pItam ahaM vedmi" iti/ taot yad uktam --- "yadi samAnakAlasya (p. 14) nIlAdeH grAhakaH; nIlAdiH tasya syAt avizeSAt" iti; tan nirastam/ yadi hi samAnakAlatvAd ekasya dharmaH sarvasya syAt; tarhi citre nIlAkAravat nIlatA pItAdyAkAre 'pi syAt pItAdyAkAratA vA nIle, tataH kathaM citraM nAma, yataH "citraM citram eva" iti bhavet? pratyakSabAdhA anyatrApi/ na khalu yathA grAhakatA ahampratyaye pratyakSataH pratIyate tathA taM tatra pratIyate/ yathA vA nIlAder grAhyatA tathA taM prati tatpratyayasya sA iti, anyathAvivAdAt saugatam eva sakalm iti zAstrapraNayanam anarthakam/ syAn matam --- na nIlAditatpratyayAbhyAm anyA grAhyatA grAhakatA ca pratIyate; nanv evaM tayoH svarUpagrahaNam api durlabham, atrApi na tatsvarUpAd anyA grAhyatA grAhakatA vA, na ca tadabhAve tadgrahaNam/ yadi punaH svaprakAzarUpatvAt svagrahaNam; tarhi ahampratyaysya paraprakazanarUpatvAt paragrahaNam astu, nIlAdez ca paraprakAzyarUpatvAt pareNa grahaNam/ na vai jainena svabhAvabhUtayogyatAyAH anyA grAhyatA grAhakatA vA abhyupagamyate/ tad uktam --- "svahetujanito 'py arthaH svayaM grAhyo yathA mataH/ tathA jJAnaM svahetUtthaM svayaM tadgrAhakaM matam//" [laghIyastraya zloka 59] etenedam api pratyuktaM yad uktaM pareNa --- "yadi nIlAdeH svabhAvabhUtagRhItikaraNAt saMpratyayo grAhakaH; tarhi tena sa eva janitaH syAt iti tasya jJAnatA jJAnakAryatvAt uttarajJAnavat/ atha arthAntaragRhItikaraNAd arthasya na kiJcit kRtam iti na tena grahaNam/ gRhItyA punargRhItikaraNe anavasthAnam/" iti/ katham? svarUpagrahe 'py asya samatvAt/ tathA hi --- svarUpasya gRhItikaraNAd vijJAnaM ced grAhakam; tat tasya janakaM syAt na grAhakam, na caitad yuktam, svAtmani kriyAvirodhAt/ tato bhinnAyAH tasyAH karaNAd adoSaz cet; svarUpasya na kiJcit kRtam iti kathaM tena grahaNam? tayA punargRhItikaraNe anavasthAnam/ sAkSAt svarUpagrahaNam arthe 'pi/ nanu svagrahaNazaktyA arthagrahaNe tayor aikyam/ anyayA cet; ekasya zaktidvayam, tad api anyena taddvayena vedyate ity anavasthA syAd iti cet; idam api vakSyamANena citraikajJAnena suparihAram iti tiSThatu tAvat/ nanu yad uktam --- nIlAder grahaNe ahampratyaysya yogyatAsti na tasya tatpratyayagrahaNe iti; (p. 15) tatredaM cintyate --- arthagrahaNakAryadarzanAt atra yogyatAsti iti gamyate, na tasyAH tadgrahaNam, kAryAnumeyatvAt tasyAH/ atha tata eva sA gamyate iti matiH; tarhi tato yogyatAsiddhiH ataz ca tatsiddhir iti anyonyasaMzraya iti cet; ucyate --- "yathA sutIkSNo 'pi asiH nAtmAnaM chinatti tathA jJAnaM na svaM paricchinatti svAtmany arthakriyAvirodhAt" ity atra yad uktam "jJAnam AtmAnaM paricchinatti tathAzakteH nAsiH chinatti viparyayAt" iti; tatrApy asya samatvAt/ tad yathA svagrahaNAt tacchaktisiddhiH kAryAnumeyatvAt tasyAH na punaH tatas tadgrahaNasiddhiH/ svagrahaNasiddheH tatsiddhir iti cet; anyonyasaMzrayaH --- zaktisiddhes tadgrahaNasiddhiH tasyAH tacchaktisiddhir iti/ atha svagrahaNaM pratyakSataH siddham, "tat kutaH" iti codye "svazaktitaH" ity uttaram ucyate na punaH tasyAH tatsiddhiH; tad etad anyatra samaM na veti cintyam/ bhavatu svarUpavat nIlAder api tena grahaNaM ko doSa iti cet? ayam --- "yad avabhAsate taj jJAnaM yathA sukhAdi avabhAsate ca nIlAdiH" ity atra svasya svenaiva avabhAsasya sukhAdau jJAnatvena vyAptatayA dRSTasya nIlAdAv adarzanAd asiddho hetuH syAd iti, itarathA svasaMvedanAtmakatvena tasya jJAnAntaratvAt sarvajJajJAnavat vAdiprativAdibhyAm aviSayIkaraNAt tau prati ArayAsiddhatA syAt/ arthAntarasyApi jJAnasya sataH tasya tAbhyAM grahaNaM nArthasya sataH iti kiMkRto vibhAgaH? atha citraikajJAnamatam avalambya ahampratyayasya nIlAdyAkAraikatvam iSyate yadi; tarhi svabhAvAdibhinno 'py ahampratyayaH kadAcid yogyatayA nIlAdinA ekatvam upayAti tayaiva tadgrAhakatvam upayAti tayaiva tadgrAhakaH syAt/ tadanabhyupagame punar idaM bhavet zrotriyo "na cANDAlyA darzanam icchAmi sparzaM tv icchAmi" iti/ (p. 16) syAn matam --- tatpratyayena nIlAd abhinnasya grahaNe 'pi katham arthatA gamyate? pratibhAsAd iti cet; svapnAdidRSTAnAm api syAd iti tajjJAnam api pramANam eva/ tathA ca kiM pramaNalakSaNapraNayanena vyavacchedyAbhAvAt/ duSTakAraNajanitadarzanaviSayatvAn neti cet; darzanaM tat tatheti kutaH? anarthaviSayatvAt; anyonyasaMzrayaH --- siddhe hi tathAdarzane tadviSayasya anrthatvam, ataH tathA darzanam iti/ bAdhitapratyayagocaratvAn nety api nottaram; tasya hi bAdhanaM nodayakAle svarUpApahAraH; tadA tatpratIteH/ anyadA tu nazvaratvena svayam eva nAsti kena tadbAdhanam? daivaraktA hi kiMzukAH, na tatra naH prayAsaH/ nApi viSayApahAraH; tasyApi darzanAt/ na ca viSayApahAraH pramANadharmaH api tu narAdhipasya/ atha na viSayasyApahAro bAdhanam, api tu tasya sataH pratibhAsajJApanam; tad api na sundaram; yato yady asau asan; kathaM pratibhAsaH kharazRGgavat? atha pratibhAsaH; katham asan? jAgraddRSTo ghaTAdir api tathaiva syAt/ "dhiG mithyaitad vitarkitaM nAyaM ghaTAdiH kin tv anyad etat" iti pratyayAnutpatter neti cet; nanu marIcikAyAM jalArthino 'pi jhaTiti maraNe dezAntaragamane vA na sa pratyayo jAyate iti tajjalaM satyaM syAt/ saty api ca arthavizeSaM kvacit sa pratyayo dRSTaH/ ayam api pratyayo yady asadarthaH; katham anyasya asadarthatAM jJApayati, atiprasaGgAt/ asadarthaz cet; pUrvavat prasaGgo 'navasthA ca/ kiJ ca, ayaM pratyayaH pUrvapratyayasamAnaviSayaz cet; na tasya kathaJcid api bAdhakaH, anyathA sarveSAM ekArthajJAnAnAm anyonyaM bAdhyabAdhakabhAvo bhavet/ bhinnaviSayaz cet; sutarAM na tasya bAdhakaH, itarathA ghaTajJAnaM paTajJAnsaya bAdhakam astu/ neti pratyayAnutpatter neti cet; sa eva pratyayaH kuto na jAyate? ekAdhikaraNatvAbhAvAt; rajatazuktikApratyayoH katham ekAdhikaraNatvam, pramANAbhAvAt? pUrvottarapratyayAbhyAM tadapratIteH iti kSaNabhaGge carcitam etat/ tan na bAdhyamAnajJAngocatatvAt svapnadRSTanIlAdyanarthatvam/ visaMvAdidarzanagocaratvAd iti cet; na dRSTArthaprAptiH avisaMvAdaH, sA svapne 'pi dRzyate/ atha asau artha eva na bhavati anarthakriyAkAritvAt; arthakriyApi tatra dRzyate jalAdikAryasya snAnAder darzanAt/ atha jAgratAt darzanAt sA arthakriyaiva na bhavati; tarhi anyApi na syAt suptenAdarzanAt/ kiJ ca, yadi arthakriyA asatI; katham ato 'nyasya sattvam? satI (p. 17) svataz cet; bhAvo 'pi tathaiva sann iti kiM tadapekSaNena? anyataz cet; anavasthA syAt/ tato yat kiJcid etad iti cet; atra pratividhIyate --- jAgraddazAvat; svapne 'pi bahirartho 'stu, kiM vA svapnadazAvat anyadApi sa mA bhUt, bhavatu sandehaH, sarvavikalpAtItatA vA yathA syAd iti jAgratsvapnadazayoH avizeSacodaneyam? tatra prathamapakSe svapnadazAyAm api bahirarthasiddheH tajjJAnam api pramANam iti tallakSaNapraNayanam ayuktaM vyavacchedyAbhAvAd iti/ asmin mate ko doSaH? nAparaH pramANaprameyAniSedhAt/ parasya mate ko doSaH? sakalasvamatavilopAt vijJaptimAtrAdeH asiddheH/ kiJ ca, svapnAdijJAnavad IzvarAdyanumAnAdikam api svapratibhAsinArthena arthavad iti tanniSedhavacanaM prajJAkarasya guptavivigopakam/ atha duSTaliGgAdikAraNajanitatvAt tannirviSayam; pazyata asya vAndhyam svayam eva svasvapnAdijJAne duSTakAraNArabdhatvaM nirAkRtya atra abhyupagacchataH/ etena idam api yad uktaM tena "na tadanumAnAdyarthavat svaparicchinnAd anyasya prApakatvAt" iti; svapnAdAv api tathA prasaGgAt/ tan na prajJAkarasya kiJcid anarthajJAnam/ tad uktam --- "bahiraGgArthataikAnte pramANAbhAsanihnavAt/ sarveSAm arthasiddhiH syAt viruddhArthAbhidhAyinAm//" [AptamImAMsA zloka 81] iti/ apasiddhAntaz cAsya nigrahasthAnaM syAt/ atha madIyo 'yaM siddhAnta iti na doSaH; na; asya mImAMsakasiddhAntasya hi "sarvaM sAlambanaM jJAnam" iti matam/ ayaM tu vizeSaH --- "kvacil laukikaH kvacid alaukiko 'rtha Alambanam" ity eke/ sarvatra laukiko alaukiko vA kasmAn neti cet? atha parasya marIcikAjalam anyajalavat kasmAn na snAnAdikRt? svakAraNAt tathotpatter iti cet; kiM punar asya kAraNam? adRDhavAsaneti cet; sarvatra ekarUpA vAsanA anyad vA kuto na? tathApratIter iti cet; ata eva tarhi na sarvo laukiko 'laukiko vArthaH/ atha jAgratkriyAsamatvAt svapnArthakriyA laukikI, tatkAri artho 'pi tathAvidha eveti matiH; tarhi "yat sat tat sarvaM kSaNikaM yathA ghaTaH, saMz ca zabdaH" [hetubindu pRSTha 55] iti kSaNikatvapratipattyarthakriyAsamatvAt nityezvarAdipratipattir apy arthakriyA iti tatkAraNakalApo 'py arthaH syAt/ yadi punaH iyam arthakriyA na bhavati; svapne 'pi na syAt/ tathA jAgraddazAbhAvaniy api na syAd iti cet; kSaNikAdisiddhir api na syAd iti sarvAvizeSacodanA/ svapne viparItakhyAtiH anyadezAdisthasya anyadezAditayA pratibhAsanAt ity apare/ sarvatra saiva kuto neti cet? na; tathApratIteH/ na hi yathA loke Adityo 'nyadezo 'pi prAtaH parvatasaMllagnatayeva (p. 18) pratibhatIti pratipadyate, tathA parvato 'py anyadezas taddezatayA pratibhAtIti pratipadyeta iti/ yadi punar ayaM nirbandhaH sarvatra saivAstu iti; tarhi yathA anumAnasya aspaSTaH sAmAnyAkAro bAhye svalakSaNA AropAt pratibhAti, anyathA tataH tatra pravrttir na syAt, tathA sarvatra jJAne svasaMvedanarUpatA anyasya tatra AropitA pratibhAti anyatra aropitA pratibhAti anyatrApi anyasya ity anavasthA/ asatkhyAtir ity anye; tadanantaraM nirUpayiSyate/ tan na prathamapakSaH/ dvitIye 'pi svapne bahirarthAbhAvam upalabhya anyatra tadabhAvasAdhane idam anumAnam AzritaM syAt --- "nirAlambanAH sarvapratyayAH pratyayatvAt svapnapratyayavat" [pramANavArttikAlaMkAra 3.331] iti/ tatredaM cintyate --- pratyayatvaM yadi sAkalyena svasAdhyena vyAptaM na; katham ataH sAdhyasiddhiH atiprasaGgAt? vyAptaM cet; katham apratItaM tat tathA? tatpratItiz cet nirAlambanA; sa eva doSaH, anyathA anayaiva hetor vyabhicAraH/ etena anumAnam api cintitam/ atha nAnumAnaM sarvapratyayAnAlambanatvaviSayatvAt pramANam api tu samAropavyavacchedAt; bhaved evaM yadi anyataH pramANAt tat pratipannaM syAt, na caivam iti nirUpayiSyate/ api ca, yathA saugataH svapnanidarzanena na sarvatra bahirarthAbhAvaM sAdhayti tathA anyo 'pi yadi grAhyAkAranidarzanena saMvedanAbhAvaM sAdhayet kathaM saMvedanamAtrasiddhiH yatas tatra saugatasya AsthA syAt? atha tad api tathAstu; tathA hi --- yadvisadarzanadazAvaseyaM na tat paramArthasat yathA kAmalinA upalabdham indudvayam, visadarzanAvaseyaM ca saMvittyAdIti/ atrApi paramArthasattvAd anyat, tadabhAvamAtraM vA sAdhyeta? tatra dvitIyavikalpasya prathamacaturthavikalpe carcA bhaviSyati/ prathamavikalpe tu pUrvavad doSaH/ na ca sarvavibhrame vibhramasiddhiH atiprasaGgAt/ nanu na paramArthataH kasyacit kenacid vyAptir iSyate, nApi kutazcit kiJcit sAdhyate, api tu yathA vyavahAreNa bahirarthavAdinA ekatra agner dhUmadarzanAt sarvatra sarvadA tata eva sa nAnyataH, dhUmadarzanAc ca agnir anumIyate tathA prakRtam anyena anuSThIyata iti cet; uktam atra "sarveSAm arthasiddhiH" [AptamImAMsA zloka 81] syAd iti/ zakyaM hi tair api vaktum --- "nAsmAbhiH kenacit kasyacit vyAptiH sAdhyate, kin tu ghaTAdau buddhimatkAraNatvAdinA kAryatvAdeH sahabhAvadarzanAt, anyatra taddarzanAt sAdhyam anumIyate/" tathA ca "pakSadharmaH" [hetubindu zloka 1] ityAdi liGgalakSaNam avAcyam anivartyAbhAvAt/ atha tathA pAramArthikI sAdhyasiddhir na syAd iti matiH; sA anyatrApi (p. 19) samAnA/ yadi tatra sA na pAramArthikI; kiM tarhi pAramArthikam? saMvedanAdvaitaM cet; na; dvayapratibhAsapratipAdanAt/ tan nAyam api pakSo yuktaH/ tRtIyavikalpe naikAntena arthaniSedhaH, pAkSikasya tadbhAvasya aniSedhAt/ na hi "sthANur vAyaM puruSo vA" iti sandehe "puruSo na bhavati" iti nizcayo 'sti, virodhAt/ nanu bhavatv evam; tathApi kiM tena apravRttihetunA? pravRttyartha hi bahirartha iSyate iti cet; kathaM bhavataH saMvittimAtre pravRttiH? bahirarthasandehe tatrApi sandehAt/ kathaM vA arthe sandehaH? tatpratibhAsasya tadabhAve 'pi svapnAdau darzanAd iti cet; evaM tadA tadabhAva eva yukto na sandehaH, katham anyathA kiJcit pratyakSaM svasaMvedanaM nirvikalpaJ copalabhya sarvatra tathaiva syAt? atrApi sandeha eva yuktaH/ kuto vA svapne bahirarthAbhAvasiddhiH? svayam anabhyupagamAt, bAdhyabAdhakabhAvaniSedhavirodhAt/ parAbhyupagamAd iti cet; na; atiprasaGgAt/ yathaiva hi pareNa tatra tasya asattvam abhyupagataM tathA kSaNikatvaprakArAder api iti sarvatra kSaNikatvAdAv api sandehaH syAt/ atha svapne 'pi sandehaH; sa kuto jAtaH? tadadarzanAd iti cet; katham adarzanam? darzane atiprasaGgAt/ tasya tadvyabhicArAc cet; kiM punar idam ubhayatra dRSTaM yenaivam? tathA cet; naikAntena arthAbhAvaH, tan nAyam api vikalpo yuktaH/ caturthavikalpe 'pi yathA bahiH sadasattvavikalpAtItatA tathA vedane 'pi svaparavedanavikalpAtItatA syAd iti na kiJcit syAt/ atha paranirapekSasvasaMvedanasya vedanasya pratIter nAyaM doSaH; katham adoSaH, yataH svasaMvedane 'pi sadasattvavikalpAtItatAyAm arthavan na tatsiddhiH, itarathA arthAniSedhaH/ kiJ ca, anyasmin pakSe "pramANam avisaMvAdi jJAnam ityAdi vyavahAreNa ajJAtArthaprakAzo vA iti paramArthena pramANalakSaNam" [pramANavArttikAlaMkAra] iti vihanyate, ubhayatrAvizeSAt/ tad ayam antarbahiravizeSaM bruvann eva svasaMvedanAdvaitaM vadatIti kathaM svasthaH? atha svasaMvedanaM paramArthasad iSyate bahirarthaparihAreNa; tarhi anyenApi svapnadRSTaparihAreNa anyadA dRSTaH tathA sann iSyatAm iti sthitam --- "arthavinizcayaH pramANasya phalam" iti/ svanizcayaH punaH "aGgIkRtAtmasaMvitteH" [siddhivinizcaya 1.19] ityAdau "siddhaM yan na parApekSam" [siddhivinizcaya 1.24] ityAdau ca nirUpayiSyate/ bhavatv evaM tataH kiM syAd iti cet? atrAha --- pratipattuH ityAdi/ svaM ca arthaM ca pratipadyate viSayIkarotIti pratipattA puruSaH tasya apekSyaM tena apekSyate svaparapratipattau yat jJAnaM tad eva pramANam/ na tu naiva pUrvakM tatkAraNaM nirvikalpakadarzanaM sannikarSAdi vA, pUrvazabdasya kAraNavAcitvAt/ na hi anyataH tatphalaniSpattau anyat pramANam, atiprasaGgAt/ nanu sukhAdinIlAdijJAnavyaktivyatirekeNa (p. 20) nAparaH pratipattA asti, tat katham ucyate "pratipattuH" iti cet? na; jIvasiddhiprakaraNe asya uttaranirUpaNaM bhaviSyati kim autsukyena? kArikAyAH pUrvArdhasya sugamatvAt uttarArdhasya sayuktikam arthaM darzayann Aha "yathAsvam" ityAdi/ asyAyam arthaH --- prameyasya ghaTAdeH vyavasAyo vinizcayH nAdhigatimAtram dRSTe pramANAntarAvRttiprasaGgAt/ yato yad Azritya yasmAd vA "bhavati" ity adhyAharaH tad eva nAnyat pramANam/ "pakSadharmatAnizcayaH kvacit pratyakSataH" ity atra yad uktaM dharmottareNa --- "yatraiva janayed enAM tatraivAsya pramANatA" iti tad vyeti, etad evakAreNa darzayanti/ na hi prameyavyavasAyaH tad Azritya tato vA bhavati iti, yad vakSyate atraiva --- "abhedAt sadRzasmRtyAm" [siddhivinizcaya 1.7] ityAdi/ bhavatu vA nirvikalpadarzanAt tadvyavasAyaH, tathApi tan na pramANam iti darzayann Aha --- svataH iti/ svataH svAtmano na paramparayA vikalpajananAt, uktadoSAt "tasyAz ced" [siddhivinizcaya 1.2] ityAdikAd vakSyamANakAc ca "anumAne 'py evaM prasaGgAt" ity asmAt/ etena sannikarSAdir api cintitaH/ yadi tarhi svato yataH prameyavyavasAyaH tat pramANam, parokSajJAnAntarapratyakSapradhAnapariNAmajJAnataH na svataH sad eva pramANaM syAt; ity atrAha --- "yathAsvam" iti/ svazabdo 'yaM jJAnAtmavAcaka iti, tasya anatikrameNa yathAsvaM svavyavasAyena saha tadvyavasAyo yata ity arthaH/ anye tu anyathAvatArya etad vyAcakSate --- yadi tadvyavasAyo yato bhavati tad eva pramANam sarvajJajJAnam eva pramANaM syAd iti; atrAha --- yathAsvam iti/ yady asya jJAnsaya svagrahaNayogyaM tasya antikrameNa iti/ tara pramAtuM zakyaM yogyaM svaprameyam ity anena gateH/ nanu mA bhUt tajjJAnaM pramANaM, sarasyAM tArAnikaram iva caitanyasvabhAve puMsi prameyasya avabhAsanAt sa eva pramANam iti cet; atrAha --- jJAnam iti/ "matizrutAvadhimanaHparyaykevalAni jJAnam" [tattvArthasUtra 1.9] tat pramANam na pumAn tasya pramAtRtvAt nityatvapratiSedhAc ca/ nanu tadvyavasAyaphalaM na jJAnaM pramANam api tu svakAraNArthAkaram iti cet; na; jalAdyAropahetor marIcikAdidarzanasyApi pramANatApatteH, tato 'pi samyagjJAnapUrvikA sakalapuruSArthasiddhiH syAd iti marIcikAdyarthino+++diprasarpaNAd iti gAnusaraNam ayuktaM syAt (?) na caivaM tadanusaraNam ayuktam syAt/ na caivaM tadanusaraNadarzanAt/ atha jalAdijJAnam eva nAparaM tatsamAnakAlabhAvi pUrvakAlabhAvi vA marIcikAdidarzanam; kiM (p. 21) punar idaM pramAdabhASitam --- "no ced bhrAntinimittena" [pramANavArttika 3.43] ityAdi/ tathA nIlAdivikalpAt na prAk nApi saha niraMzadarzanam iti idam api pramAdaprabhASitam --- "manasor yugapdvRtteH" [pramANavArttika 2.133] ityAdi/ bhavatu taddhetus taddarzanam, na tu tatpramANam apravRttihetutvAt, anyat pramANaM viparyAyAd iti cet; atrAha --- anyata ityAdi/ svArthavinizcayaphalAd yad anyat paras tato yA pravRttis tasyAM viSayabhUtAyAM yo 'visaMvAdo 'vipratipattiH tasya niyamena avazyaMbhAvena ayogAt/ na hi laukikAH "pratiparamaNubhinnaniraMzadarzanAd vayaM pravRttAH pravarttAmahe pravartiSyAmahe" iti pratipadyante/ abhyAsAvasthAyAm api sthUlasyaikasya tadgrahaNAvyavavyApino jalAder darzanAt/ nanu tatphalAd api na dRzyamAne pravRttiH; anubhUyamAnatvAt, nApi bhAvini apratibhAsanAd iti cet; na; pazUnAm api tRNAdau pravRttidarzanAt/ nirUpayiSyate caitat "vyavasAyAtmano dRSTeH" [siddhivinizcaya 1.5] ityAdau/ bhavatu vA darzanAt pravRttiH tathApi tan na pramANam; anyathA marIcikAjalajJAnam api syAt/ avisaMvAdipramANam iti cet; atrAha --- anyata ityAdi/ anyato 'vikalpadarzanAt pravRttau satyAM yo 'visaMvAdaH dRSTArthaprAptiH tasya niyamena ayogo niraMzakSaNikaparamANudarzanAt sthUlaokasthiraprApteH/ nanu vyavasAyaphalAd api pravRttau na dRSTasya prAptir asti tatkAle tadatyayAd iti cet; na; citraikajJAnavat dRzyaprApyayoH kathaJcid ekatvasyAvirodhAd iti/ kariSyate atra+++praznaH "pazyan svalakSaNAny ekam" [siddhivinizcaya 1.10] ityAdau/ nanu mA bhUt kSaNikaniraMzatvAdau tadavisaMvAdaH, dRzyaprApyayoH ekatvAropAn nIlAdau syAd iti cet; atrAha --- anyata ityAdi/ anyata iti vyAkhyAtArtham, pravRttau iti ca, anantaram avisaMvAdasya yo niyamaH sarvatra darzanagocare bhAvaH tasyAyogAt nIlAdau yogo na pUrvAparakSaNaviveke/ vyavahAriNaM prati tatrApi tadavisaMvAdena abhyAse pratyakSaM bhAvini pramANaM bhavet, anyathA pratipannavyabhicArasyazaGkhe pItajJAnaM prApye saMsthAne pramANam iti vyarthakam idam anumAnaM nAma --- "evaM pratibhAso yaH" [pramANavArttikAlaMkAra pRSTha 5] ityAdi/ bhavatu yatraiva tadyogaH tatraiva pramANaM syAt nAnyatra ity ekasya pramANetarabhAvaH/ vyavahArataH so 'py astu iti cet; kiM punar idaM vyavahArAd anyatra cintitam --- "pratyakSaM kalpanApoDham" [pramANavArttika 2.123] ityAdi/ tathA cet; cAturvidhyakathanam ayuktam paramArthataH tadasaMbhavAt/ ato 'yuktam etat --- (p. 22) "na hy AbhyAm arthaM paricchidya pravartamAno 'rthakriyAyAM visaMvAdyate" iti/ "abhyAse bhAvini pravartakatvAt pratyakSaM pramANam" iti ca/ nanu mA bhUt darzanaM sAkSAt pravartakam avisaMvAdakaM vA, tahApi tathAvidhavikalpajananAt tad api tathAvidham iti cet; atrAha --- taddhetutvam ityAdi/ nanu ca "tasyAz cet jananAt" [siddhivinizcaya 1.2] ityAdinA "prameyavyavasAyaH svato yataH tad eva jJAnam" [siddhivinizcaya 1.4] ityantena ayam artha uktaH, tat kim aneneti cet; na; samAdhyantarapratipAdanArthatvAd adoSaH/ tathA hi --- tasya yathoktasya vikalpasya hetuH kAraNam tasya bhAvaH tattvaM darzanasya yat tat sannikarSa Adir yasya indriyAdeH tasyeva tadvat/ etad uktaM bhavati --- yathA cakSuHzrotramanasAm aprApyakAritvAt tajjJAnaM prati sannikarSasya satyasvapnajJAnaM prati indriyasya akAraNatvAt na tatra sannikarSAder mAnatA api tu jJAnasyaiva tathA "yat sat tat sarvaM kSaNikam" iti vyAptijJAnM prati na darzanasya kAraNatA tatra tadabhAvAt na tatra tat pramANam api tu vikalpa eva/ atha darzanam asti; tarhi tataH sarvasya darzanAt sarvasya sarvadarzitvam anupAyasiddham, katham anyathA tasya kSaNikatvena vyAptipratipattiH --- "dviSThasambandhapratipattiH" [pramANavArttikAlaMkAra 2.1] ityAdi vacanAt/ prAdezikI na ca vyAptiH/ atheyam api neSyate; katham anumAnaM yato dve pramANe syAtAm? vyavahAreNa tadaGgIkaraNAt adoSaz cet; tarhi vyavahAreNa upagater yathA prApye bhAvini pramANam upagataM tathA tara abhyupagantavyaM tadarthA mArgabhAvanA vyarthA, tadbhAvanAyA anumAnarUpAyAH tasya prAg api bhAvAt/ saMvRtivikalpaz cet; siddhaM sannikarSAdivat tasya taM praty avyApihetutvam/ taot yathA sannikarSAdiparihAreNa sarvatra darzanam eva ataH pramANaM tathA ata eva darzanaparihAreNa vikalpa eva pramANam/ atha vA yad uktaM prajJAkareNa --- "bhAvini pravartakatvAt sAkSAd abhyAse darzanaM pramANam anabhyAse tatrAnumAnajananAt" iti; tatrAha --- taddhetutvaM punaH ityAdi/ tasya anumAnavikalpasya hetor darzansya bhAvaH tattvaM "punaH" iti ubhayatra pakSAntarasamuccaye sannikarSAder iva tadvad iti/ yathaiva hi indriyArthasannikarSAdiH anumAnasya na hetuH tathA darzanam api/ yadi punar acetanatvAt nendriyAdi taddhetuH; kathaM darzanasya cetanatvam? svataH pratibhAsanAc cet; na; zarIrasukhAdinIlAdivyatirekeNa pareNa tat pratibhAsAnabhyupagamAt, zarIrAdipratibhAsasya vikalpakatvam iti nirUpayiSyate iti parasya pAzArajjU/ atha anyasya abhyupagamAc cetanatvam; (p. 23) sukhAdeH acetanatvaM tathA syAt sAMkhyena tadabhyupagamAt/ tan na darzanaM sannikarSAdivat anumAnavikalpakAraNam iti sthitam/ nanu abhrAntavAt sarvatra darzanam eva pramANaM na vikalpo viparyayAd iti cet; atrAha --- abhrAntatve 'pi ityAdi/ asyAyam arthaH --- taddarzanaM sthUlastambhAdyAkAreNa abhrAntaM cet; "dUrasthitaviralakezeSu sthUlapratibhAsena vyabhicArAt na tahA pratibhAsAd avayavisiddhiH" ity asya "sarvam Alambane bhrAntam" [pramANavArttikAlaMkAra 3.196] ity asya ca vyAghAtaH/ kalpanApoDhatvaM ca durlabhaM tasya savikalpakatvAt/ atha tena bhrAntam; anyasya abhrAntasya abhAvAd abhrAntam iti anarthakatvAn na vAcyam/ atha vyavahAreNa tad uktam; viSayas tasya vaktavyaH? jAgratstambhAdiH iti cet; uktam atra --- kalpanApoDhatvaM durlabham iti parasya nikaTasaGkaTapravezaH iti sa na labhate tattvavivecanavikaTATavIm/ yadi tu tan na tasya tatrAbhrAntatvaM nAma/ abhyupagamya ucyate abhrAntave 'pi, "anyataH" ity anena labdha"tA"pariNAmena sambandhAd "anyasya" iti gamyate/ kathaM tathA ity atrAha --- sarvathA iti/ nIlAdiprakAreNeva pUrvottarakSaNavivekAdiprakareNApi sarvathA/ tasmin sati kim? ity atrAha --- nirNayavazAt prAmANyasiddheH anyasya pramANatvasthiteH kAraNAt tadAtmakatvaM nirNayAtmakatvaM tattvasiddheH abhrAntabuddheH pramANasya abhyupagantavyam/ kathaM prAmANyasiddhiH? ity atrAha --- kathaJcit iti/ kathaJcit nIlAdiprakAreNa na pratikSaNapariNAmAdiprakareNa, tatra vyavahariNo darzanavyavahArAbhAvAt/ na hi sa pazyan "pratikSaNapariNAmAdikaM pazyAmi" iti manyate, tadanumAnavaiphalyaprApteH, tadvyavahArasamAropayor virodhAt na tadvyavacchedakaraNAt tadarthavat/ atha vyavahAram ullaGghya tenApi prakAreNa tatsiddhir iSyate gatam idam --- "prAmANyaM vyavahAreNa" [pramANavArttika 1.4] ityAdi/ na ca paramArthapratibhAsAdvaite kSaNabhaGgAdisaMbhavaH; sarvavikalpAtItatvena tadabhyupagamAt/ tato yathA vyavahAreNa kSaNabhaGgAdyabhyupagamaH tathA tenaiva tara darzanaM pramANayitavyam iti sAdhUktam --- kathaJcid iti/ nanv ayam arthaH "anyataH" ityAdeH tRtIyavyAkhyAnena darzitaH tat kim aneneti cet; na; pUrvaM "pramANam avisaMvAdi" [pramANavArttika 1.1] ity asyApekSayA, idAnIM "kalpanApoDham abhrAntam" [nyAyabindu 1.4] ity asyApekSayA ity adoSaH/ ubhayam apy etat nirNaye nAnyatra iti manyate/ nanu yadi tattvasiddheH tadAtmakatvaM na syAt ko doSa iti cet? atrAha --- anyathetyAdi/ (p. 24) tattvasiddher nirNayAtmakatvaprakArAd anyena avikalpakatvaprakareNa anyathA tad aphalam "anyataH" ity etad anuvartamAnaM vAntam iha saMpadyate/ tad anyad aphalam avidyamAnaprayojanaM kvacid anupayogAt/ ata eva asAdhanam apramANam/ etad api kutaH? ity atrAha --- asataH kharaviSANAder na vizeSyeta na bhidyeta "yato 'nyathA" ity annena sambandhaH/ nanu nirNayAtmakatvaM nAma svArthagrahaNAtmakatvam iti cett, tadasaMbhAvyam iti cet; atrAha --- akiJcitkara ityAdi/ na kiJcit karotIti akiJcitkaram svApAdidarzanaM "siddhaM yan na parApekSyam" [siddhivinizcaya 1.24] ityAdi kArakAvRttau pratipAdayiSyamANaM saMzayaH sthANur vA puruSo veti jJAnam, viparyayaH sthANau puruSa iti tatra vA sthANur iti vedanaM tau karotIti iti tatkaram, punar dvandvaH tayoH vyavacchedena nirAsena nirNayAtmakatvam nAnyathA/ nanu tadvyavacchedo nIlAdyapekSAyAm avikalpadarzane 'py astIti cet; atrAha --- anyathA ityAdi/ yena prakAreNa nIlAdau tadvyavaccheda iti bhAvaH, tataH tadAtmakatvaM tattvasiddheH abhyupagantavyam iti sthitam/ nanu ca "ajJAtArthaprakAzo vA pramANam" [pramANavArttika 1.5] iti vacanAt agRhItagrahaNAd darzanam eva pramANaM na vikalpo viparyayAd iti cet; atrAha --- anadhigata ityAdi/ pramANAntareNa aprakAzito 7nadhigataH sa cAsau arthaz ca tasya adhigantR paricchedakaM yad vijJAnaM ta pramANam ity api evam api na kevalaM pUrvaprakAreNa kevalam anyAnapekSA anirNItArthasya nirNItiH abhidhIyate/ asyAnabhyupagame dUSaNam Aha --- anyathA ityAdi/ uktaprakArAd anyaprakAreNa anyathA anadhigatArthAdhigantR darzanam eva pramANam ity abhidhIyate na nirNayajJAnam iti manyate/ atiprasaGgAt nIlAdAv iva kSaNabhaGgAdAv api darzanasyaiva pramANatvAt tadanumAnam anarthakaM syAd iti atiprasaGgAt anirNItArthanirNItiH abhidhIyata iti padaghaTanA/ nanv ayam arthaH "dRSTe pramANAntarAvRttiprasaGgAt" ity anena pratipAdayiSyate tat kim anena? tasmAd anyathA vyAkhyAyate --- sthirasthUlasvaguNAvayavAtmakaghaTAdinirNItir eva anadhigatArthAdhigantrI pratIyate/ tad yadi tato 'nyad anadhigatArthAdhigantR pramANaM kalpyate tarhi tasmAd apy anyat tathAvidhaM tasmAd apy anyat ity anavasthA atiprasaGgaH tasmAd anirNItArthanirNItiH abhidhIyate/ yat punar uktam --- "tat pramANam" iti/ tara pramIyate anena tat pramANam, karaNakArakam, tac ca svArthaparicchittikriyAM prati sAdhakatamam eva yuktam/ na cet kad arthayann Aha --- adhigatamAtrasya ityAdi/ svakAraNArthAkAradarzanamAtrasya/ kathaMbhUtasya? ity Aha --- visaMvAdakasya niraMzAnekakSaNikaparamANudarzane sthUlaikasthiraghaTAdiprApakatvena vipralambhakasya (p. 25) sAdhakatamatvAnupapatteH kAraNAt tannirNItir abhidhIyate/ "visaMvAdakasya" ity etad vizeSaNam api hetur draSTavyaH/ tato 'yam artho bhavati --- adhigatimAtraM svArthapratipattiM prati na sAdhakatamaM visaMvAdakatvAt indudvayadarzanavad iti na pramANam/ ataH saivAbhidhIyate/ punar api hetvantaram Aha --- "sAdhanAntaretyAdi/ adhigatimAtrasAdhanAd anyat nIlAdau vikalpajJAnaM kSaNikAdAv anumAnaM tadantaraM tat apekSyate yasya gocarasya viSayasya/ kvacit "sAdhanAntarApekSagocarasya" iti pAThas tatrApi sAdhanAntaram apekSyata iti tadapekSo gocaro yasya tasya sAdhakatamatvAnupapatteH tannirNItiH abhidhIyate/ atrApi pUrvavat sAdhanetyAdi vizeSaNam api hetur draSTavyaH/ tad yathA --- adhigatamAtraM tattvapratipattau na sAdhakatamaM sAdhanAntarApekSyagocaratvAt sannikarSAdivat/ tataH sUktam --- anirNItir abhidhIyate iti/ nanu nirNIter anadhigatasAmAnyArthAdhigame 'pi anadhigatasvalakSaNAdhigamAbhAvAt anadhigamAbhAvAt anadhigatArthAdhigantR pramANam ity anena sAbhidhIyate/ tatra arthazabdena svalakSaNAbhidhAnAt tato darzanam eva abhidhIyata iti cet; atrAha --- tad ityAdi/ tena adhigatimAtreNa anadhigatasya jJAnAntareNa aviSayIkRtasya svalakSaNasya arthakriyAsamarthArtharUpasya adhigatAv api paricchittAv api/ apizabdo 'bhyupagamasUcakaH/ na khalu anyena adhigatam anyad vA svalakSaNam adhigacchad darzanaM pratIyate/ tasyAM kiM prAptam? ity atrAha --- dRSTe darzanena viSayIkRte nIlAdAv iva kSaNabhaGge pramANAntarasya naumAnasya gRhItagrAhitvabhayAd apravRttiprasaGgAt kAraNAt tannirNItiH abhidhIyate/ evaM hi anizcitanIlakSINakatvayor nizcayAd vikalpAnumAnyoH apUrvArthatA labhyate iti bhAvaH/ nanu mA bhUd anizcitakSaNabhaGganizcayAt pramANAntaraM tatra vRttimat, api tu kSaNike akSaNikajJAnasamAropavyavacchedakaraNAt syAd iti cet; atrAha --- samAna ityAdi/ samAne sadRze atra bhUte darzanena dRSTe yaH samAropaH viparyayajJAnavizeSaH tasya vyavacchede nirAse saMvRtyanumAnyoH darzanottaravikalpAnumAnayoH na kazcid vizeSaH bhedaH/ anumAnaM cet; saMvRtir api pramANaM syAd ity arthaH/ nanu yathA kSaNike akSaNikatvasamAropo naivaM nIle anIlatvasamAropo yattadvyavacchedAya "samAna" ityAdy ucyate iti cet; ayam atrAbhiprAyaH --- yathA pUrvAparakSaNayoH tadvyAptasamAropavyavacchedAd anumAnam arthavat tathA madhyakSaNe sthUlaokarUpe "saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyAH" ity anena paramANudarzanAropavyavacchedAt saMvRtir api arthavatI syAd iti/ marIcikAyAM toyasamAropavyavacchedAd vA tayoH vizeSaM darzayann Aha paraH --- sAkSAt ityAdi/ sAkSAd avyavadhAnena anubhavAd darzanAd utpattiH nArthAt saMvRteH iti anubhavAnukRtapravRttiviSayAnukaraNAt na tasyA bhinno vyApAra iti manyate/ (p. 26) atrottaram Aha --- mahAn aparAdhaH/ upahAsapadam etat, alpIyaso 'py aparAdhasya abhAve 'pi abhidhAnAt/ tataH tadutpattau nitarAm arthaviSayatvasiddheH anumiter iva arthapratibandhAd ekaviSayatvaJ ca na virodhi sarvajJetarajJAnavat santAnavirodhisarvajJotarajJAnavat/ santAnabhedo 'trApi vyavahAraz ca/ pratipattuH ityAdyupasaMharann Aha --- pratipattuH ityAdi/ uttaraM vikalpajJAnaM pramANaM tasya uttarasya sAdhanabhAvAt hetutvAt, na tu naiva pUrvakaM sannikarSadarzanAdi pramANam iti/ kuta etat? ity atrAha --- anumAne 'pi ityAdi/ na kevalaM vikalpe kin tu anumAne 'pi evam uktavat prasaGgAt tatrApi sAdhanAvabhAsyeva jJAnaM tat kAraNaM prApye pramANaM syAt nAnumAnam/ prameyAviSayIkaraNam anyatrApi iti bhAvaH/ yad uktaM prajJAkareNa --- "abhyAse darzanam avikalpakam anyadA anumAnaM pravartakatvAt pramANam/ nirNIteH punaH kvacid apy anupayogAt pakSAntarAsaMbhavAd apramANatA/" iti/ tatra anabhyAse sati abhyAsa iti anabhyAse nirNIteH upayogaM darzayann Aha --- vyavasAyAtmana ityAdi/ vyavasAyAtmano dRSTeH saMskAraH smRtir eva vA/ dRSTe dRSTasajAtIye nAnyathA kSaNikAdivat//4// darzanAbhyAsapATavaprakaraNAdeH dRSTasajAtIyasaMskArasmRtiprabodhe svabhAvavyavasAyam antareNa kSaNabhaGgAdAv api liGgAnusaraNam anupapannaM tadavizeSAn nIlAdivat/ asyAyam arthaH --- sukhasAdhanasya sukhasya ca pUrvaM yA dRSTiH tasyAH saMskAraH smRtibIjam AtmapariNamo "jAyate" ity adhyAhAraH/ smRtir vA smaraNaM ca dRSTer jAyate iti/ nanu dRSTeH saMskAraH, tataH smrtir na dRSTeH iti cet; na; uttaradRSTeH saMskArasahakAriNaH tadudbhavAd adoSaH/ nanv eko 'yaM dRSTizabdaH katham amum arthaM pratipAdayati? AvrttyAbhisambandhAd ekasyAdRSTeH ubhayatra vyApArAd bhedAvagatiH/ kva punaH smRtiH taddhetuz ca dRSTiH pravartata iti cet? atrAha --- dRSTa iti/ saMskArahetudRSTyA viSayIkRto dRSTo 'rtha ucyate/ atra uttarA dRSTiH tatkAryabhUtA smRtiH pravartate, katham anyathA "ayaM mayA dRSTaH" iti pratItiH? anena pUrvottaradarzanasaMskArasmRtInAm ekaviSayatvaM darzayati/ tathA dRSTasajatIye dRSTaz cAsau uttaravyaktyapekSayA sajatIyaz ca tatra saMskAraH/ sa kutaH? ity atrAha --- dRSTeH iti/ yatra saMskAraH/ taddarzanAt tatraiva ca smRtiH/ sApi kutaH? ity atrAha --- dRSTeH iti/ sA kva? ity atrAha sajAtIye dRSTena pUrvadarzanaviSayeNa (p. 27) sajAtIye sadRze uttarasvavyaktivizeSe/ etad uktaM bhavati --- ekadA jalavyaktiM snAnAdihetum upalabdhavataH tatrAhitasaMskArasya punaH tatsadRzavyaktidarzanAt tatsamAne dRSTe smRtiH iti/ anena pUrvottaradarzanasaMskArasmrtInAM sadRzaviSayatvaM kathayati/ anye tu "dRSTe saMskAraH dRSTajAtIye smRtiH" iti vyAcakSate/ tenAyam artho labhyate na veti cintyam/ kiJ ca, yadi dRSTe saMskAraH, smRtyApi tatraiva bhavitavyam "anubhUte smRtiH" iti vacanAt/ na hi pUrvasamudradarzanahitasaMskArasya tatsadRze pazcimasamudre smRtir yuktA/ kathaMbhUtAyAH dRSTeH? ity atrAha --- vyavasAyAtmano nirNayAtmikAyA eva/ kuta eta? ity atrAha --- nAnyathA anyena nirvikalpakprakAreNa yA dRSTiH tasyAH na saMskAraH smRtir vA/ kveva? ity atrAha --- kSaNikAdivat Adizabdena niraMzatvAdiparigrahaH, tatreva tadvad iti/ nanu ca tasyAH saMskAraH smRtir eva iti vaktavyam, kiM vAzabdena, tam antareNa samuccayagateH? na; anuktasamuccayArthatvAd adoSaH/ anuktaM hi anena pratyAbhijJohAnumAnAdikaM samuccIyate/ tato 'yam artho labhyate --- pUrvasukhasAdhanadarzanAhitasaMskArasya punas tasya tatsamAnasya vA darzanAd dRSTe smRtiH, tatas tad evedaM tena sadRzam iti vA pratyabhijJAnam, tato 'pi "pUrvavad etat sukhasAdhanasamartham" iti tarkaH, asmAd api "anumeye pravartamAnasya sukhaprAptir bhaviSyati" ity anumAnam, tataH pravRttiH arthaprAptir iti/ vakSyate ca --- "akSajJAnair anusmRtya pratyabhijJAya cintayan/ Abhimukhyena tadbhedAn vinizcitya pravartate//" [siddhivinizcaya 1.28] iti/ nanu ca yad uktaM sukhasya tatsAdhansaya ca dRSTeH saMskAra iti; tatredaM cintyate --- "idaM sukhasAdhanam" "asmAd idaM sukham" iti kutaH pratIyate? na tAvat tatsAdhanadarzanAt; tatkAle sukhAnutpAdAt, anutpannaM ca na tena gRhyate/ nApi sukhadarzanAt; asyApi samaye tatsAdhanAtyayAt/ nApi tatsamudAyena; kramabhAvinoH tadabhAvAt/ pUrvottarakAlabhAvidarzanam ekaM vipratiSiddham, sarvavastunaH kSaNikatvAt/ atha "asmAd idam utpadyate" iti AtmA pratipadyate; so 'pi yadi sattAmAtreNa, +++tavya iti suptamUrcchitAdiSv api prasaGgaH/ atha darzanaparyAyAt; pUrvavat prasaGgaH/ tan na sukhatatkAraNayoH darzanAt tadbhAvasiddhiH/ nApy anumAnAt; tasya tatpUrvakatvena tadabhAve abhAvAt/ etena pUrvadarzanAdeH uttarottarasaMskArAdijanmapratipattiH nirasteti/ atra pratividhIyate sukhasAdhandarzanasya tadgrahaNAbhimukhyam ajahata eva sukhagrahaNapariNAmopapatteH apratiSedhaH/ vakSyate caitad atraiva dvitIyaprastAve --- "pUrvapUrvasya svaviSayagrahaNAnubandham ajahata eva uttarottaraM prati sAdhakatamatvAt smArtajJAnavat/" [siddhivinizcaya 2.15] iti/ (p. 28) na cedam aprAtItikam, "asmAd bhAvAt me sukhabhAvaH" iti pratIteH/ tadapalApe stambhAdidarzanam api durnirIkSaM prasajatIti pratipAdayiSyate/ "yugapad ekam anekAkAraM vyApnoti jAnAtIti vA, na krameNa iti paramagahanam etat! tataH siddhA sukhatatsAdhanayor hetuphalabhAvapratItiH/ etena darzanAdisaMskArAdInAm api sA cintitA/ yat punar uktam --- pUrvottaradarzansaMskArasmRtInAm ekaviSayatvaM kutaH pratIyate iti? tad apy etena notsRSTam/ nanu bhavatv evam, tathApi pravRttikAle sukhApratipattau kathaM tatra dRzyamAnasya hetutA pratIyeta yatas tatra pravRttiH syAt, pratipattau vA na pravRttiH tadaiva sukhaprApteH/ atha pravRttyuttarakalaM sukhapratipattiH tarhi tasAdhanapratipattau pravRttiH tasyAz ca sukhavat pravRttiH syAt pratipattau vA na pravRttiH tadaiva sukhaprApteH atha pravRttyuttarakAlaM sukhapratipattiH, tarhi tatsAdhanapratipattau pravRttiH, tasyAz ca sukhapratipattyA tatsAdhanapratipattiH ity anyonyasamAzrayaH/ atha sukhasAdhanasya pUrvasya tatsadRzasya vA punardarzanAd evaM bhavati "idaM sukhasAdhanaM tattvAt pUrvasadRzatvAt pUrvavat" iti tataH pravRttiH/ nanv idam anumAnam tac cet sukhaM na pratyeti, kathaM tat prati kasyacit kAraNatAm avaiti? kAryapratipattinAntarIyakatvAt kAraNatApratipatteH/ pratyeti cet; uktam atra pravRttir na syAd iti/ yadi punar na siddhatayA api tu sAdhyatayA tat pratyeti; tarhi sAdhyatayA asataH, tasya ca pratItir ity atisAhasam, iti kasyacit sukhasAdhansyApratipatter na tatra pravRttiH/ sukha iti cet; na; tasya darzanetaravikalpadvaye pUrvavat prasaGgaH/ tan na kutazcit pravRttir iti kiM "vyavasAyAtmanaH" ityAdinA iti cet; atrocyate --- dRzyadarzanena pUrvottarakSaNayor adarzane tAbhyAM tasya kutastRdyattA pratipattiH yataH pratyakSasiddhA kSaNikatA syAd iti nedaM subhASitam --- "yad yathAvabhAsate tat tathaiva paramArthasadvyavahArAvatAri yathA nIlaM nIlatayA bhAsamAnaM tathaiva tadvyavahArAvatAri, avabhAsante ca bhAvAH kSaNikatayA/" iti/ atha dRzyadarzanena tayor darzanam; dRzyasamakalatA tathaiva parAbhyupagamAt/ tayor api punaH anyAbhyAM pUrvottarakSaNAbhyAM tryuTyattApratipattau anyayor api tena darzanaM punaH tayor api tato 'nyAbhyAM truTyattApratipattau darzanaM tena tayor ity ekakAlatA sakalasantAnakSaNAnam iti nityatApratipattivat kSaNikatApratipattAv api yugapat janmamaraNAvadhidazApratipattir iti tadaiva jAto mRtaz ca syAt/ atha dRzyasya darzanena yathAsvakAlaM tayor darzanam; sukhasyApi tathaiva darzanam iti na dRzye tatsAdhane pravRttivirodhaH/ (p. 29) syAn matam --- pUrvottarakSaNAbhyAM madhyakSaNasya truTyattA svabhAvabhUtA, tataH tayor adarzane 'pi taddarzanAd eva pratIyate; tarhi tasya sukhahetutA tathA kin na pratIyate sukhAdarzane 'pi? na hi sApi tato bhinnA/ nanv evaM sarvasyApi bhAvadarzanAd eva tatpratIteH sukhArthino duHkhasAdhane pravRttiH sukhahetor vA nivRttiH bhrAntyA na syAd iti cet; na; truTyattApratipattAv api sasamAnam iti tadanumAnam anarthakam/ samAropakalpanam anyatrApi/ tathA sati kathaM sukhasAdhane pravRttir iti cet? truTyattAyAM katham? samAropayavacchedAt; prakRte samaH samAdhiH/ yathaiva ca ghaTAdau sattvAdeH kSaNikatvena vyAptidarzanAd anyatra tataH truTyattA anumIyate tathA AkAravizeSasya pUrvaM sukhahetutvena vyAptatayA dRSTasya punaH kvacid darzanAt sukhahetutA anumIyatAm/ nanu uktam atra anumAnena sukhApratipattau kathaM taddhetutApratipattiH? pratipattau na pravRttir iti cet; idam apy uktam --- tena pUrvottarakSaNAviSayIkaraNe kathaM tatsambandhinI truTyattA madhyakSaNasya pratIyate yataH samAropo nivarteta/ tadviSayIkaraNe ca ekakSaNabhAvinA santAnasya iti/ etena etad api nirastaM yad uktaM pareNa --- "yady api dRzyasya sukhAdarzane 'pi taddhetutA pratIyate tathApi nizcetuM na zakyate" iti; katham? truTyattAyAm api samAnatvAt/ bhavatu vA tadanizcayaH tathApi ko doSaH? taddarzanaM pravRttihetur na syAd iti/ kathaM truTyattAdarzanam anizcitam anumAnahetuH, yena "yad yathAvabhAsate" ityAdi sUktam? etad anizcitam anumAnasya kAraNaM na pUrvaM pravRtter iti mahatI prekSAkAritA! yadi ca, kAryAnavadhAraNakSaNe asya kAraNatAnavadhAranam; tarhi kathaM prApyAnavadhAraNe dRzyasya tato vivekAvadhAraNam, yenAtra pakSatrayam utthApitam --- "dRzyaprApyayoH ekatvAdhyavasAyinaM prati prApye pratyakSaM pramANam, anyaM prati tadAbhAsam, avadhAritavivekaM prati anumAnam" iti? vyavahAreNa tadutthApitam iti cet; tenaiva kAryAnavadhAraNe 'pi kAraNatAvadhAraNam iti kAraNe pravRttisaMbhavAd alaM bhAvini pravRttyA, ekAnte tadarthena kAraNatvopavarNanena vA, vyavahAraviparyayAt/ paramArthe 'pi citraikajJAnAdvaitarUpe nIlAkAraH pItAdyAkArAn anAtmasAtkurvann apazyan vA yathA tatsAdhAraNIM bodharUpatAm AtmasAtkaroti pazyati vA tathA kAryAnavadhAraNe 'pi kAraNatAvadhAraNaM kAraNadarzanena/ sarvavikalpAtIte 'pi tasmin idam eva vaktavyam; tathA hi --- kAraNatvAdivikalpAnAM pratipattau kasyacit tadviviktatAvittiH/ na hi apratipannamazakasya "neha mazakAH santi" iti nirNItir asti/ tathA cet; susthitaM tadadvaitam! apratipattau cet; prakRtam anuSaGgi/ tato yathA kasyacit tadviviktasya darzanAt tadbhAvavyavahAraH (p. 30) tathA AkAravizeSadarzanAt hetutAvyavahAro 'pi sAdhyate iti sUktaM vyavasAyAtmana ityAdi/ nanu yad uktam --- "nAnyathA kSaNikAdivat" iti; tatra yadi nAma nirvikalpadRSTeH kSaNikAdau saMskArAdir na jAyate, tathApi nIlAdau jAyate dRSTatvAt/ na ca dRSTam anyathA kartuM zakyam/ na ca "darzanam" ity eva sarvatra svagocare saMskArAdihetuH; anyathA vyavasAyAtmakam api tathA iti gRhItapraghaTTakAdivismaraNAdi na bhavet/ atha tat darzanapATavAdikam apekSate; prakRtam api tathaiva apekSate iti tadabhAvAn na kSaNikAdau saMskArAdiH, anyatra tu asti viparyayAd iti cet; atrottaram Aha --- darzanetyAdi/ pratipattigauravaM darzanapATavam iti/ tac ca saMskArAdikArye sAmarthyam, muhurmuhuH cetasi parimalanam abhyAsaH, tau AdI yasya prakaraNAdeH sa tathoktaH tasmAt dRSTasajAtIyasaMskArasmRtiprabodhe dRSTaH pUrvadarzanagocaraH sa cAsau sajatIyaz ca sadRzaH uttaravizeSeNa, upalakSaNam etat, tataH tenaiko 'pi dRSTa ity ucyate, tatra saMskAraz ca smRtiz ca tayoH prabodhe utpAde abhyupagamyamAne/ kim antareNa? ity atrAha --- svabhAvavyavasAyam antareNa darzanasya svarUpabhUtanirNayam antareNa saMskArasmRtivacanam apy upalakSaNam iti pratyabhijJAnAdiparigrahaH/ tatra kiM syAt? ity atrAha --- kSaNabhaGgAdAv api Adizabdena svargaprApaNasAmarthyAdiparigrahaH, na kevalaM nIlAdau iti apizabdArthaH, liGgAnusaraNaM hetvAzrayaNam uktam anupapannaM pratyakSata eva tatsiddher iti manyate/ kuta etat? ity atrAha --- tadavizeSAt tasya darzanapATavAdeH avizeSAt kSaNabhaGgAdAv api/ nidarzanam Aha --- nIlAdivat tatreva tadvad iti/ na hi darzanaM svaviSaye pATavetarAtmakaM tad atiprasaGgAt/ abhyAso 'pi muhurmuhuH kSaNikadarzanasyatadvikalpasya vA vRttiH saugatAnAM vidyate, tathA arthitvAdayo 'pi/ na ca tatra tatprabodhaH/ tan na tatkAryam/ prayogaz cAtra --- yasminn avikale 'pi yan na bhavati tan na tatkAryam, yathA avikale 'pi cakrAdau abhavan paTo na tatkAryaH, avikale 'pi ca darzanpATavAbhyAsAdau na bhavati kSaNikAdau saMskArAdiH iti/ viparyayaprayogaH --- yasminn avikale yad bhavati tat tasya kAryam, yathA avikale cakrAdau bhavan ghaTaH tasya kAryaH, bhavati ca nirNaye 'vikale saMskArAdiH iti/ nanu "darzanapATavAdeH" ity astu kim abhyAsagrahaNam iti (p. 31) cet; ubhayatra AdizabdasambandhArtham --- darzanapATavAdeH abhyAsAdeH iti/ tena ekatra Adizabdena darzanpratibandhakasya guNAntarAropasya "no ced bhrAntinimittena" [pramANavArttika 3.43] ityAdinA pratipAditasya vaikalyaM gRhyate/ yad vakSyate atraiva --- "darzanapATavAdyavizeSe 'pi" ityAdi/ paratra Adizabdena arthitvAdiparigrahaH/ yadi vA, sarvatra abhyAsasya prAdhAnyapradarzanArtham abhyAsagrahaNam/ yad uktaM pareNa --- "abhyAse pratyakSam anabhyAse anumAnaM pramANam" iti/ tatra kSaNabhaGgAdAv iva nIlAdAv api abhyAsavirahe kutaH saMskArAdiH yato 'numAnam? evaM tarhi "dRSTasajAtIyasaMskArAdiprabodhe" iti vaktavyaM nArthaH smRtigrahaNeneti cet; tat kriyate uttarArtham/ tatra hi smRtir eva pradhAnatayA cintyayiSyate "abhedAt sadRzasmRtyAm" [siddhivinizcaya 1.6] ityAdau/ anena vyatirekamukhena kArikArtho vivRtaH/ imam evArthaM samarthayamAnaH prAha --- AdhattAm ityAdi/ AdhattAM kSaNikaikAntasvArthasaMvit paTIyasI/ sadAbhyAsAt smRtiM sApi dRSTasaMkalanAdikam//5// sadRzAparotpattivipralambhAn nAvadhArayatIty asamaJjasam; sarvathA sAdRzyAsaMbhavAt/ vailakSaNyAnavadhAraNe atiprasaGgaH/ tadvikalpakAraNavyatireka ity api tAdRg eva/ svArthadRSTismRtyoH svabhAvavyavasAyAbhAve kutaH saMkalanAjJAnaM yataH saGketasmRtyAdayaH? nirvikalpakadRSTAv api sajAtIyAdhyavasAyAdiH suptaprabuddhavac cet; na; arthadarzanabhAve 'pi tadanuSaGgAt/ nanu ayam artho 'nantarakArikAvRttAv uktaH/ na ca punas tasyaivAbhidhAne sa eva samarthito nAma atiprasaGgAt kin tu anyasmAd dhetoH, sa cAtra noktaH, tasmAt "uktArtho 'nantarazloko 'yam" ity anantavIryaH/ asyAyam arthaH --- Adhattam AdhattAM kSaNikaikAntasvArthasaMvid iti/ kSaNika iti bhAvapradhAno nirdezaH, tataH kSaNikatvam ekaH asahayaH anto dharmo yayoH svArthayoH tayoH saMvit dRSTiH/ kathambhUtA? ity atrAha --- paTIyasI paTUtarA/ kadA? ity atrAha --- sadA sarvakAlam/ kutaH? abhyAsAt/ kim? ity atrAha --- smRtivikalpam/ smRtiH kiM kuryAt? ity atrAha --- sApi smRtir api dRSTasaMkalanAdikam dRSTasya pUrvadarzanena viSayIkRtasya uttaraparyAyeNa saha ekatvena sAdRzyena vA samIcInaM kalanaM nirNayanaM yena tat saMkalanaM pratyabhijJAnam, Adizabdena tarkAdikaM gRhyate tad AdhattAm iti/ yad uktam --- "kSaNabhaGgAdAv api liGgAnusaraNam ayuktaM tadavizeSAt" iti; tatrAha --- sadRzAparotpattidarzana ityAdi/ vivRtArtham etat/ sadRzasya pUrveNa samAnajAtIyasya aparasya kSaNasya yA utpattiH utpattiviSayaM darzanam utpattiH viSayiNi viSayazabdopacArAt/ na khalu tadutpattir eva vipralambhahetuH, sarvadA prasaGgAt/ tayA vipralambhaH guNAntarAropaH tasmAn nAvadhArayati (p. 32) na nizcinoti "kSaNabhaGgAdikam" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ tatra saMskArAdimAn na bhavati janaH ity arthaH/ tasya uttaram Aha --- ity asamaJjasam ityAdi/ ity evaM paramatam asamaJjasam ayuktam/ kuta eta? ity atrAha --- sarvathA sarvaprakAreNa sAdRzyAsaMbhavAt, pUrvottarakSaNayoH sArUpyasaMbhavanAyA api virahAt/ tathA hi --- pUrvapUrvanityasamAropakSaNAd uttarottarasamAropakSaNo yadi sarvAtmanA sadRzo jAyate tena tarhi pUrvatatkSaNavat uttarasyApi uttaratatkSaNotpAdanasya sAmarthyam, evam uttarottarasyeti AsaMsAraM na kSaNoparamaH/ na hi anumAnena pUrvasmin samarthe uttaraM kAryaM nivArayituM zakyate, tasmin sati avazyaMbhAvAt/ nApi tatsAmarthyam; sato nivAraNAyogAt/ "tasya zaktir azaktir vA yA svabhAvena saMsthitA/ nityatvAdacikitsyasya kas tAM kSapayituM kSamaH//" [pramANavArttika 2.22] evaM sarvabhAveSu vAcyam/ tathA sati caramakSaNAbhAvaH syAd iti cet; ayam aparo 'sya doSo 'stu/ tan na pUrvottaratatsamAropakSaNayoH tattve naiva uttarakAryajananasAmarthyenApi sAdRzyam/ api ca, yathA pUrvasya uttaraM prati kAraNatvam, evaM cet tasyApi tapratikaraNatvam; yuktaM sarvAtmanA sAdRzyam/ na caivam, Atmani arthakriyAvirodhAt/ atha pUrvasmAt tatsamAropakSaNAt kSaNakSayAnumAnasahAyAd aparo 'parajanane asamartho 'samarthataro 'samarthatamo jAyate; tarhi na tatsamAropatvena sAdRzyam uktaprakAreNa/ anyathA bhavati niraMzavAdahAniH/ evaM sarvatra yojyam/ tataH sUktam --- sarvathA ityAdi/ etad uktaM bhavati niraMzaikAnte sadRzAparotpattyabhAvena vipralambhAbhAvAt tadavadhAraNaM syAd iti/ nanu mA bhUt pUrvAparayoH samAnadharmAnvayaH sAdRzyaM vailakSaNyAnavadhAraNaM tu syAd iti cet; atrAha --- vailakSaNya ityAdi/ vailakSaNyaM pUrvottarayoH vaisadRzyaM tasya anavadhAraNe atiprasaGgaH/ tathA hi --- tadanavadhAraNaM prasajyapratiSedharUpam, paryudAsarUpaM vA syAt? prathamapakSe tadavadhAraNAbhAvamAtram anavadhAraNaM kathaM sAdRzyaM vipralambhahetur vA? anyathA kharazRGgAdikam api syAt/ dvitIye 'pi kiM tad vailakSaNyAvadhAraNAd (p. 33) anyat yat tadanavadhAraNazabdavAcyaM syAt? svalakSaNam iti cet; ghaTakapAlAdau prasaGgaH, tathA ca tato vipralambhAt na tatra saMskArasmRtiprabodhaH atha ekatvAvadhAraNaM tadanavadhAraNam; tarhi "sadRzyAd vipralambhaH" iti kim uktaM syAt "ekatvAvadhAraNAd ekatvAvadhAraNaM vipralambhaH" iti/ na ca tad eva tasyaiva kAraNam; virodhAt/ tad api ca ekatvAvadhAraNaM kuto bhavati? sadRzAparadarzanAd iti cet; na; sarvathA sAdRzyAsaMbhavAt atiprasaGgaH, anvasthA ca/ kiJ ca, "kSaNabhaGgAdAv api liGgAnusaraNam ayuktam" iti vadatA tadanavadhAraNam eva coditam; tatra tadanavadhAraNaM sutarAM sAdhyasamami iti na sAdRzyam idam api yuktam/ punar apy Aha paraH --- tad ityAdi/ tasya vailakSaNyasya vikalpo nizcayH tasya kAraNaM tasya vyatireko 'bhAvaH sAdRzyam/ atrottaram Aha --- ity api ityAdi/ na kevalaM pUrvaM kin tu etad api tAdRg eva pUrvasamAnam eva, darzanapATavAbhyAsAdeH tatkAraNabhAvAt sarvathA tadvikalpakAraNavyatirekAsaMbhavAd iti manyate/ yady asmAt sAdRzyAn nAvadhArayati tad api tAdRg eva iti/ evam avikalpasya pratibandhavaikalyavikalasyApi darzansaya kSaNabhaGgAdau saMskArAdyahetutvavat nIlAdAv api tadabhidhAya idAnIM prakArANtareNApi tad abhidhAtukAmaH prAha --- svArtha ityAdi/ svaM ca arthaz ca tayoH dRSTiz ca smRtiz ca tayoH svabhAvasya svarUpasya svabhAva eva vA vyavasAyaH tasya abhAve/ nanu bhavatu dRSTes tadabhAvaH na tu smRteH, tasyAH vyavasAyasvabhAvatvAd iti cet; na; tasyA api svabhAve vyavasAyAbhAve arthe 'pi sa durghaTaH evam arthaM ca phakkikAyA Adau svabhAvagrahaNam, anyathA vyavasAyetyAdy ucyeta/ arthe tatra tasyA vyavasAya iSyate; dRSTer api tathaiva syAt/ "dRSTismRtyoH" iti sahavacanaM ca tayoH tulyadharmatApratipAdanArtham/ itaz ca parasya nirvikalpikA smRtiH tathAvidhAnubhavakAryatvAt uttarAnubhavakSaNavat/ tasmin sati kiM jAtam iti cet? atrAha --- kutaH ityAdi/ kuto na kutazcit saMkalanAjJAnam "tad evedaM tena sadRzam" iti vA pratyabhijJAnaM vyavatiSThate, atrApi uktanyAyasya saMbhavAt/ kathambhUtaM tat? ity atrAha --- yata ityAdi/ yato yasmAt saMkalanAjJAnat saGketasmRtyAdayaH Adizabdena abhilApayojanAdiparigrahH, kAraNAbhAvAt tadabhAvaH syAd iti manyate/ etad uktaM bhavati --- pUrvaM saGketaviSayasyArthasya darzanam, punaH tasya tajjAtIyasya ca darzanAt tasya smRtiH, tato 'pi "tad evedaM tena sadRzam" iti vA saMkalanam, tato 'pi saGketasmRtiH, tasyAH purovartini zabdayojanam, ato 'pi "ghaTo 'yaM paTo 'yam" iti vikalpaM jJAnam, tat sarvaM na syAd iti/ nanu ca yathA medhAt jalaM pradIpAt kajjalaM vijAtIyAd bhavati, tathA sarvatra avikalpAd darzanAt vyavahAreNa svarUpe avikalpakam anyatra viparItaM smRtyAdikaM syAt/ etad evAha --- nirvikalpa ityAdinA/ vikalpAn niSkrAntA sA cAsau dRSTiz ca tasyAm api satyAM sajAtIyAdhyavasAyAdiH Adizabdena saMkalnAadiparigrahaH/ atra nidarzanam Aha --- suptaprabuddhavat (p. 34) iti/ pUrvaM suptaH pazcAt prabuddhaH santAnH sa iva tadvat/ etad uktaM bhavati --- yathA suptasya pazcAt prabuddhAvasthA tathA prakRtam api iti/ atredaM vicAryate --- ko 'yaM supto nAma? svapnadarzI nidrAkrAnta iti cet; na tasya prakRtasamatvam/ darzIti cet; tasya yadi nirvikalpaM darzanam, ato 'pi prabuddhaH tathAvidhadarzanavAn; na prakRtasya tad bhavati/ smrtyAdimAn; sAdhyasamatA/ na ca pareNa tasya darzanam iSyate acetanatvopagamAt/ atha cetanArahitaM suptam ity ucyate, na tasmAt prabuddhaH, jAgraddazAtaH tadabhyupagamAt/ kathaM parasambandhinidarzanam etat pradarzitam iti cet? na; anyathA vyAkhyAnAt --- supta ieva suptaH svalakSaNAsAkSAtkaraNAt sugatatasya anumAnadazA vizeSaH prabuddha iva prabuddhaH sarvadarzyavasthAbhedaH, tato na doSaH, pareNApi anumAnAt sugatatvopagamAt/ cecchabdaH parAbhiprAyasUcakaH/ asyottaram Aha --- nArtha ityAdi/ neti pUrvapakSaniSedhe/ arthadarzanabhAve 'pi na kevalaM tadabhAve tadanuSaGgAt sajAtIyAdhyavasAyAdyanuSaGgAt/ kuta etat? ity atrAha --- abhedAt ityAdi/ abhedAt sadRzasmRtyAm arthAkalpadhiyAM na kim/ saMskArAviniyamyeran yathAsvaM sannikarSibhiH//6// vastusvabhAvo 'yaM yat saMskAraH smRtibIjam AdadhIta/ tataH sahakArikAraNavazAt smRtibIjaprabodhaH syAt/ tatra indriyArthasannikarSApekSiNaH tatprabodhasya avikalpakalpanAyAM pUrvaM pazcAc ca darzanam anarthakam/ krameNa yaugapadyena ca sAdRzyaikatvayoH vikalpabuddhiH sadRzasmRtiH paramatApekSayA ucyate/ parasya hi matam --- paramANava ekArthakriyAkAriNaH atatsantAnaparAvRtAH svasamAnAH paramparayA tasyA hetavaH, tasyAM kartavyAyAm abhedAd avizeSAt/ keSAm? ity atrAha --- arthAkalpadhiyAm/ arthAz ca akalpadhiyaz ca tAsAm iti/ etad uktaM bhavati --- yathA anubhavAt niraMzAt sadRzasmRtisaMbhavaH tathA arthAd eva tathAvidhAt so 'stu iti/ na cedam atra codyam --- arthadarzanapUrvikA smRtiH sA kathaM tadabhAve bhavet? anyathA sarvatra tadanuSaGga iti/ katham? yadi hi darzanagocare svalakSaNa jAyate smRtiH tadA tatpUrviketi syAt, na caivaM sAmAnyaviSayatvAt, (p. 35) naivaM tasyAH evam arthaM ca "sadRzasmRtyAm" ity uktam/ tathApi tatpUrvikA cet; nIlasmRtiH pItadarzanapUrvikA syAt/ atrAha paraH --- "nArthadarzanAd eva kevalAd upAdAnAt sajAtIyasmRtir yenAyaM doSaH, api tu pUrvasadRzasmRtyAhitavAsanAtaH uttaratatsmRtijanma, darzanaM tu tadvAsanAprabodhahetutvAt taddhetuH ity ucyate, ata eva sadRzAkAraH tatra na virudhyate" iti; taM praty Aha --- na kim ityAdi/ saMskArAH pUrvapUrvavikalpAhitavAsanA viniyamyeran uttarottaraniyatArthasadRzasmRtijanane niyatAH kriyeran, kiM na api tu viniyamyerann eva, pratiSedhadvayena prakRtArthagateH/ kaiH? ity atrAha --- yathAsvam ityAdi/ sannikarSaH yogyadezAvasthAnam na saMyogAdiH tasya niSetsyamAntvAt, sa vidyate yeSAm arthendriyANAM te sannikarSiNaH taiH iti/ yo yasya saMskArasya prabodhanapaTuH sannikarSI tasya anatikrameNa yathAsvam iti/ tan na kvacid arthe darzanasya upayoga iti manyate/ pUrvasya kArikAdvayasya vyAkhyAnam akRtvA sugamatvAt, uttarasya akSaradvayAdhikasya vyAkhyAnaM kurvann Aha --- vastusvabhAvo 'yam ityAdi/ vastunaH padArthasya svabhAvo 'yaM svarUpam idaM yady asmAt tatsvabhAvAd vyavasAyo vikalpaH smRtibIjam smaraNanimittaM saMskAram AdadhIta "vyavasAyAtmano dRSTeH" [siddhivinizcaya 1.4] ityAdau cintitam etat/ tan na yuktam etat --- "vastusvabhAvo 'yaM yadanubhavaH paTIyAn smRtibIjam AdadhIta/" iti/ tataH kiM syAd iti cet? atrAha --- tataH tasmAt smRtibIjaprabodhaH prakRSTaH saMzayAdirahito bodhaH sadRzasmRtiH syAd bhavet/ kiM tata eva utAnyato 'pi? ity atrAha --- sahakArikAraNavazAt iti/ tena smRtibIjena saha karoti sadRzasmRtim iti sahkAri tac ca tatkAraNaM ca indriyArthAdi tasya vazAt/ anena paraprasiddhyA sadRzasmRteH pratyakSatve nimittaM darzayati/ prakRtam upasaMharann Aha --- tatra ityAdi/ tatra tasmin saMbhave sati kasya tatprabodhasya sadRzasmRtiprabodhasya/ kathaMbhUtasya? indriyArthasannikarSApekSiNaH indriyArthayoH sannikarSam apekSate ityevaMzIlasya, kim? avikalpakalpanAyAM pUrvaM pazcAc ca darzanam anarthakam iti/ nanu bhavatv evaM tathApi sadRzasmRter na vaizadyam, tad uktam --- "na vikalpAnuviddhasya spaSTArthapratibhAsitA/ svapne 'pi smaryate smArtaM na ca tat tAdRg arthadRg//" [pramaNavArttika 2.283] iti/ vizadaM ca jJAnaM bhavatAm adhyakSam iti cet; atrAha --- vaizadyam ityAdi/ vaizadyam ata eva syAt vyavasAyAtmanaH smRteH/ asaMskArapramoSe hi saMjJAnaM nApi pazyatAm//7// vyavasAyAtmanaH saMskAraprabodhasya kAraNasAmagryA svato vaizadyam anubhavataH ko virodhaH/ (p. 36) vaizadyaM spASTyam ata eva indriyArthasannikarSApekSitvAd eva syAd bhavet/ kasya? vyavasAyAtmanaH smRteH iti/ nanu saMskArAd vAsanAparanAmnaH tatsmRteH saMbhave nirviSayA sA bhavet, vaizadye 'pi kAmAdyupaplutajJAnavad iti cet; atrAha --- asaMskAra ityAdi/ na saMskArasya pramoSaH asaMskArapramoSaH saMskArasadbhAvaH tasmin hi sphuTam "ata eva" ity etad atrApi sambandhanIyam saMjJAnaM samIcInaM saMzayAdirahitam jJAnam/ etad uktaM bhavati --- saMskAramAtrabhAvi nirviSayam, na cedaM tathA, arthAder api kAraNasya pratipAdanAt/ dRzyate hi tathAvidhaM samIcInaM svabhyaste kSaNabhaGgAdivat jalAdau/ nanu na vaizadyaM vyavasAyAtmanaH smRteH kin tu darzanasya tatrAdhyAropAt na tasyA iti vyapadizati/ tad uktam --- "manasor yugapadvRtteH savikalpAvikalpayoH/ vimUDho laghuvRtter vA tayor aikyaM vyavasyati//" [pramANavArttika 2.133] iti cet; atrAha --- nApi pazyatAm iti/ "ata eva" ity etad atrApi anuvartanIyam/ tato 'yam artho bhavati --- yata eva indriyArthasannikarSApekSI tatprabodhaH kim avikalpakalpanayA? ata eva pazyatAM svalakSaNaM viSayIkurvatAM darzanAnAM nApi naivam avaizadyam iti/ idam atra tAtparyam --- yathA japAkusumeSu raktatvaM tathA yadi darzaneSu vaizadyaM vinizcitaM syAt tadA anyatra tadadhyAropAt pratibhAtIti zakyaM vaktuM nAnyathA atiprasaGgAd iti/ kArikArthaM vivRNvann Aha --- vyavasAyatmana ityAdi/ vyavasAyAtmanaH nirNayasvabhAvasya saMskAraprabodhasya saMskArasya vAsanAparAbhidhAnasya yaH prakRSTaH samIcIno bodhaH cetanapariNAmaH tasya akSArthasannikarSApekSayA svato na yAcitakamaNDananyAyena darzanAnAM sambandhi vaizadyam anubhavataH svIkurvataH ko virodhaH na kazcit kuta etat? ity atrAha --- kAraNasAmagryA ityAdi/ sugamam/ parApekSayA idam uktam/ bhAvataH punaH AvaraNavigamAd vaizadyam iti/ nanu svArthayoz cet pratyakSaM savikalpakaM svAbhidhAnasaMsRSTayor eva grAhakaM syAt, tadabhidhAnayor api svAbhidhAnasaMsRSTayoH ity evaM yugapadanekAbhidhAnapratItiprasaGgaH anubhavaviruddhaH/ prayogaz cAtra --- yat savikalpakaM jJAnaM tad abhidhAnasaMsRSTArthagrAhakaM yathA nIlam idam iti jJAnam, savikalpakaM ca pratyakSam iti cet; ayuktam etat; anaikAntikatvAt hetor iti darzayann Aha --- sadRza ityAdi/ sadRzasvArthAbhilApAditasmRtir nApy abhilApinI/ tAvataivAvikalpatve tucchA dhIH syAdi vikalpikA//8// kiJcit kenacid viziSTaM gRhyamANaM vizeSaNavizeSyatatsambandhAdigrahaNam antareNa na bhavitum arhati/ tataH pratyakSasadRzArthAbhidhAnasmRtir anabhilApinI abhilApAdiviSayA siddhA/ (p. 37) tadanyAbhilApApekSaNe anavasthAprasaGgAt/ abhilApasaMsargayogyapratibhAsA pratItiH kalpaneti vizeSaNAd adoSaz cet svArthasannikarSanirbhAsavizeSavaikalyavyatirekeNa na tadvizeSaNArtham utprekSAmahe/ tataH kim? sadRzaH sannihitena samAnH saGketasamayabhAvI svaz ca arthaz ca tasya abhilApaH abhidhAnam Adir yasya vizeSaNavizeSyasambandhalokasthityAdeH sa tathoktaH tasya, nApi naiva abhilApinI zabdavatI, parapakSanikSiptadoSaprasaGgaH nyAyasya samAnatvAt/ ata eva arthAbhilApagrahaNaM yugapad arthAbhilApaH arthAbhilApapratibhAsapratipAdanArtham/ anavasthA ca smaryamANAbhilApe 'pi smRtasya tasya yojanAt, tatrApi smRtasyeti/ tataH anaikAntiko hetuH/ nAnaikAntikaH tasyA avikalpakatvAt "abhilApavatI pratItiH kalpanA/ tato 'nyA avikalpikA/" ity aparaH/ tasya uttaram Aha --- tAvataiva ityAdi/ tAvataiva anabhilApitvamAtreNaiva avikalpakatve aGgIkriyamANe "tatsmRteH" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ nulyA (?) tucchA nIrUpA dhIH buddhiH syAd bhavet vikalpikA kalpanaiva syAd ity arthaH/ etad uktaM bhavati --- yadA tadabhilApasmRtiH avikalpikA tadA kalpanApoDhatvAt pratyakSaiva syAt --- "kalpanApoDhaM pratyakSam" [pramANasamuccaya pRSTha 8] iti vacanAt/ svalakSaNaviSayatvAc ca/ svalakSaNagocaram adhyakSam, tato na tadviSayasya abhidhAnasya dRSTe yojanam iti "nIlam idam" ityAdi vikalpAbhAvaH iti pratyakSalakSaNe kalpanApoDhapadam anarthakaM vyavacchedyAbhAvAt/ mA bhUd ayaM doSaH iti tatsmRtiH anabhilApiny api savikalpikA abhyupagantavyeti sa eva doSaH/ etenedam api nirastaM yad uktaM pareNa --- "na so 'sti pratyayaH" [vAkyapadIya 1.124] ityAdi/ kArikAM vivRNvann Aha --- kiJcid ityAdi/ kiJcid devadattAdikaM kenacit daNDAdinA viziSTaM gRhyamANaM vizeSaNaM daNDAdi vizeSyaM devadattAdi tayoH sambandhaH saMyogAdiH Adizabdena lokavyavasthAdiparigrahaH teSAM grahaNaM saGketakAle pratipattiH tadantareNa na bhavitum arhati kin tu tasmin sati bhavati/ tad uktaM pareNa --- "vizeSaNaM vizeSyaM ca sambandhaM laukikIM sthitim/ gRhItvA saMkalayyaita tathA pratyeti nAnyathA//" [pramANavArttika 2.145] iti/ tataH kiM jAtam? ity atrAha --- tata ityAdi/ yata evaM tataH tasmAt pratyakSaH purovartI tena sadRzo 'rthaH saGketakAladRSTaH tasya abhidhAnasya vAcakasya smRtiH anabhilApinI (p. 38) abhilApasaMsargarahitA abhilApAdiviSayA siddhA/ tadanabhyupagame doSam Aha --- tad ityAdi/ tasya smaryamANasya abhilApasya yo 'nyo 'bhilApaH tasya apekSaNe aGgIkriyamANe anavasthAprasaGgAd anabhilApinI siddheti/ etad uktaM bhavati --- yadi abhilApavatI pratItiH kalpanA tarhi tadviparItA akalpanA iti svalpA dhIH syAd vikalpikA iti/ etat pariharann Aha paraH --- "abhilApa" ityAdi/ abhilapyate yena yo vA asau abhilApaH zabdasAmAnyam arthasAmAnyaM ca, tena arthasya tasya vA zabdena saMsargo yojanam tasmai yogyaH pratibhAso yasyAH sA tathoktA pratItiH saMvittiH kalpanA ity evaM vizeSaNAt kAraNAd adoSaH "svalpA dhIH syAt vikalpikA" ity asya doSasya abhAvaH/ pratyakSasadRzAbhilApasmRter api kalpanatmakatvAd iti/ ity evaM cet zabdaH parAbhiprAyasUcakaH/ atrAha AcAryaH --- svArtha ityAdi/ svaM ca arthaz ca svasya vA arthaH tasya vA sannikarSa indriyeNa sambandhaH tena janitaH sa cAsau nirbhAsavizeSaz ca niraMzaparamANunirbhAsaH tasya vaikalyam abhAvaH, paryudAsApekSayA sthUlaokapratibhAsa eva tadvaikalyaM tadvyatirekeNa tad apahAya na tadvizeSaNArthaM vizeSaNAbhidhAnAbhidheyam utprekSAmahe iti kin tu tad eva pazyAmaH/ tataH kim tataH tasmAt tadvizeSaNArthAt kiM dUSaNam ity aparaH/ atra AcAryaH prAha --- pazyan ityAdi/ pazyan svalakSaNAny ekaM sthUlam akSaNikaM sphuTam/ yad vyavasyati vaizadyaM tad viddhi sadRzasmRteH//9// svalakSaNAni svayam abhimatakSaNakSayaparamANulakSaNAni pazyato 'pi kevalam eko hi jJAnasannivezI sthavIyAnAkAraH parisphuTam avabhAsate/ yadi tubhyaM rocate/ prakRtasadRzasmRter iva avyApRtAkSabuddhAvapratibhAsanAt/ zabdaiz ca sadRzAkAram azabdaM smaraty eva/ tasyAz ca prAmANyaM yuktam/ na hi tayArthaM paricchidya arthakriyAyAM visaMvAdyate/ anadhigatArthAdhigantRtvAbhAvAd ayuktam, ity atroktam/ tatsamuccayalakSaNe pramANe anyatarasyApi prAmANyAsaMbhavAt/ tad azAbdam avisaMvAdakaM sadRzasmaraNam asti saMhRtasakalavikalpAvasthAyAM tathaiva pratibhAsanAt/ tadarthadarzanam upanipatya svataH smRtiM janayat nAnAtmanAntarIyakam AkaraM puraskartuM yuktaM tadarthavat/ taddarzanaM nAsAdhAraNaikAntagocaraM vyApRtAkSasya kadAcit kvacit tathaivApratIteH/ na hi bahir antar vA jAtucid asahAyam AkAraM pazyAmo yathA vyAvarNyate tathaivAnirNayAt/ nAnavayavarUpAdyAtmana ekasya pariNAmino ghaTAdeH bahiH saMpratIteH antaH cittaikAkArasya ekasya citrasyeva/ na ca tadviparItArthaprakAzakaM kiJcij jJAnam asti yat prakRtaM bhrAntaM syAt/ na hi tadekAnte svasadasatsamaye arthakriyAsaMbhavaH/ tathA sati katham akSaNikatve kramayaugapadyAbhyAm arthakriyAvirodhAt tIrAdarzizakuninyAyena tataH sattvaM (p. 39) nivartamAnaM kSaNikatve avatiSThate iti sataH sAkalyena kSaNabhaGgasiddhiH? tatraiva tAbhyAM tadvirodhAt/ tato yat sat tat sarvam anekAntAtmakam/ tadekAntasyAsattvam upalabdhilakSaNaprAptAv anupalabhyamAnatvAt/ anyathAprameyatvam/ parasparavilakSaNAni niraMzakSaNAni svalakSaNAni pazyan saugataH anyo vA janaH anena "saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyAH" iti parasya siddhAnto darzitaH/ kimartham iti cet? "pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakeNaiva sidhyate/ pratyAtmavedyaH sarveSAM vikalpo nAmasaMzrayaH//" [pramANavArttika 2.123] ity asya "ekam" ityAdinA vakSyamANena pratyakSeNa bAdhApradarzanArtham; tahA hi --- pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSeNa nirAkRtam/ pratyAtmavedyaM sarveSAM jAtyantaram iha sphuTam// tad yathA --- sthUlaM mahattvopetaM ghaTAdikaM vyavasyati nizcinoti saugato jano vA na sUkSmaM paramaNurUpam ekaM yugapadanekAvayavaguNasAdhAraNam/ anena akramAnekAnto darzitaH/ akSaNikaM pUrvAparakoTisaMghaTitazarIraM mRtpiNDAdiSu kathaJcin mRdekatvadarzanAt/ anena kramAnekAntaH/ nanu vyavasyati tathAbhUtaM tat tu kalpanAmatikalpitatvAt aparisphuTam iti cet; atrAha --- sphuTam iti/ sphuTaM vizadam iti/ tato nirAkRtam etat yad uktaM --- prajJAkareNa "asthUlAnekApekSayA tat sthUlam ekam iti na pAramArthikam/ na hi vastusvabhAvAH parApekSayA bhavanti atiprasaGgAt/" iti/ katham? sphuTatvAbhAvaprasaGgAt/ tahaiva tat, na parApekSam etat, svayaM sthUlasyaiva bilvakapitthAdeH sarSapApekSayA sthUlatAvyavahAraH/ na hi tahApariNatam anyApekSayA tad bhavati atiprasaGgAt/ yat yasmAt vaizadyaM viddhi jAnIhi sadRzasmRteH vyavasAyAtmano dRSTeH sambandhIti/ nanu yadi "pratyakSaM kalpanApoDham" [pramANavArttika 2.123] ityAder niSedhArtham "ekam" ityAdi vacanam; tarhi "ekaM sthUlam" ity anena "akSaNikam" ity anena vA tan nirAkriyata ity ubhayavacanam anarthakam iti cet; na; kramAkramAnekAntayoH samAnabalatApratipAdanArthatvAt tadvacanasya/ tathA hi --- yathaiva prajJAkarasya madhyakSaNadarzanaM pUrvottarakSaNau draSTum asamartham iti na tayoH tena (p. 40) ekatvaM hetuphalabhAvam anyaM vA sambandhaM pratyetum arhati "dviSThasambandhasaMvittiH" [pramaNavArttikAlaMkAra 2.1] ityAdi vacanAt, nApi sattvam advaitopagamAt/ tathA madhyakSaNasya pUrvasUkSmaniraMzaikAMzagrahaNe magnaM na tad itarabhAvAn vIkSituM kSamate iti teSAm api saiva vArttA syAt/ na ca tadaMzajJAnaM sAmAnyavat iti sarvazUnyatAprasaGgaH/ sa mA bhUd iti stambhajJAnm ekam abhyupagantavyam, tac ca madhyabhAge pravartamAnaM tadgrahaNAnubandham ajahad eva UrdhvAdhastiryagbhAgeSu yathA pravartate tathA mRtpiNDe pravartamAnaM tadgrahaNAnubandham ajahad eva krameNa zivikAdIni avasyatIti siddham --- akSaNikaM sphuTaM vyavasyati iti/ zeSaM parasya duzceSTitaM prahantavyaM dizAnayA/ pUrvakArikAyAM sadRzetyAdinA parakIyasya hetoH anaikAntikatvaM darzitam, "tAvataiva" ityAdinA "kalpanApoDham" [pramANavArttika 2.123] iti lakSaNasya vyavacchedyAbhAvaH, anena zlokena tadasaMbhavaH iti vibhAgaH/ kArikAM vivRNvann Aha --- svalakSaNAni ityAdi/ svalakSaNAni kathambhUtAni? svayam AtmanA saugatena na jainena naiyAyikAdinA vA abhimataH aGgIkRto yaH kSaNe kSaNe kSayaH nAsau niranvayo na pariNAmalakSaNaH SaTkoNasthAnalakSaNo vA, tena upalakSitA ye paramANavaH te lakSaNaM svarUpaM yeSAM tAni tathoktAni/ tAni kim? ity atrAha --- pazyato 'pi vIkSyamANasyApi saugatasya na kevalam apazyataH kevalam eko hi jJAnasannivezI sthavIyAn AkAraH parisphuTam avabhAsata iti/ nanu tahAvidhAni svalakSaNAni pazyataH tathAvidha AkAro 'vabhAsate iti viruddham etat/ na hi nIlaM pazyataH pItaM tathAvabhAsate iti vacanam aviruddham iti cet; na; arthAparijJAnAt/ ayaM hi asyArthaH --- "saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyA" iti parasya rAddhAntaH/ tatra ca yAvantaH paramANavo na tAvanty eva tadAkArAnukArINi jJAnAni, santAnAntaravad bhedAt samUhAdipratItivilopAt, ekaM teSAM jJAnaM grAhakam abhyupagantavyam/ tac ca anyonyaviviktAnekaparamANvarpitAkArAnukaraNAd ekam ucyate, ekaH anekaparamaNvarpitabhinnAkArasAdhAraNaH/ hi iti yasmAdarthe, yasmAd evaM "tadavisaMvAdikaM sadRzasmaraNam asti" ity anena sambandhaH/ atrApi "tat" ity etat tasmAdarthe draSTavyaH/ kathambhUto 'sau? ity atrAha --- jJAnasannivezI bhedavivakSayA paramANubhir arpitA jJAnasya AkArA jJAnAni samyak kathaJcit tAdAtmyena niveSTuM zIlaH sannivezI/ punar api kathambhUtaH? ity atrAha --- sthavIyAn sthUlataraH/ nanu kArikAyAm "sthUlaM" vyavasyati" iti vacanAt nAtizAyikasya zrutiH vRttau tu sAsti tat kathaM (p. 41) vRttikArikayoH sAGgatyam iti cet? ayam abhiprAyaH --- saugatApekSayA madhyakSaNaH sthUlaH ekasyAnekabhAvavyApteH, sa eva jainApekSayA atizayena sthUlaH sAvayavaH pUrvottarakSaNavyApteH/ tataH prakRtya Adau "sthUlam" iti vyAkhyAtam/ etena "akSaNikam" iti vyAkhyAtam/ tenAkSaNikam iti/ ko 'sau? ity atrAha --- AkAraH vastusvabhAvaH/ katham avabhAsate? ity atrAha --- parisphuTam iti, kriyAvizeSaNam eta/t nanu yadi mama svalakSaNAni kSaNikaparamANulakSaNAni pazyataH tathAvidha AkAro 'vabhAsate kathaM tathA nAbhyanujAnAti? katham anyathA "yat sat tat sarvam anekAntAtmakam" iti vakSyamANakam anumAnam arthavat? itarasya kSaNakSaye 'pi pakSe tadanumAnam anarthakaM na syAd iti cet; atrAha --- jJAnAsauSThavapradarzanArthaH yadi tubhyaM saugatAya rocate DiNDikarAgaM parityajya yadi tatra ruciM kuruSe svayam eva/ na caivam, tasmAt rucikaraNArtham anumAnam iti manyate/ nanu jJAnasannivezI sthavIyAn AkAro 'vabhAsate, kin tu tajjJAnsaya anakSajatvAt, akSajaM jJAnaM svArthaparisphuTam, abhidhAnajanatisvargAdivikalpapratibhAsAvizeSAc ca na parisphuTam avabhAsata iti cet; atrAha --- prakRta ityAdi/ prakRtA pramANasya utpAde adhikRtA yA sadRzasmRtiH tasyA iva avyApRtAkSasya arthagrahaNaM prati avyApRtAni akSANi yasya tasya yA buddhiH vikalpikA tasyAm apratibhAsanAt "ekasya jJAnasannivezinaH sthavIyasaH AkArasya" iti tApariNAmena sambandhaH/ etad uktaM bhavati --- yathA prakRtasadRzasmRtau tadAkArasya pratibhAsanaM tathA yady avyApRtendriyavikalpabuddhau syAt yuktam etat, na caivam, ekatra sphuTatayA anyatra viparyayeNa pratibhAsanAt/ zabdaiz ca kAraNabhUtair buddhAv apratibhAsanAt/ cazabdo bhinnaprakramaH/ tataH kiM jAtam? ity atrAha --- sadRzAkAram ityAdi/ sadRzaH sAdhAraNaH yugapatkramabhAvibhAgeSu AkAro yasya tam azabdaM zabdarahitam arthaM smaraty eva nizcinoty eva/ nanu bhavatu prakRtasadRzasmRtau tathAvidhAkArasya tathAbhAsanam tathApi sA pramANaM mA bhUd dUrasthitaviralakezAdau tathAvidhAkArAbhAve 'pi tadavabhAsadarzanAd iti cet; ity atrAha --- tasyAz ca ityAdi/ tasyA eva prakRtasadRzasmRter eva prAmANyaM yuktam upAnnam/ na hiH yasmAt tayA prakRtasadRzasmRtyA arthaM sadRzAkAraM vastu paricchidya pravartamAnaH arthasya kriyAyAM prAptau visaMvAdyate dUrasthitaviralakezAdiSu sthUlaikAkAravad vipralambhaM nArhati/ bhavatu avisaMvAdinIyaM tathApi nAsyAH prAmANyaM darzanadRSTaviSayatvAt/ etad evAha --- anadhigatArthAdhigantRtvAbhAvAd (p. 42) ayuktam iti, darzanena anadhigato 'paricchinno yo 'rthaH tasya adhigantRtvAbhAvAt ayuktaM prAmANyam iti; atrottaram Aha --- atroktam iti/ atra pUrvapakSe uktam uttaram "anadhigata" [siddhivinizcaya pRSTha 24] ityAdi/ "pramANam avisaMvAdijJAnam" [pramANavArttika 1.3] ityAdi "anyataH pravRttau avisaMvAdaniyamAyogAt" [siddhivinizcayasvavRtti 1.3] ity anena "ajJAtArtha" [pramANavArttika 1.7] ityAdi ca "anadhigatArthagantR pramANam ity api" [siddhivinizcayasvavRtti 1.3] ityAdinA ca pratyekapakSe nirAkRtya samuttaram anadhigatetyAdi pramANam avisaMvAdijJAnam ityAdi anyataH pravRttAv avisaMvAdaniyamAyogAt samudAyapakSe nirAkurvann Aha --- tatsamuccaya ityAdi/ tayoH "pramANam avisaMvAdijJAnam" [pramANavArttika 1.3] "ajJAtArthaprakAzo vA" [pramANavArttika 1.7] ity etayoH samuccayaH samudAyaH sa eva lakSaNaM pramANasya yasya tasmin pramANe aGgIkriyamANe pratyakSAnumAnayor madhye antarasya pratyakSasya anumAnasya vA paizabdAd dvayor api prAmANyAsaMbhavAt, "tasyAz ca prAmANyaM" yuktam" iti sambandhaH/ tathA hi --- parasya pratyakSe ajJAtArthaprakAzo 'sti na tu avisaMvAdaH, tara svArthayoH vipratipattiviSayatvAt/ anumAne avisaMvAdo 'sti na punaH ajJAtArthaprakAzaH, vyAptitrAhkAjJAngRhItagocaratvAt/ vakSyate caitat --- "sAkalyenAdito vyAptiH" [siddhivinizcaya 3.3] ityAdinA/ prakRtam upasaMharann Aha --- "tad" ityAdi/ yata evaM tat tasmAt azAbdam zabdAnAm idaM zAbdaM tatkAryam iti yAvat, na zAbdam akSajam ity arthaH/ avisaMvAdakM svayam adhyavasitArthaprApakaM sadRzasmaraNaM yugapat kramabhAvibhAgasAdhAraNAkArajJAnaM paraprasiddhyA "sadRzasmaraNam" ucyate asti vidyate/ nanu cedaM nAkSajaM kin tu mAnasaM saMhRtasakalavikalpAvasthAyAm akSajasya anyathA darzanAd iti cet; atrAha --- saMhRta ityAdi/ saMhRtAH saklA vikalpA yasyAm avasthAyAM tasyAm api na kevalam anyasyAM tathaiva uktaprakAreNaiva pratibhAsanAt svArthayoH iti/ nanu yadi sA avasthA; kathaM tathaiva pratibhAsanam? tac cet; na sAvasthA, tathApratibhAsasya vikalpAtmakatvAd iti cet; satyam, tathApi tato 'nyasya vikalpasya abhAvAt "saMhRta" ityAdi vacanam/ atha vA parApekSayA idam abhidhAnam ity adoSaH/ pareNa hi yAsau tadavasthA upavarNitA "saMhRtya sarvataz cintAm" [pramANavArttika 2.124] ityAdinA, tasyAm api tathaiva pratibhAsanAd iti/ anena saiva nAsti ity ucyate/ tato nirAkRtam etat yad uktaM pareNa --- "yad upalabdhilakSaNaprAptaM yatra nopalabhyate tat tatra nAsti yathA pradezavizeSe ghaTaH, upalabdhilakSaNaprAptAz ca kalpanAH saMhRtAzeSavikalpAvasthAyAM darzane nopalabhyate" iti/ katham? pratyakSabAdhitatvAt pakSasya/ (p. 43) tathaiva pratibhAsanaM hi kalpanAtmakam AtmAnaM pratipadam Atmani viparItakalpanAM pratihantIti saMhRtAzeSavikalpAvasthAyAM darzanasya kalpanAvirahasiddhau yat sAdhanam uktaM pareNa --- "yA kalpanA yasmin kAle vidyate sA tatkAlasambandhinI punaH smaryate, yathA godarzanakAlasambandhinI azvakalpanA, na ca saMhRtAzeSavikalpAvasthAbhAvinI punaH smaryate sA/" iti/ tad uktam --- "punar vikalpayan kiJcid AsIn me kalpanedRzI/ iti vetti na pUrvoktAvasthAyAm indriyAd gatau//" [pramANavArttika 2.125] iti/ tatrottaram Aha --- tadarthadarzanam ityAdi/ darzanam avikalpArthadarzanaM kartR upanipatya upaDhaukya svakAryajanmany avyavahitaM bhUtvA na punaH saGketasmRtijananena/ anyathA idaM dUSaNaM syAt --- "yaH prAgajanako buddheH upayogAvizeSataH/ sa pazcAd api tena syAd arthApAye 'pi netradhIH//" asyAyam arthaH --- yaH avikalpo bodhaH prAk svasattAsamaye ajanako buddheH sadRzasmRteH sa upayogAvizeSataH vyApArAvizeSataH sa pazcAd api saGketasmRtyuttarakAlam api te saugatasya na syAt janakaH/ tataH kiM syAt? ity atrAha --- arthasya avikalpabodhalakSaNasya apAye 'pi abhAve 'pi netradhIH akSajavikalpabuddhiH/ tato na yuktam etat --- "yatraiva janayed enAm" ityAdi/ tataH sUktam --- upanipatya iti/ svataH Atmanaiva na vAsanAprabodhadvAreNa "saMskArA viniyamyeran" [siddhivinizcaya 1.6] iti doSAt smRtiM smaraNam janayad utpAdayat nAnAtmanAntarIyakam Atmani tadarthadarzanasvarUpe avidyamAnam AkAraM sAmAnyarUpaM na puraskartuM smRteH agre darzayituM yuktam upAnnam/ atra nidarzanam Aha --- tadarthavat/ tasya darzanasya artho niraMzasvalakSaNaM tadarthaH sa iva tadvad iti/ yathA tadartha upanipatya svato darzayan nAnAtmanAntarIyakam AkAraM puraskartuM yuktaH tathAdarzanam api iti/ anyathA arthAd eva sAmAnyAvabhAsino jJAnasya udayAd idam ayuktaM syAt --- "tad dhi arthasAmarthyam (?)2 ityAdi/ yat punar atroktaM prajJAkaraguptena --- "nedaM svatantraM sAdhanam api tu prasaGgasAdhanam/ tayA hi --- bahirarthagrAhakaM ced darzanaM pareNeSyate tasmAd utpannaM tadAkArAnukAri ca abhyupagantavyam, anyathA tadayogAd iti niraMzArthAnukAritvAt nirvikalpakaM siddham/"" iti; tad anena apAstam; yatra hi vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamAnantarIyakaH pradarzyate (p. 44) tatprasaGgasAdhanam/ na ceha tad asti AkArAntarAnukAritvasyApy avirodhAt/ arthasiddhir na syAd iti cet; tathaiva avikalpasiddhir api/ na caivaM nIlAdivikalpasya gRhItagrAhitvam, iti na yuktam "ajJAtArtha" [pramANavArttika 1.7] ityAdi/ yadA caivaM vyavahArI vadati yathA mama jJAnAd anutpannaH atadAkArAnukArI vA arthaH tasya kAraNam, tahA arthAd anutpannam atadAkAraM jJAnaM tasya grAhakam; tadApi kathaM prasaGgasAdhanam? tataH sthitam --- tadarthavat iti/ tathA ca yathA darzanaM tadarthAj jAyamAnam avikalpakam, tathA taddarzanAd utpadyamAnaM smaraNam api iti vikalpavArtApi gatA, iti na yuktam etat --- "punar vikalpayan kiJcid AsIn me kalpanedRzI/ iti vetti" [pramANavArttika 2.225] iti/ na vA smRtau saMhRtAzeSavikalpAvasthApy asti, kalpanApi tadA tahaiva anyathA bhavet/ atha sAmAnyAvabhAsi smaraNam iSyate; darzanam api tatheSyatAm iti kathaM tadavasthAbhAvinI kalpana na smaryate iti bhAvaH/ upasaMharann Aha --- taddarzanam ityAdi/ yata evaM ta tasmAt darzanaM pratyakSaM na asAdhAraNaikAntagocaram asAdhAraNa ekaH asahAyaH anto dharmo gocaro yasya tat tathoktam na/ kuta etat? ity Aha --- vyApRtAkSasya ityAdi/ vyApRtAni jJAnajanane praNihitAni akSANi indriyANi yasya tasya kadAcit saMhRtAzeSavikalpAvasthAyAm anyadazAyAM vA kvacid bahir antar vA tathaiva asAdhAraNagocaraprakAreNaiva apratIteH "darzanasya" iti padaghaTanA/ etad eva bhAvayann Aha --- na hi ityAdi/ hiH yasmAt na bahir antar vA jAtucit kadAcit asahAyaM pratyanIkadharmarahitam AkAraM vastusvarUpaM pazyAmaH yathA yena prakAreNa vyAvarNyate kathyate "paraiH" ity adhyAhAraH/ kuta etat? ity atrAha --- tathaivAnirNayAt tathaiva varNitaprakareNa anirNayAt anizcayAt/ nirNItaM ca gRhItam ucyate iti manyate/ etad api kutaH? ity atrAha --- nAnAvayavarUpAdyAtmanaH ityAdi/ ghaTa Adir yasya zarIrAdeH sa ghaTAdiH tasya/ kathambhUtasya? arthasya na jJAnasya/ kuta etat? bahiH jJAnAd anyatra deze saMpratIteH nirNayAt ekasya na paramANusaMcayarUpasya "asahAyam AkAraM na hi pazyAmH" iti sambandhaH/ evam api ca avayavaguNebhyo bhinnasya tasya saMpratIteH naiyAyikAdimatasiddhir iti cet; atrAha --- nAnAvayavarUpAdyAtmana iti/ nAnA avayavAz ca rUpAdayz ca AtmAno yasya sa tathoktaH, te calAz ca acalAz ca AvRtAz ca anAvRtAz ca raktAz ca tadviparItAz ca naSTAz cAnaSTAz ca avayavAH nAnAvayavAH, tadAtmanaH iti vacanAt calaiH pANyAdibhiH calH viparItaiH acalaH sa ity uktaM bhavati/ katham ekas taheti cet? "tathAsaMpratIteH" iti brUmaH/ na hi "pANyAdyavayavacalane sa na calati" ity atrApi tathAsaMpratIter anyat zaraNam asti/ iyam eva pratItiH, netareti cet; na; (p. 45) ekadezacalane 'pi loke "zarIraM calati" iti vyavahAradarzanAt, tathA hi --- yadA "kim ayaM mRta uta jIvati" iti kvacit sandehaH, tadA "jIvati ayaM hastacalane 'pi zarIraM calati yataH" iti vyavahAradarzanAt/ avayavakriyAyAH avayavini upacArAt tathAvyavahAraH, azvakriyAyAH puruSe upacArAt "puruSo yAti" iti vyavahAravad iti cet; tarhi na avayave 'pi paramArthataH kriyA syAt, tatrApi parakriyopacArAt tathA vyavahArAt/ askhalatpratyayaH ubhayatra samAnaH/ ekasya caletararUpatvam ayuktaM virodhAd iti cet; na; svarUpeNa virodhAsiddheH/ na hi yad yasya svarUpaM tat tena virudhyate, sarvabhAveSu tathAtvApatteH/ tasvarUpaM ca tathApratIteH/ yo 'py Aha paraH --- "pANyavayave calati na zarIraM calati/ kutaH? kAraNavizeSAt kriyAvizeSasiddheH/ yaH khalu avayavasya aGgulyAdeH alpasya kriyAhetuH prayatnaH nAsau mahataH zarIrasya kriyAhetuH, na vai yAvAn saMyogaH tRNam apasAraytai tAvAn kASTham iti/ na ca aGgulyavayave calati zarIraM calati iti pratyayo 'sti/" iti; so 'py anena nirastaH, na khalu aGgulyavayave calati tatsamavetam aparam acalaM svarUpaM pazyAmaH, tatra nATyAkArapratItivirahAt/ tathApi tatkalpane acalAvayaveSu calam avayavirUpaM kalpanIyaM syAt/ pratyakSavirodhaH anyatrApi na daNDavAritaH/ yat punar uktaM tenaiva --- "yadi avayavasat karmasamAnakAlam avayavini karma syAd api tarhi aGgulyavayave calati zarIraM calatIti pratyayaH syAt/ kiM kAraNam? asati dezavyavadhAne upalabhyAdhArasamavetasya karmaNaH pratyakSatvAt, na caivam aGgulyavayave calati calati zarIram iti pratyayaH/" iti; tad api na yuktam; uktottaratvAt, "hastacalane 'pi zarIraM calati iti vyavaharadarzanAt" iti/ kiJ ca, avayavAtmakatve avayavinaH avayavasya pANyAdeH AkAzAdibhyo vibhAge niyamena vibhAgaH, tair vA saMyoge saMyogaH siddho bhavati na bhede/ na hi hastasya kutazcid vibhAge kenacid vA saMyoge calataH acalasya sa yuktaH/ atha vibhAgajavibhAgopapattau (p. 46) saMyogajasaMyogopapatteH ayam adoSaH/ kuta etat? kAraNena viyoginA saMyoginA vA kAryam avazyaM viyujyate vA yathA tantvAdisaMyoginA turyAdinA paTAdir iti cet; syAd etad evaM yadi kAryakAraNayoH kathaJcid aikyaM syAt, itarathA kumbhakArakAraNenApi viyoginA saMyoginA vA kenacit sarvaM ghaTAdi tatkAryaM viyujyeta saMyujyeta vA/ "samavAyikAraNena" iti vizeSaNAd ayam adoSaH, katham adoSaH? kAryakAraNabhedaikAnte samavAyItarakAraNavibhAgakAraNAbhAvAt/ samavAyaH tatkAraNam iti cet; na; tasya niSetsyamAnatvAt "pratyakSaM savikalpaM ca" [siddhivinizcaya 2.26] ityAdinA/ aniSedhe 'pi yathA vivakSitayoH kAryakAraNayoH antarAle samavAyaH; tathA ghaTAdikumbhakArayor api/ atha sambandhAvizeSe 'pi kutazcit pratyAsatteH kiJcit kasyacit samavAyi kenacit saMyujyamAnena viyujyamAnena vA saMyujyate viyujyate vA kiJcit; tarhi tasyA eva kasyacit kenacit tAdAtmyasiddheH kiM samavAyena vibhAgajavibhAgena saMyogajasaMyogena ca? pANyAdez ca kutazcit kenacid vibhAgAt saMyogAd vA na paraM zarIrasya vibhAgaM saMyogaM vA pazyAmaH/ tathApi tatkalpane ekam eva na kiJcit syAt/ atha pANizarIrayor api bhedaH; kutaH? vibhAgabhedAt; anyonyasaMzrayaH --- pANizarIrayoH bhedasiddheH vibhAgabhedasiddhiH, asyAz ca prakRtasiddhir iti/ nApi pANyAkAzayoH pariNAmavizeSavyatirekeNa parastayor vibhAgo 'sti yaH zarIrAkAzavibhAgakAraNaM syAt, anyathA kAraNavibhAgAt kAryavibhAgAt, kAryavibhAgasya tadantaraM tayor ekatAbhayAt syAt, tatrApi tadantaram ity anavasthA/ svarUpam eva tatas tasya vibhaktam iti cet; anyatrApi tad astu/ kiJ ca, yadi AkAzAdinA saMyukte pratIyamAne eva zarIre tataH pANyAdivibhAgapratItiH syAt, yuktam etat --- "pANyAkAzavibhAgAt zarIrAkAzavibhAgaH tataH zarIrAkAzasaMyoganivRttiH/" iti/ na caivam, tathA kramAnupalakSaNAt, pANyAkAzavibhAgakAla eva zarIrAkAzavibhAgadarzanAt/ na hi kazcit khAdinA saMyukta eva zarIre mama tataH pANyAdikaM vibhaktam iti manyate/ utpalapatrazatavedhavad AzuvrtteH tadanupalakSaNam iti cet; bhaved evaM yadi tatpatrANAM svarUpadezabhedavat tadvibhAgAnAM svarUpakAlabhedaH kutazcit siddhaH syAt, na caivam, pratItibAdhanAt/ yat punar uktaM pareNa --- "pANyAkAzayor vibhAgAt tatsaMyogavinAzaH" iti; tan na sundaram; saMyoge sati vibhAgAnutpAdAt tadvirodhini/ yathaiva hi saMyogavirodhini vibhAge samutpanne saMyogo nazyati tathA vibhAgavirodhini saMyoge sthite vibhAgo notpadyate/ na hi zItavirodhini (p. 47) pAvake sthite zItotpAdAdiH/ saMyoge vinaSTe tadutpAda iti cet; kutas tarhi tadvinAzaH? vibhAgAd iti cet; anyonyasaMzrayaH --- sati saMyogavinAze vibhAgotpAdaH tasmAc a tadvinAza iti/ atha dRzyata eva saMyoge saty eva vibhAgotpAdaH, "na dRSTe 'nupapannaM nAma" iti cet; na; tathApratItivirahAt/ saMyogavinAzAtmakavibhAgapratItez ca "saMyogavinAzaH, vibhAgaH" iti nAmni bhedaH nArthe/ vibhAgAbhAve kutas tannAza iti cet? nannAzAbhAve kuto vibhAgaH? svakAraNAt karmaNa iti cet; nAzo 'pi "svakAraNAt" iti brUmo dravyAder iti yad vakSyate --- "anAdinidhanaM dravyam utpitsu sthAsnunazvaram/ svato 'nyato vivarteta kramad hetuphalAtmanA//" [siddhivinizcaya 3.12] iti/ na ca anyonyApasaradvastuvyatirekeNa paraM karma, yad vibhAgasya anyasya vA kAraNaM syAt, itarathA utkSepaNAdikriyotpattAv api yadi dravyaM svabhAvato na calati na tarhi tasya kutazcid vibhAgaH saMyogo vA dezAntarAdinA avizeSeNa sarvasya prasaGgAt/ atha yasyaiva tad iti matiH, kasya? samavAyasaMbandhaH AkAzAder api/ tatsambandhasya tatrApy avizeSAt/ eSa yaH calati iti pratIyate tasya tad iti; na; svayam acalati tatpratItyayogAt bhrAntatAprasaGgAt/ svayaM calati cet; tarhi dravyasvarUpavizeSa eva kriyA na parA, iti na yuktam etat --- "ekadravyam aguNaM saMyogavibhAgeSu kAraNam anapekSam iti karmalakSaNam/" [vaizeSikasUtra 1.1.17] iti viphalam "kAryavirodhi karma" [vaizeSikasUtra 1.1.14] iti ca/ etena AkAzazarIrayor vibhAgAt tatsaMyogavinAzo vyAkhyAtaH/ yat punar etat --- "uttarAkAzapANisaMyogAt zarIrAkAzasaMyogaH/" iti; tad api na prAtitikam; na hi "pUrvaM zarIrarahitasya pANeH AkAzena saMyogaH, pazcAt zarIrasya" iti pratItir asti/ AzuvRttyA yaugapadyavibhramo 'pi nirastaH/ api ca, yadi gaganAdibhyo viyujyamAne pANau zarIraM viyujyate, taiH saMyujyamAne tasmin tat saMyujyate vA; tarhi tebhyo 'viyujyamAneSu pAdAdiSu tadaiva tan na viyujyate iti yugapat tat saMyuktam anyathA ca syAt/ syAn matam --- sarvAtmanA tad viyuktam eva, kin tu AkAzAdibhiH saMyujyamAneSu pAdAdiSu Azu tatsaMyoga iti tasaMyuktapratipattyaviccheda iti; tan na nirUpitAbhidhAnam; anyathApy avirodhAt/ na hi ekaM calAvayavApekSayA calam anyathA acalam, tathA vibhaktasaMyuktAvayavApekSayA saMyuktaM vibhaktaM ca viruddham, sacalaikarUpavat/ atha etad api neSyate; kathaM tarhi "guNAz ca guNAntaram" [vaizeSikasUtra 1.1.10] y atra sUtre antarazabdasya uktaM prayojanam idaM zobhate --- "kAryakAraNaguNayoH kvacit jAtyantaratvajJApanArthatvAd adoSaH/ katham? yathA zuklAzuklaiH tantubhir Arabdhasya paTasya rUpaM kAraNarUpebhyo jAtyantaram iti/ kA punaH tara rUpe jAtiH? (p. 48) citratvam iti brUmaH/ vizeSAnavadhAraNAt, yaz cAsau rUpavizeSaH zuklatvAdiH so 'smAt nAvadhAryate iti/ na cedam arUpaM dravyam anupalabdhiprasaGgAt vAyuvat/ upalabhyamAnatvAc ca tantuvat rUpAdhikaraNam/" iti/ etena yad uktam --- "citraM tad ekam iti cet, idaM citrataraM mahat/" [pramANavArttika 2.200] iti; etad api pratyAkhyAtam; citrazabdasya anekArthaviSayatvAnabhyupagamAt/ kva tarhi vartate iti cet? ekasmin zabale rUpe vartate iti/ tathA ca pratibhAsaH --- zabalo gauH zabalaH khalu azva iti/ katham? yadi hi zuklAzuklaiH tantubhir janite paTe nIlAdIni rUpANi bhinnAni bahUni vartante; api tarhi "karmANi bahUni yugapad ekasmin dravye na vartante, sajAtIyatve samAnendriyagrAhyatve ekadravyatve ca sati avibhudravyavrttitvAt rUpavat/" ity atra nidarzanasya sAdhyavikalatA/ athaikam; nIlAdayaH kva vartante? dravye cet; prakRto doSaH/ tadrUpa iti cet; kena sambandhena? saMyogeneti cet; tadrUpanIlAdyoH dravyatvam/ samavAyeneti cet; tadrUpasya dravyatvaM nIlAdisamavAyikAraNatvAt/ vizeSaNIbhAveneti cet; rUpAdayo 'pi dravye tenaiva vartanta iti samavAyAbhAvaH/ nIlAdInAM dravyAdiSu anntarbhAvAt padArthAntaratvam/ tAdAtmyena cet; siddhaM "zabalaikarUpavat" iti/ tataH sthitam --- calAcalasaMyuktAsaMyuktatvapratipAdanArtham "ekasya nAnAvayavAtmanaH" iti vacanam, dRzyaiH avayavaiH adRzyaiz ca dRzyetarAtmakatvapratipAdanArthaM ca/ nanv evam ekatantvavayavagrahaNe 'pi paTo gRhyeta, na caivam, bhUyo 'vayavendriyasannikarSasahAyasya avayavIndriyasannikarSasya avayavyupalambhakRttvAd iti cet; syAd etad evaM yadi avayavAvayavinor bhedaikAntaH, sa tu netIti nirUpitam/ evaM ca na avayavendriyasannikarSo 'nyaH, anyo 'vayavIndriyasannikarSaH, yenocyate --- "bhUyo 'vayavendriyasannikarSasahAyasya avayavIndriyasannikarSasya avayavyupalambhakatvAt" iti; sAhayyasya bhedanibandhanatvAt/ yadi ca, avayavina indriyasannikarSo 'sti; kutas tatra jJAnaM notpadyate? katham anyathA samandhakArAdau avayavijJAnam, na hi tara bhUyo 'vayavendriyasannikarSo 'sti sAlokAdipradezavat, itarathA tajjJAne 'spaSTatAvyavahAro (p. 49) na syAt/ avayavAgrahaNakRtaH sa iti parasya darzanam/ athendriyasannikarSo 'pi tasya neSyate; ekAvayavasyApi na syAd iti tasyApi na grahaNam/ taot 'yuktam etat --- "ekatantuvIraNasaMyogAt paTakaTasaMyogaH" iti; tadgrahaNopAyAbhAvAt/ atha neSyate tatsannikarSaH; paTasyApi syAt "kAraNasaMyoginA kAryam avazyaM saMyujyate" [prazastapAdabhASya pRSTha 64] iti vacanAt, anyathA vIraNenApi na syAt/ kiM ca, ekatantvavayavendriyasannikarSo 'pi yadi tadbhUyo 'vayavendriyasannikarSasahAya eva tantUpalambhakaH; tarhi tadavayavendriyasannikarSo 'pi tadbhUyo 'vayvendriyasannikarSasahAya eva tadavayavopalambhakaH, evaM yAvat paramANavaH/ na ca teSAm indriyasannikarSa iti sarvAgrahNam/ yadi ca ekAvayavendriyasannikarSAt tatra jJAnaM na syAt; tarhi jalamagnakariNaH karamAtradarzanAt "karI tiSThaty atra" iti pratItir na syAt, iSyate ca pareNa/ tataH sAdhUktam --- "dRzyAvayavaiH dRzyAtmanaH viparItaiH viparItAtmanaH" ity asya pradarzanArtham "nAnavayavAtmanaH" iti vacanam iti, tahA AvRtaiH AvRtAtmanaH viparItair viparItAtmana ity asya ca/ nanv ekasyAvRtAnAvRtAtvAnupAtteH ayuktam etat/ na khalu ekasminn avayave pANyAdau AvaraNe saty api zarIrasya AvaraNam asti mahattvAt/ na hi yAvAn AvArakadravyasaMyogaH avayavam AvRNoti tAvAn avayavinaM tasya mahattvAt tu punar anya ekAvArakadravyasaMyogavizeSa AvRNoti yathA pratizarAdisaMyogavizeSaH kuDyam iti/ avayavAvArakaM tu dravyam avayavinA saMyuktaM nAvRNoti amahattvAt saMyogavizeSAbhAvAc ca, yathA kaupInapracchAdakam alpaM vAsaH yathA vA paridhAnavAsa iti/ samagrAvayavyupalabdhiprasaGga iti cet; "samagrAsamagra" iti zabdayoH bhedaviSayatvAt, avayavinas tu abhinnatvAt/ na khalu avayavI samagro nApy asamagraH, tasya ekatvAt/ api bhavAn gRhyamANasya avayavinaH kim agRhItaM manyate yenAyam akRtsno gRhyata ity AcaSTe? AvRto 'vayavo na gRhyata iti cet; na gRhyatAM nAma, avayavI tu gRhyate tato 'nyatvAt/ iyAMs tu vizeSaH --- yeSAm avayavAnAm (p. 50) indriyasannikarSaH taiH sahopalabhyate, yeSAM punaH AvRtatvAn nendriyasannikarSaH taiH saha nopalabhyata iti cet; ucyate --- zabalaikarUpavad AvRtAnAvRtaikAvayavyupapatter nAyuktam etat/ yat punar uktam --- "na hi nAvArakasaMyogo 'vayavam AvRNoti tAvAn avayavinam" iti; tad api na sUktam; "kAraNasaMyoginA hi kAryam avazyaM saMyujyate" [prazastapAdabhASya pRSTha 64] iti vacanAd avayavavad avayavino 7py AvAraksaMyogo 'sti/ tasya cotpattau avayavI samavAyikAraNam iti sarvAtmanA sa tatkAraNaM cet; ta tsarvatra tatsaMyogapratipattir iti kathan na tAvAn eva tatsaMyogaH tadAvArako na syAt yenocyate --- "avayavinaM punaH anya eva AvArakadravyasaMyogavizeSa AvRNoti" iti/ atha na sarvAtmanA kin tu ekadezena; sAMzatvam avayavinaH/ nanu coktam --- samgrAsamagrazabdayor bhedaviSayatvAd avayavinas tu abhinnatvAt tadanupapattir iti; satyam uktam, kin tu "tadabhinnatvAt" iti vadatA tasya ekaM svarUpam aGgIkRtam/ tenaiva cet saMyogasamavAyikAraNam; tatra saMyogaH samavetaH pratibhAtIti na tadrahitaM tadrUpam asti iti noktadoSaparihAraH/ yac Anyad uktam --- "api ca bhavAn gRhamANasya avayavinaH" ityAdi; tatrApy ucyate --- avayavisvarUpaM na gRhyate nAvayavasvarUpam/ evaM kathaJcid avayavAvayavinos tAdAtmyAt, anyathA AvArakajalAdimadhye dRzyabhAgasya avayavinaH stambhAdeH sandeho na syAt --- "kim asti kiM va neti, kiyAn vA samasti?" iti/ yac cAnyat --- "iyAMs tu vizeSaH" ityAdi; tad apy etena nirAkRtam; yathaiva hi AvRtAvayavA indriyair asannikRSTA nopalabhyante tatsahitaz ca avayavI, tathA AvArakasaMyuktaH kevalo 'pi nopalabhyate/ tataH sthitam --- "AvrtAvayavApekSayA AvRtAtmano 'nyApekSayA anyathAbhUtasya" ity asya pratipAdanArtham "nAnavayavAtmanaH" iti vacanam/ tathA "naSTaiH naSTAtmano 'naSTair anaSTAtmanaH" ity asya ca pratipAdanArtham/ nanu ca naStA avayavAH ta eva ye niSkriyAvayavebhyo 'nye dezAntarAdisaMyogino vicchinnAH yathA pAdAdibhyo hastAdayaH, na ca teSu zarIrAvayavI vidyate prAktanaH pAdAdiSu yenocyate --- "avinaSTAvayavApekSayA avinaSTaH" iti, anyathA niSkriyAvayabebhya iva AkAzAdibhyaH citrapANyAdivibhAgo na bhavet/ tad uktam --- "dravyAzrayy aguNavAn saMyogavibhAgeSu akAraNam anapekSa iti guNalakSaNam" [vaizeSikasUtra 1.1.16] ity atra sUtre kaizcit "tathA kAraNayoH vaMzadalayoH vibhAgo vibhAgam abhinirvartayiSyan vaMzavinAzam apekSate/ kasmAt? avinaSTe vaMze asvAtantryAt/ svatantrAvayavavRttir vibhAgo vibhAgam Arabhate na kAryabaddhAvayavavRttiH, etac a yathA subaddhaM bhavati tathA agre vakSyAmaH iti, tad ucyate --- kAraNayor vaMzadalayoH vibhAgAt sakriyasya avayavasya vaMzadalasya AkAzAdibhyo vibhAgaH" iti cet; syAn mataM saMyogAt (p. 51) sakriyasya avayavasya vaMzadalasya AkAzAdibhyo vibhAgaH sa kriyAja iti na dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgArambhakasya karmaNaH/ yAni dravyAnArambhakasaMyogavirodhivibhAgArambhakANi karmANi na tAni dravyArambhakasaMyogavirodhinaM vibhAgam Arabhante yathA nRtyataH avayavakarmANi, tathehApi chedanabhedantakSaNakarmaNAm api AkAzAdibhyo vibhAgajanakatve dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgArambhakatvaM na syAt/ asti ca, tasmAd idam ucyate --- chedanapATanatakSaNakarmANi svAzrayasya AkAzAdibhyo na vibhAgam Arabhante dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakatvAt; yAni punaH svAzrayasya AkAzAdibhyo vibhAgam Arabhante na tAni dravyArambhakasaMyogavirodhinaM vibhAgam Arabhante yathA nRtyataH avayavakarmANi iti/ ubhayasaMyogitvAd ubhAbhyAM viyujyate iti cet; syAn mataM yathAyaM sakriyo 'vayavaH avayavAntareNa saMyujyate tahtA AkAzAdibhir api, tasmAd yathA avayavAntareNa saMyuktavAt tena viyujyate tathA AkAzAdibhir api saMyuktatvAt etbhyo 'pi viyujyate iti; na; anekAntAt/ nAyam ekAntaH --- hastAvayave utpannaM karma svAzrayasya sarvasaMyogibhyo vibhAgam Arabhata iti, kiM tarhi kutazcid eva idam, dRSTatvAt/ dRSTaM khalu aGgulikarma aGgulidravyasya AkAzAdibhyo vibhAgam Arabhate na avayavAntarAd dravyArambhakasaMyogavirodhinaM vibhAgam Arabhata iti tathedam api pATanAdyavayavakarma avayavAntarAd dravyArambhakasaMyogavirodhinaM vibhAgam Arabhate nAkAzAdibhyaH iti tasmAd "ubhAbhyAM viyujyate" iti ayuktam uktam iti/ kutaH punar ayaM vizeSa iti cet? kAraNavizeSAt/ syAn matam --- hastAdyavayavavRttitvAvizeSe 'pi sati kAnicit karmANi svAzrayasya AkAzAdibhyo vibhAgam Arabhante kAnicit punaH avayavAntarAd dravyArambhakasaMyogavirodhinaM vibhAgam Arabhanta iti kiMkRto 'yaM vibhAgaH iti? kAraNavizeSAt kriyAkAraNavizeSAd ayaM vizeSaH/ tad uktam --- "nodanavizeSAt udasanavizeSaH/" {VaizeSikasUtra 5.1.10] iti/ "tatra kAryAviSTe kAraNe karma utpannaM avayavAntarAd vibhAgam Arabhate, vibhAgAd dravyArambhakasaMyoganivRttiH, tataH kAryadravyaM nivartate, tasmin nivRtte kAraNayor vartamAno vibhAgaH sakriyAvayavasya AkAzAdibhyo vibhAgam Arabhate" [prazastapAdabhASya pRSTha 68] iti/ ko hetur iti cet? syAn mataM "kAryadravyanivRttau kAraNayor vartamAnAd vibhAgAt sakriyAvayavasya AkAzAdibhyo vibhAga upajAyate na punaH pUrvam" ity atra ko hetur iti? kAryadravyavinAzasahacaritatvaM hetuH; yadi sati kAryadravye sakriyAvayavasya AkAzAdibhyo vibhAga upajAyeta, naivaM tarhi tasya kAryadravyavinAzasahacaritatvaM na syAd aGgulyAkAzavibhAgavad iti cet; atra pratividhIyate --- yat tAvad uktam --- "kAraNayor vaMzadalayor vibhAgo vibhAgam abhinivartayiSyan vaMzavinAzam apekSate" (p. 52) ityAdi; tatra aGgulyavayave chedakriyAtaH avayavAntarAd vibhAgAt saMyogavinAze sati yadi avayavinaH zarIrasya vinAzaH tarhi tadavayavachedankarmAdimAtrata eva zarIrasya nAze tadguNAnAM nAzAt tadavayavyupalambhavikalatadArambhakapadAdyavayavAnAm eva upalambhaH syAt/ na caivam, tacchedanat prAk pazcAt tatsamakAlaM ca "tad evedaM zarIram" iti pratIteH/ itarathA chinnAGgulir api "sa evAyaM madIyaH putraH" ityAdi vyavahAravilopaprasaGgaH/ nanu ca ekAvayavasaMyogavinAze pUrvadravyanivRttau punaH avasthitasaMyogebhyo 'vayavebhyo anyadravyam upajAyate ato 'yam adoSa iti cet; kozapAnair eva kevalam artho 'yaM pratyeyaH, na pratIteH, sarvadaikatvapratItyupalambhAt/ bhrAnteyam ekatvapratItir iti cet; na; bAdhakAbhAvAt/ atha pUrvadravyavinAze dravyAntarotpattir eva bAdhiketi cet; sA kutaH siddhA? tatpratIter vibhramAc cet; anyonyasaMzrayaH --- siddhAyAM dravyAntarotpattau tatpratIter vibhramaH, tasmAc ca tasiddhir asti/ yadi ca, sarvadA zarIrasya ekatve pratIyamAne ekAvayavasaMyogavinAze pUrvadravyanivRttau punaH avasthitasaMyogebhyo 'vayavebhyo 'nyadravyam upajAyate itISyate; tarhi saha krameNa ca varaM paramANava eva abhyupagatAH, tathA ca avayavyAdisAdhanaprayAsAd bhavanto mucyeran/ sthUlaikapratItyA bAdhanam anyatrApi/ kiM ca, "aGgulyavayave calati AvRte zarIraM na calati nApy Avriyate tathA pratIteH" ity abhyupagamya ekAvayavasaMyogavinAze avayavinAzaH sarvathAbhyupagacchan kathaM susthaH? tathApratIteH samAnatvAt/ api ca, yadi nAma ekAvayavasaMyogavinAzaH kim AyAtaM yena tato bhinnasya avayavino vinAzaH atiprasaGgAt? na hy avazyaM kAraNanAzAd utpannaM kAryaM nazyati anyatra pariNAmikAraNavinAzAt/ na ca saMyogaH pariNAmikAraNaM parasya anyathAbhyupagamAt/ asamavAyikAraNavinAzAd api tannAzaH tathApratIter iti cet; na, ekAvayavasaMyogavinAze 'pi kAryadravyasya kathaJcid avasthAnasya pratIteH/ etena bhedanAdibhyaH ekAvayavasya avayavAntarAd vibhAgena saMyoganAzAt pUrvAvayavivinAzaH pratyAkhyAtaH; na hi karNaikAvayavasya bhedane zarIrasya tantvekAvayavasya pATane paTasya vaMzasya svalpatvaktakSaNe vinAzaH pratIyate/ nanu kAryadravyAvinAzakavaMzakriyAH avayavasya AkAzAdibhyo vibhAgaH asvAtantryAt/ svatantrAvayavavRttir hi vibhAgaH sakriyAvayavasya AkAzAdibhyo vibhAgam Arabhate/ kasmAd iti cet? kAryadravyavinAzasahacaritasya AkAzAdibhyo vibhAgasya tadavayave darzanAd iti cet; tasya tarhi avayavAntarAd vibhAgaH kAryadravye avinaSTe kiM pratIyate? apratIte eko 'sti nApara iti kiM kRto vibhAgaH? syAn matam --- avayavAt atdvibhAgaH kAryanAzAnyathAnupapattyA anumIyamAnaH pUrvam apy asti nAkAzAdibhya iti; na; tadavayavAntarAd iva AkAzAdibhyo 'pi tadavibhAge kAryAvinAzAt/ nanu yadi pUrvaM tadantarAn na tadvibhAgaH; katham AkAzAdibhyaH? kAraNAbhAve kAryAnutpatter (p. 53) iti cet; syAd etad evaM yadi avayavakarmaNaH tadantarAd iva AkAzAdibhyaH tadvibhAgo na syAt/ ekasmAt karmaNaH katham aneko vibhAga iti cet? katham AkAzakAlAdigAtmAdibhyo yugapat tasya bahavo vibhAgAH tair vA saMyogAH, yenedam "saMyogavibhAgAnAM karma" [vaizeSikasUtra 1.1.20] ity atra bahuvacanasya prayojanam uktaM zobheta/ ekAvayavavRttikarmaNaH avayavAbhyAM dvau vibhAgau avayavebhyaH bahavo vibhAgAH, na ca AkAzAdibhyaH iti svaruciviracitam etat/ syAn matam --- chedanadikarma sakriyAvayavasya AkAzAdibhyo vibhAgaM nArabhate dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakatvAt/ yat punaH tad avayavasya AkAzAdibhyo vibhAgam Arabhate na tad dravyArambhakasaMyogavirodhinaM vibhAgam Arabhate yathA nRtyato 'vayavakarma iti; nAyaM hetuH; asiddhatvAt saMyogavinAzasyaiva vibhAgatvAd iti cintitam etat/ "na ca chedanAdeH paraM prati dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakatvaM sarvathA siddham avayavinAzaprasaGgAt" iti ca/ yadi ca nrtyato 'vayavakarma sakriyAvayavasya AkAzAdibhyo vibhAgahetuH, avayavAntaravibhAgahetur na dRSTaH iti chedAdir api tadvat tadahetuH prakalpyate; tarhi kAraNayor vaMzadalayor vartamAno vibhAgo niSkriyAvayavasya AkAzAdivibhAgahetur na dRSTaH iti sakriyasyApi tathaiva kalpyatAm avizeSAt/ pramANabAdhanaM prakRte 'pi/ kiM ca, "saMyogavibhAgAnAM karma kAraNaM sAmAnyam" [vaizeSikasUtra 1.1.20] iti vacanAt nRtyato 'vayavakarmANi hastAdyavayavAnAm anyo 'nyato vibhAgaM kin nArabhante? evaM sati tataH saMyogavinAzAt nRtyato 'vayavino vinAzaH syAd iti cet; na; "ekAvayavasaMyogavinAze pUrvadravyanivRttau punaH avasthitasaMyogebhyo 'vayavebhyaH anyadravyam upajAyate" ity abhidhAnAt punaH pravRttikarmavizeSebhyaH saMyogavizeSato 'nyad dravyaM syAt/ avicchinnapratipattiz ca AzuvRtter iti/ evaM sati kiM labdham iti cet? "chedanAdikarma sakriyAvayavasya AkAzAdibhyo vibhAgaM nArabhate dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakatvAt/ yat punaH tasya tato vibhAgam Arabhate na tat taJjanakaM yathA nRtyato 'vayavakarma/" iti plavate, vaidharmyadRSTAntavilopAt/ tato yathA sakriyAvayavasya avayavAntarAt kriyAto vibhAgaH (p. 54) tathA tattvAd AkAzAdibhyaH/ na ca anaikAntiko 'yaM hetuH; tathA hi --- aGgulyAkAzavibhAgAd hastAkAzavibhAgo bhavati na tukriyAtaH iti/ anekAnta iti cet; uktam atra aGgulicalane hastasyApi kathaJcit calanam, AkAzAdibhyaH tadvibhAge hastasyApi tadaiva vibhAgaH, anyathA pRthaksiddhiH syAd iti/ nanu yady ayaM sakriyasya avayavasya gaganAdibhyo vibhAgaH kriyAjaH syAt; tad api tarhi kriyAnantaram utpadyeta, AdyAvayavavibhAgavat, na cotpannaH/ tad uktam --- "kurundArako 'si bkena tadavasarabhraMzAt/" iti/ karmaNA yasminn avasare vibhAgaH kartavyaH so 'sya naSTa iti cet; na satyam etat; vibhAge 'py asya samAnatvAt/ zakyaM hi vaktuM yady ayaM vibhAgAt syAt vibhAgaH tadanantaram utpadyeta, na caivam, kSiavayavavibhAgAt saMyogavinAzaH tasmAc ca dravyavinAzaH punar vibhAgaH ity aGgIkaraNAt/ karmAnantaram avayavAntarAkAzAdibhyaz ca vibhAgaH; itarathA na kutazcit tadanantaraM bhavet/ tan na karNAdyekAvayavacchedanAdibhyaH sarvAtmana pUrvadRSTavinAzo yuktaH/ yat punar uktam --- "avayaveSu karmANi tato vibhAgaH tebhyaH saMyogavinAzaH tato dravyavinAzaH" [prazastapAdabhASya pRSTha 46] iti; tad api na parIkSAkSamam; avayavebhyo bhinnAnAM karmaNAm utpattAv api tatsvarUpacalanAbhAvAd atiprasaGgAt/ na teSAM tato 'pi vibhAgabhAvaH, bhAve 'pi tata eva na tataH tatsaMyogavinAzaH/ yady apy ayaM bhavet tathApi saMyogAd bhinna iti saMyogasya tadavasthasya avasthAnAn na kAryasya nAzo nAma/ etena saMyogavirodhitvaM karmaNaH pratyAkhyAtam/ yad yena nAzyate tat tasya virodhi, na ca saMyogena nAzyate karma/ tato nAzabhAve 'pi karmaNo na kiJcit jAyate/ na ceyaM praNAlikA parasya pratItigocaracAriNI --- pUrvam avayaveSu karma, tato vibhAgaH, tasmAt saMyogavinAzaH, tato 'pi dravyavinAzaH, etasmAc ca tadAzritarUpAdinAzaH; kin tu daNDAdipAtanAnantaraM ghaTAdinAza eva tadgocaracArI/ tataH sthitam --- "naSTAvayavair naSTaH anyaiH anaSTo 'vayavI" ity asya jJApanArthaM "nAnAvayavAtmanaH" iti vacanam/ etenedam api pratyuktam yad uktaM --- "dravyANi dravyAntaram Arabhante" [vaizeSikasUtra 1.1.10] iti; "dravyaM ca tadantaraM ca kAraNadravyebhyo 'nyat kAryadravyam" iti; katham? ekAntena tebhyaH tadanyatvaniSedhAt/ kathaJcit pakSe samavAyavaiyarthyAt/ yat punar etat --- "dravye ca dravyANi ca tadantaram Arabhante" te; na vaikasya tataH saMyogaH, anekavRttitvAd asya/ tadavayavAnAM saMyoga iti cet; na tena tantudravyam utpAditam/ (p. 55) na ca yeSv ekaM dravyaM yadaiva avayaveSu samavetaM tadaiva teSu apraM samavaiti iti cet; na; skandhAd api skandhotpatteH apratiSedhAt, mRtpiNDAdeH zivakAdyutpattidarzanAt/ na hi zivakAdyutpatteH pUrvaM tadArambhakAH kriyAsaMyogabhAjo bhAgAH pratItAH/ syAd etat --- "zivakAdayaH saMyuktAvayavArabdhAH kAryadravyatvAt paTAdivat" iti; tan na; ekatra tathAbhAvadarzanAt sarvatra tadbhAvakalpane "lohalekhyaM vajraM pArthivatvAt kASThavat" ityAdy api syAt/ pratyakSabAdhanAn neti cet; kiM punaH zivakAdInAm ArambhakA avayavAH tataH prAk pratyakSataH siddhA yena tadbAdhanaM na bhavet/ kiM ca, tantavaH kathaM paTasya janakAH? tadbhAve bhAvAd abhAve 'bhAvAd iti cet; ata eva mRtpiNDo 'pi zivakAdikAraNam astu/ nanu mRtpiNDavinAze zivakabhAvaH, anyathA tatkAle 'pi taddarzanaM bhavet paTakAle tantudarzanavad iti cet; na; mRtpiNDasya zivakAkArapariNAmAt/ na ca tantavo 'pi prAktanasvabhAvaparikaritatanavaH paTe dRzyante tadApi aparAparapaTotpattiprasaGgAt/ tad uktaM nyAyavinizcaye --- "kAraNasyAkSaye teSAM kAryasyoparamaH katham?" [nyAyavinizcaya 1.103] iti/ nAnuparataH, paTena pratibaddhAs tantavaH paTAntaraM nArabhante/ tad uktaM pareNa --- "tantavaH paTam Arabhya paTena pratibandhAt paTAntaraM nArabhante" iti; tatredaM cintyate; paTena kAraNasya svarUpApahAraH, zaktyapahAraH, vyApArApahAraH, kAryadravyotpattiniSedho vA tadantarajanane pratibandhaH syAt? tatra nAdyaH pakSaH; kAryakAle 'pi kAraNasattvopagamAt/ nApi dvitIyaH; nityasya tadayogAt/ tad uktaM kaizcit --- "tasya zaktir azaktir vA yA svabhAvena saMsthitA/ nityatvAd acikitsyasya kas tAM kSapayituM kSamaH//" [pramANavArttika 2.22] it/ ata eva tRtIyo 'pi na yuktaH; zaktaikasvabhAvasya sataH avazyaM kAryajanmani vyApArAt/ caturthaH punaH atyantam asaMbhavI; prati zaktena kAraNena kriyamANAyAH kAryotpatter niSedhAyogAt/ tataH paTakAle 'pi samvAyi-asamavAyinimittAnAM tantusaMyogezvarAdInAM sadbhAvAt paTAntarotpattiH syAt/ anyathedam ayuktam --- "nivRtte tatpaTe avasthitasaMyogAt paTAntaram Arabhante/" iti/ na ca akiJcitkarasya sattApekSaNIyeti/ etenedam api nirastaM yad uktaM pareNa --- "tathA paTo 'pi srUpAdIn Arabhya rUpAdivattvAd rUpAntaraM nArabhate/ evaM karmana karmakAraNaM musalAdipratibandhAt tadantaraM nArabhate" ityAdi/ katham? sati samarthe kAraNe kenacit pratibandhAyogAt/ tatas tyaktapUrvasvabhAvAH tantavaH paTe abhyupagantavyA iti pariNAmasiddhiH/ tathA ca ekam api dravyaM tadantarArambhakam iti (p. 56) siddham/ "dravyANi dravyAntarANi Arabhante" ity evaM vaktavyam, tena "dravyAntaraM dravyAntare dravyAntarANi yathAsaMbhavaM dravyANi Arabhante" iti labhyate/ yathaiva hi anekaM dravyam ekaM dravyam ArabhamANaM dRzyate tathA ekam api dravyam ekaM dravyam dve bahUni dravyANi ArabhamANam upalabhyate, yathaiko ghaTo dve bahUni vA kapAladravyANi/ nanu teSAM vibhAga eva kevalaM jAyate na tAni, pUrvam eva tadbhAvAt/ evaM ghaTo 'pi mRtpiNDAvasthAyAM kalpyatAm/ upamArthakriyAvyapadezAdivirahaH anyatrApi/ tataH sAdhUktam --- "nAnAvayavAtmano ghaTAdeH bahiH saMpratIteH" iti, tathA "nAnArUpAdisvabhAvasya"/ atha rUpAdeH tato bhedAt kathaM tadAtmana iti yuktam iti? tan na; pratItivirodhAt/ api ca guNaguNinor bhedaikAnte niyamena ghaTAder dezAntaraprAptau rUpAdeH tatprAptir na syAt/ na cAtra vibhAgajo vibhAgaH saMyogajo vA saMyogaH; "dravyAzrayI aguNavAn guNaH" [vaizeSikasUtra 1.1.16] iti vacanAt/ kRtottaraz cAyaM pakSaH/ na ca rUpAdeH svayaM dezAntaraprAptinimittA kriyA samsati; dravyatvaprApteH, "kriyAvad guNavat samavAyikAraNam iti dravyalakSaNam" [vaizeSikasUtra 1.1.15] iti vacanAt/ tato ghaTAdeH rUpAdyAtmakatvam abhyupagantavyam/ evam iti cet; tarhi rUpAdyAtmanAm eva kAraNadravyAntarArambho na rUpAdinirapekSaNAm, nApi rUpAdirahitaH tadArambhaH/ tato ya eva dravyANAM dravyAntarArambhaH sa eva guNAnAM guNAntarArambhaH iti na yuktam etat --- "guNAz ca guNAntaram" [vaizeSikasUtra 1.1.10] iti/ yat punar etad uktaM pareNa --- "ghaTarUpAdyutpattau ghaTaH samavAyikAraNaM kapAlagatA rUpAdayo 'samavAyikAraNam/" iti; tad apy etena nirastam; na hi rUpAdyutpatteH pUrvaM ghaTo rUpAdirahitaH kutazcin mAnAt prasiddho yaH samavAyikAraNaM syAt, tadabhAvAt kapAlarUpAdeH asamavAyikAraNatvaJ cAnupapannam/ tataH sthitam etat --- "nAnArUpAdyAtmanaH" iti/ punar api kathaMbhUtasya? pariNAminaH navapurANAdivivartAH pariNAmAH tadvata iti/ cintayiSyate caitat/ nanu nAnavayavavyatirekeNa nAparaH tadAtmA ghaTAdiH saMpratIyate, nApi rUpAdivyatirekeNa; tadgrahaNopAyAbhAvAt/ tathA hi --- cakSuSA rUpaM zrotreNa zabdaH ghrANena gandhaH rasanena rasaH sparzanena sparzaH saMpratIyate tathApratIteH, na ca aparaM guNirUpaM tatra pratibhAsanam avadhAryate, na cendriyAntaraM tadgrAhakam asti; ta kasya evaM "tadAtmano ghaTAdeH saMpratIteH" ity ucyatAm iti cet? atrAha --- "antaH citraikAkArasyeva" ityAdi/ cittasya jJAnasya ekasyAsAdhAraNasya (p. 57) nIlAdyAkArasya/ ata eva Aha --- citrasya zabalasya saMzayAdijJAnasya arthAnarthaviSayatayA zabalasya, ivazabdo yathArthaH --- yathA cittasya IdRzasya antaH, tathA uktaprakArasya ghaTAdeH saMpratIteH iti/ anye "citrasyaiva" iti paThanti, teSAM kArikopAtto 'yam artho bhavati na veti cintyam etat/ asmAkaM tu iva zabdapaThanAn na doSaH/ "pratibhAsaikyaniyama" [siddhivinizcaya 1.10] ityAdinA samarthayiSyamANo dRSTAnto 'tra sUcitaH "na sUcitasya pAtrasya pravezo nirgamo vA" iti nyAyAt/ nanv asti tAdRzasya bahir antar vA pratibhAsaH, sa tu bhrAntaH/ tad uktaM prajJAkareNa --- "mAyAmarIciprabhrtipratibhAsavad asattve 'py adoSaH/" [pramANavArttikAlaMkAra 3.211] iti cet; atrAha --- na cetyAdi/ na ca naiva tasmAd uktAd arthAt yaH viparItArthaH tasya prakAzakaM kiJcit pratyakSam anumAnaM vA jJAnam asti yasmAj jJAnAt prakRtam arthatattvaM bhrAntaM syAt/ pratibhAsamAnaviparItArthajJAnena hi bAdhitaM "bhrAntam" iti vyavahriyate yathA ekacandrajJAnena candradvayam iti manyate/ nanu yata eva tadviparItArthaprakAzakaM na kiJcit jJAnam asti ata eva prakRtam arthatattvaM na bhrAntam" ity aparaH, tena evaMvadatA vibhrametaraviveka eva nirastaH syAt na kramAkramAnekAntaH/ tathA ca kSaNabhaGgAdisAdhane pratyakSam anavasaram/ tadabhyupagame prakRtam arthatattvaM bhrAntam abhyupagantavyam, tac ca tadviparItArthaprakAzake jJAne sati, iti kathaM na bAdhakabhAvaH? na ca tad asti/ katham iti cet? atrAha --- na hi ityAdi/ hiH yasmAt tadekAnte sa cAsau ekAntaz ca tadekAntaH tasmin niraMzakSaNikaparamANulakSaNasvalakSaNaikAnte svasadasatsamaye sva AtmIyaH svasya vA saugatasya satsamayaH paramArthasamayaH asatsamayo 'paramArthasamayaH vyavahArasamaya iti yAvat/ tad uktam --- "dve satye samupAzritya buddhAnAM dharmadezanA/ lokasaMvRtisatyaM ca satyaM ca paramArthataH//" [mAdhyamikakArikA 24.8] iti/ tatra asya saugatakalpitajJAnAdvaye vastunaH kriyA anubhavaH tasyAH saMbhavo na iti/ tathA hi --- tasya satsamayo yathA pUrvottarakSaNAbhyAM madhyakSaNasya vivekaikAntaH, tathA madhyakSaNe 'pi stambhAdisarvabhAgAnAm anyo 'nyata iti paramArthasaJcayamAtraM tattvam iti; tatra ekaparamANuparyavasitaM darzanaM na paramANvantarANi IkSituM kSamate; ekasya anekArthaviSayatvAyogAt, madhyakSaNadarzanasya pUrvAparakSaNaviSayatvAyogavat samadoSatvAt/ tathA ca paralokaM pratyAkhyAti/ ekaparamANuparyavasitaM ca darzanaM puruSAdvaitam AkarSatIti nirUpayiSyate/ tan na svasatsamaye arthakriyAsaMbhavaH/ nApy asatsamaye; tatra dRzyaprApyaor ekatve pratyakSaprAmANyopagamAt/ bhavatu tadasaMbhava (p. 58) iti cet; atrAha --- tathA sati ityAdi/ tathA tena svasadasatsamaye ity anena prakAreNa tadekAnte arthakriyAyA asaMbhave sati kathaM naiva akSaNikatve vastunaH kAlatrayAnuyAyitve kramyaugapadyAbhyAM krameNa yaugapadyena vA rthasya kSaNikatvalakSaNasya kriyA anubhavaH tasyAH virodhAt/ tathA hi --- ekadA upalabdhasya punaH punaH upalambhe krameNArthakriyA/ na ca pUrvopalambhena punaH punaH tasyaiva upalambha iti pratIyate, tatkAle uttaradarzananAM taddRzyasya ca abhAvena darzanAbhAvAt/ nApi "uttaradarzanena pUrvopalabdhaM pratIyate" iti pratIyate; tatkAle 'pi pUrvadarzandRzyarUpayor abhAvAt/ na tatsamudAyena; kramabhAvinoH tadasaMbhavAt/ ubhayakAlavarti tajjJAnam ekaM na yuktam; uktadoSAt/ pUrveNa uttareNa vA darzanena parasya pUrvasya vA grahaNe sarvagrahaNam avizeSAd iti, tasyAH virodhaH/ tathA sAkSAdazeSapUrvAparasvabhAvAnubhavo yaugapadyena arthakriyA/ tatra cAnAdyanantasvabhAvasya ekakSaNe pratibhAsanAt tad eva kSaNikatvam iti tasyA virodhaH tasmAt sato 'nubhUyamAnasya sAkalyena kSaNabhaGgasiddhiH/ kuta etat? ity atrAha --- tatraiva ityAdi/ tatraiva tasminn eva tadekAnte na akSaNikatve iti evakArArthaH, tatra tadavirodhasya tRtIyaparicchede pratipAdayiSyamANatvAt/ tAbhyAM kramayaugapadyAbhyAM tadvirodhAt arthakriyAvirodhAt/ tathA hi --- na tAvat niraMzakSaNikaparamANulakSaNasvalakSaNArthasya krameNa kriyA anubhavaH; akSaNikatvaprasaGgAt, tasya tallakSaNatvAt/ nApi yaugapadyena; yogidarzanaprabhRtitadanubhavakAryANAm ekaparamANvAkAradarzanadezakAlasvabhAvasAGkaryeNa tadvad asiddheH, anyathA yugapadazeSadezAnAM darzane 'pi na kAlasAGkaryaM bhavet/ nanu na yathoktaparamANulakSaNaM svalakSaNam iSyate, nApi yugapadanekAnubhavakAri yenAyaM doSaH syAt, api tu yathAvabhAsam, "yad yathAvabhAsate tat tathaiva paramArthasat" ityAdi vacanAd iti cet; atrAha --- tato yat sat ityAdi/ na yathoktaparamANurUpaM tattvam, api tu "yathApratibhAsam" iti yo 'yaM parasya abhyupagamaH tasmAt yat sat upalambhagocaracAri "upalambhaH sattA" [pramANavArttikAlaMkAra 3.54] iti vacanat, tat sarvam anekAntAtmakaM gatyantarAbhAvAt tasya/ atha vA, yad uktam --- "na ca tadviparItArthaprakAzakam" ityAdi; tatra uktanItyA pratyakSaM yady api nAsti tathApi "yat sat tat sarvaM kSaNikaM yathA ghaTaH tathA ca vivAdAdhikaraNam" ity anumAnaM syAd iti cet; atrAha --- na hi ityAdi/ na hi tadekAnte kSaNikaikAnte svasadasatsamye "sadasad" iti (p. 59) bhAvapradhAno nirdezaH/ tato 'yam arthaH --- svasattvasamaye svAsattvasamaye ca arthasya kAryasya kriyA karaNaM tasyAH saMbhavaH ekatra anAdyanantasantAnasya ekakSaNaparyavasAnam, anyatra kAraNAbhAvena kAryAnudaya iti manyate/ nanu ca jAgradvijjJAnAdikaM svasattvazUnye 'pi samaye prabodhAdikAryaM janayati tat katham ucyate svAsatsamaye arthakriyAsaMbhava iti cet; na; pUrvaM tasmin samarthe ajAtaM punas tadabhAve jAyamAnaM svayam eva kathaM tatkAryam? tena janyamAnatvAd iti cet; katham asat tat tasya janakaM kharaviSANavat? svotpattikAle sad iti cet; tadaiva tatkAryam astu tajjananazakteH tadaiva bhAvAt/ atha IdRzI tacchaktiH yataH kAlAntare kAryaM tathaiva darzanAt, yathA dRzyate tathaiva tad iti cet; na; nityAd api pUrvaM samarthAt punaH kAryaM na virudhyeta/ atha nityAt tathA kAryaM jAyamAnaM na dRzyate; nityAdarzanAt/ kSaNikAdarzanAt tato 'pi na dRzyate/ na hi jAgradvijJAnasya anyasya vA kSaNikatvaM pramANanizcitam/ tataH sUktam --- na hItyAdi/ bhavatv evaM ko doSa iti cet? atrAha --- tathA sati ityAdi/ tathA sati tatra arthakriyAsambhave sati katham "akSaNikatve kramayaugapadyAbhyAm arthakriyAvirodhAt tIrAdarzizakuninyAyena tataH sattvaM nivartamAnaM kSaNikatve avatiSThate/" iti nyAyAt sato 'rthakriyAkAriNaH sAkalyena kSaNabhaGgasiddhiH? naiva/ kuta etat? iti cet? atrAha --- tatraiva ityAdi/ tatraiva tadekAnta eva tAbhyAM kramayaugapadyAbhyAM tadvirodhAt arthakriyAvirodhAt/ nanu ca jAgradvijJAnaM kSaNikam api sahocchvAsAdizarIrAkArAdivizeSakAryam upajayanati, krameNa ca ucchvAsaprabodhAdi, tat katham ucyate "taraiva" ityAdi iti cet; na; uktam atra tatkSaNikatvAnizcayAt/ api ca, kSaNikAd akrameNa kAryasaMbhave "nAkramAt kramiNo bhAvAH" (p. 60) [pramANavArttika 1.45] ityAdi virudhyeta tato yat kiJcid etat/ upasaMhAram Aha --- tata ityAdi/ yata evaM svalakSaNAni svayam abhimatakSaNakSayaparamANulakSaNAni pazyato 'pi eko hi jJAnasannivezI sthavIyAn AkAraH parisphuTam avabhAsate tadekAnte svasadasatsamaye arthakriyAsaMbhavaz ca tataH tasmAt "yat sat tat sarvam anekAntAtmakam" iti/ sAdhyAntaram Aha --- tadekAntasya ityAdinA/ "tataH" ity anuvartate tata uktAn nyAyAt tadekAntasya kSaNikaikAntasya asattvam avidyamAnatvam/ kadA? ity atrAha --- upalabdhilakSaNaprAptau pratyayAntarasAkalyaM svabhAvavizeSaz ca upalabdheH lakSaNaM tatprAptau/ evaM manyate --- tadekAnto 'san upalabdhilakSaNaprAptatve sati anupalabhyamAnatvAt/ nanu yadi tadekAntaH kvacit kadAcit upalambhagocaraH katham ekAntena tadabhAvaH atiprasaGgAt? ekAntena ca tadabhAva iti iSyate/ atha kvacit kadAcit sa tathA neSyate; tarhi asiddho hetuH, vizeSaNAsiddher iti cet; na; anyathA abhiprAyAt/ nedaM sAdhanaM svatantrasAdhanAbhiprAyeNa prayuktam, api tu prasaGgasAdhanAbhiprAyeNa/ tathA hi --- tadekAnto dRzyaz ced iSyate, tarhi dRzyasya sato 'nupalambhAt asattvam/ adRzyaz cet; aprameyatvaM pramANAviSayatvena vyavahArAnupayogitvAt/ etena "AzrayAsiddhicodanam apy ayuktam" ity uktam/ etad eva darzayann Aha --- anyathA aprameyatvam iti/ prasaGgasAdhane hi pakSadvayotthApanaM nAnyatra yuktam "upalabdhilakSaNaprAptau" iti vacanAc ca prasaGgasAdhanam, adRzyAdarzanasyApi svayaM gamakatvopagamAt/ nanu yad uktam --- "antaH citrakArasyeva ekasya cittasya" iti; tad ayuktam; tasyApi tathAnabhyupagamAt/ tad uktam --- "kiM syAt sA citrataikasyAM na syAt tasyAM matAv api/ yadIdaM svayam arthebhyo rocate tatra ke vayam//" [pramANavArttika 2.210] iti cet; tatredaM cintyate --- sautrAntikasya yogAcArasya mAdhyamikasya vA matam apekSya idam ucyeta? prathamapakSe dUSaNam Aha --- pratibhAsaikyaniyama ityAdi/ (p. 61) pratibhAsaikyaniyame dhIr na syAd ekAbhilApinIm/ pratibhAsapratItiM vA dadhaty evAnyathAtmanaH//10// yady ayam ekAntaH antar bahir vA viruddhadharmAdhyAse naikatvaM syAd iti kathaM bahirarthavibhramacetasAM svasaMvedanam? kasyacit pramANatadAbhAsasvabhAvasAGkarye cittasya kathaM pratibhAsabhedAdinaikatvaM nirAkriyeta? savikalpakanirvikalpayoH kathaJcid ekatve sukhaduHkhayor api tathaiva kathan na bhavet? tad ayam ekAntam avalambya bahirantarmukhanirbhAsavibhrametaravikalpetaracetaHsvabhAvam anekAntanAntarIyakaM pratipadyamAnaH taddveSI tatkArI ceti upekSAm arhati/ atra dvau pratibhAsazabdau tatra AdyaH saMvedanavAcI anyo viSayAkAravAcI/ tato 'yam arthaH saMpadyate --- pratibhAsasya saMvedanasya aikyaniyame niraMzatvaniyame aGgIkriyamANe dhIH buddhiH ekaiva na syAt kin tu anekA syAt/ kiM kurvatI? dadhatI/ kim? pratibhAsapratItiM viSayAkAragRhItim/ kathaMbhUtAm? abhilApinIm abhidhAnavatIm/ katham? anyathA anyena prakAreNa/ kuto 'nyathA? AtmanaH svarUpapratIteH sakAzAt anyathA abhilApinIm/ etad uktaM bhavati --- AtmanaH pratItim "sarvacittacaittAnAm AtmasaMvedanaM pratyakSaM nirvikalpakam" [nyAyabindu 1.10] iti anabhilApinIM pratibhAsapratItiM timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAdyAhitavibhramAm ity abhilApinIM vibhrANA dhIH ekaiva na syAd anekaiva syAd iti/ tathA hi --- bahirarthavibhramacetasAm anyaiva svasaMvedanAt kezoNDukAdipratItiH ekasyA bhrAntetarAkAradvayAyogAt/ na ca sAjJAtarUpA asti; atiprasaGgAt/ taccetaHsvasaMvedanena tajjJAne nAsya vibhramaH tadAkArAnukaraNAt, nIlAkArAnukaraNe nIlatAvat/ tadAkArasya tato bhede sa eva doSaH anavasthA ca/ atadAkArAnukaraNe na tena tajjJAnam, itarathA nirAkAradarzanam/ tasyAH svasaMvedanAbhyupagame ekasya rUpadvayabhayAt svasaMvedanAt punar api tatpratItir anyAbhyupagantavyA/ "na ca sAjJAtarUpAsti" iti codye tasminn eva uttare sa eva doSaH anavasthA ca/ tad evaM kezoNDukAdipratIteH anupalambhena asattvAt tannivRttyartham abhrAntagrahaNaM pratyakSalakSaNe kRtam anarthakam/ vyavahAreNa tatkAraNAd adoSa iti cet; tarhi tenaiva "sarvacitta" [nyAybindu 1.10] ityAdyabhidhAnAd ekasya rUpadvayaprAptiH/ bhavatu iti cet; tathA krameNApi ekasya sA iti tena kSaNabhaGgasAdhanam anavasaram/ na caitad iSyate pareNa iti sAdhUktam --- pratibhAsaikyaniyama ityAdi/ idaM ca vyAkhyAnaM zAstrakArasyApy abhimataM na mamaiva, vRttau "yady ayam ekAnta" ityAder vakSyamANatvAt/ (p. 62) idam aparaM vyAkhyAnam --- pratibhAsaikyaniyame dhIr vikalpikAH buddhiH, "dhIH" iti sAmAnyavacanAt katham iyaM labhyate iti cet? anantaravakSyamANasyAcchabdAd anyasyAH tadasaMbhavAt/ sA ekaiva na syAt, "syAt" ity anena vAa anAgatena sambandhAt/ kiM kurvatI? dadhatI/ kim? pratibhAsapratItiM viSayAkArasaMvittim/ kathambhUtAm? abhilApinIm abhilApasaMsargayogyAm "abhilApasaMsargayogyapratibhAsapratItiH kalpanA/" [nyAyabindu 1.5] iti vacanAt/ punar api kiM dadhatI? AtmanaH/ kiMsvarUpasya? anyathA anbhilApinIM pratItim/ tathA coktam --- "azakyasamayo hy AtmA sukhAdInAm ananyabhAk/ tena teSAM svasaMvittiH nAbhilApAnuSaGgiNI//" [pramANavArttika 2.249] iti/ etad uktaM bhavati --- yathA AvRtAt anAvRtaM calAd acalaM raktAd araktaM kRtakAd akRtakaM rUpam ekAntena anyat tathA anabhilApinyAH svapratIteH abhilApinI pratibhAsapratItir api anyA iti/ na ca sA anupalabdhA asti; atiprasaGgAt/ svata eva tadupalabdhau tasyAH svasaMvedanam avikalpakam, anyathA prakRtam api na bhavet/ evaM cet sa eva doSaH --- tataH sA bhinnA iti/ punar api svata eva tadupalabdhau prakRto doSaH/ anupalabdhau anavasthA ca/ prakRtasaMvedanena tadupalabdhau tasya tadAtmakatve tasya savikalpakatvaM tasyA vA nirvikalpakatvam/ atadAtmakatve tata utpannena tadAkArAnukAriNA vA tena tadupalabdhau tasya savikalpakatvam/ kiM ca, vikalpasya buddhisvasaMvedanAt tasyAH pUrvatvaM punar api tasyAH svasaMvedanopagame samAnaz carcaH, anavasthA/ tadanupagame vA arthAvizeSAt na sA buddheH AkAraH syAt/ tad evaM pratIteH anupalambhena asattvAt na kalpanA nAma "abhilApasaMsargayogyapratibhAsA pratItiH kalpanA" [nyAyabindu 1.5] ity asya lakSaNasyAbhAvAt, iti tannivRttyarthaM kalpanApoDhapadaJ ca anarthakam/ etena "na hi imAH kalpanA apratisaMviditA eva udayante vyayante ca yataH satyo 'pi anupalakSitAH syuH/" iti "sarve bhAvAH svabhAvena svasvabhAvavyavasthiteH/ svabhAvaparabhAvAbhyAM yasmAd vyAvRttibhAginaH// tato yato yato 'rthAnAM vyAvRttis tannibandhanAH/ jAtibhedAH prakalpyante tadvizeSAvagAhinaH// tato yo yena dharmeNa vizeSaH saMpratIyate/ na sa zakyaH tato 'nyena tena bhinnA vyavasthitiH//" [pramANavArttika 3.39-41] (p. 63) ityAdikaM ca prakaraNaM nirastam/ katham? kalpanAnAm abhAve tAsAm udayavyayau lakSaNaM "vyAvRttinibandhanA jAtibhedAH prakalpyante" iti ca zraddhAmAtrato 'pi durlabham iti nAnityatvasattvayoH sAdhyasAdhanabhAvaH, abhedAt/ saMvRteH ayaM syAd iti cet; nanu saMvRtiH vikalpabuddhir eva "sA ca nAsti, tata eva cAyam" iti viruddham etat/ svapnavad bhrAnter iti cet; na; tatrApi yadIyaM nirvikalpikA; na tato yuktaH/ anyathA anyadApi tata eveti vyAhatam etat --- "sarva evAyam" [AlambanaparIkSA dignAgaH] ityAdi/ vikalpikA cet; sa eva doSaH --- "saiva nAsti tata eva cAym" iti viruddham etat/ tato 'sya doSasya parihArArthaM bahirarthetarayoH citretarAtmakaM savikalpetarAtmakaM vA ekaM jJAnaM sautrAntikenApi abhyupagantavyam iti kuto 'sya kvacin niraMzaikAntasiddhiH ity abhiprAyaH/ kArikAM vivRNvann Aha --- yady ayam ityAdi/ yadi ca ayam anantaram ucyamAnaH ekAnto 'vazyaMbhAvaH antaH cetasi bahir ghaTAdau, vA iti samuccaye, viruddhadharmAdhyAse sati naikatvaM syAd bhavet/ itizabdaH pUrvapakSasamAptau/ atra dUSaNam Aha --- katham ityAdi/ bahirarthe zuklazaGkhAdau vibhramaH pItAdipratItilakSaNaH yeSAM cetasAM vijJAnAnAM tAni tathoktAni teSAM kathaM svasaMvedanaM pratyakSam? naiva syAd iti cintitam etat/ etena parvatAd ityAdeH saMlagnatAdau vibhramacetasAM kathaM parvatAdigrahaNaM pratyakSam iti draSTavyam/ "kasyacit" ityAdinA paramatam AzaGkate --- kasyacit --- timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAdyAhitavibhramasya pramANatadAbhAsasvabhAvasAGkarye pramANaM yaH svabhAvaH svasaMvedanalakSaNaH tadAbhAso dvicandrAdigrahaNarUpo yaH svabhAvaH tayoH sAGkaryye kathaJcit tAdAtmye cittasya jJAnasya aGgIkriyamANe dUSaNam Aha --- katham ityAdi/ kathaM na kathaJcit/ kena? ity Aha --- pratibhAsabheda Adir yasya viruddhadharmAdhyAsakAraNadezakAlArthakriyAdibhedasya sa tathoktaH tena ekatvaM nirAkriyeta? "cittasya" ity etad atrApi yojyaM madhye karaNAt, cittasya Atmana ity arthaH/ etena etad api nirastaM yad uktaM vaizeSikAdinA --- "ayam iti UrdhvatAsAmAnyaviziSTasya dharmiNo 'vadhAraNam nirNayaH, sthANur vA puruSo vA iti vizeSAnavadhAraNaM saMzayaH na eka eva pratyayaH ekasya avadhAraNAnavadhAraNAtmakatvAnupapattiH" iti cet; dRSTatvAd apratiSedhaH/ (p. 64) dRSTam idam ekaM jJAnM sAmAnyaviziSTavastunaH avadhAraNAtmakaM sat vizeSAnavadhAraNAtmakam iti/ anena viparyayo 'pi vyAkhyAtaH/ so 'pi hi sAmAnyaviziSTasya vastuno 'vadhAraNAtmakaH san vizeSe viparyayaH yathA "sthANau puruSaH" iti pratyaya iti/ katham? yadi saMzayaviparyayetarasvabhAvam ekaM jJAnam iSyate; tarhi sAmAnyavizeSAtmakaM tathaiva sarvaM syAt, anyathA ayam iti sthANur iti puruSa iti ca pratyayAH parasparaparihArasthitatanava iti na saMzayAdivyavasthA/ vyAkhyAtA ekenArthena kArikA, dvitIyenedAnIM vyAkhyAyate --- savikalpanirvikalpayoH cetaHsvabhAvayoH iti manyate/ kasya? cittasya ity anuvartate/ tayoH kathaJcid ekatve aGgIkriyamANe/ tatra dUSaNam Aha --- sukhaduHkhayor api tathaiva tenaiva prakAreNa kathaM na bhaved bhaved eva kathaJcid ekatvam iti/ kuta etat? pratibhAsa ityAdi/ carcitam etat/ yad uktaM dharmottarAdinA --- "kalpanApoDham abhrAntaM pratyakSam" [nyAybindu 1.4] ity atra "laukikI bhrAntiH kezoNDukAdipratItirUpA, kalpanA ca jAtyAdiviziSTagrahaNAtmikA/" tad anena carcitam, "kasyacit cittasya" iti vacanAt/ sa hi kasyacit cittasya bhavati na pUrvasya, anyathA kalpanArahitasya bhrAntasya cAsaMbhavAt lakSaNam asaMbhavi syAt pratyakSasya/ yac coktaM tenaiva --- "zAstrIyA ca sakalalambanapratItiH "sarvam Alambane bhrAntam" iti rAddhAntAt grAhyagrAhakAkArapratItaM sarvaM jJAnaM kalpanA" iti ca/ katham idam avagamyate avizeSeNa abhidhAnAt? "sA hi sarvavijJAnasAdhAraNI, tasyA grahaNe na kiJcid vijJAnaM kalpanApoDham abhrAntaM vA labhyeta" ity abhidhAnAt/ tan nirAkurvann Aha --- tad ayam ityAdi/ tad ity ayaM nipAtaH "saH" ity asyArthe vartate/ tato 'yam arthaH --- so 'yaM dharmottarAdiH ekAntaM kSaNikaniraMzaparamANutattvamAtram avalambya/ kim? ity atrAha --- bahiH ityAdi/ bahiz ca antaz ca mukhaM nirbhAso yasya vibhrametaravikalpetaracetaHsvabhAvasya (p. 65) sa tathoktaH/ etad uktaM bhavati --- bahirmukho vibhramaH cetaH "sarvam Alambane bhrAntam" [pramANavArttikAlaMkAra 3.196] iti vacanAt, antarmukha itaro 'vibhramaH cetaHsvabhAvaH, tathA bahirmukho vikalpaH tatsvabhAvaH "grAhya" [pramaNavArttika 3.530] ityAdyabhidhAnAt antarmukha itaro 'vikalpaH "sarvacitta" [nyAyabindu 1.10] ityAdyukteH/ taM kathambhUtam? ity atrAha --- anekAntanAntarIyakaM pratipadyamAnH tad dviSatIti anekAntadveSI tatkArI ca anekAntakArI ca iti hetoH upakSAm avajJAm arhati/ nanu nAsau taddveSI tatkArI ca, sarvadA buddheH ekasyAH citrAyAH abhinnayogakSematvenopagamAt, ekAntasya tu bahiH/ tad uktaM dharmakIrtinA --- "nIlAdiz citravijJAne jJAnopAdhir ananyabhAk/ azakyadarzanas taM hi pataty arthe vicetayan// yad yathA bhAsate jJAnaM tat tathaivAnubhUyate/ iti nAmaikabhAvaH syAt citrAkArasya cetasi//" [pramANavArttika 2.220-221] prajJAkaraguptenApy uktam --- "citrAkArApy ekaiva buddhiH bAhyacitravilakSaNatvAt/ zakyavivecanaM hi bAhyaM citram, azakyavivecanAs tu buddheH nIlAdaya AkArAH [pramANavArttikAlaMkAra 3.220] iti cet; atrAha --- antarbahirmukhAbhAdi ityAdi/ antarbahirmukhAbhAdi nAkramaM saMvedinam/ bhinatti cet kramAdhInaM bhindyAd eva sukhAdikam//11// bahirantarmukhavibhrametaravikalpAvikalpapramANetaratvAdi parasparavibhinnaM saMvidaM na bhinatti cet avayavinaM katham AkSipet harSAdayo vA katham AtmAnaM yato nairAtmyasiddhiH? ekatrAbhinnaviSaye 'pi abhilApasaMsargayogyAyogyapratibhAsayoH saMplavapravartanaM kathan necchet? vastunaH svabhAvabhedasya vastvabhedakatvAt/ antar bahiz ca mukhaM yasya sA bhA grAhyagrAhakapratibhAsa Adir yasya pramANetaratvAdeH tat tathoktaM tat kartR, saMvidaM na bhinatti, tatsadbhAve 'pi ekaiva saMvid iti yAvat/ ced yadi/ kathaMbhUtam? akramam saMvidA saha utpattivinAzAnubhavAnanubhavavat/ anena abhinnayogakSematvaM darzitam/ atra dUSaNaM tad ayam upekSAm arhati/ idam atra tAtparyam --- yadi antarbahirmukhAbhAdi akramatvAt saMvidaM na bhinatti tarhi ekSakSaNabhAvyazeSajJAnajAtam api na bhinatti (p. 66) iti ekajJAnam azeSam ekadA jagat, punar api tathA punar api tathaiveti ekasantAnamAtram api, iti "parasmai parArthAnumAnam" [nyAyabindu 3.1] ity ayuktam; parasya abhAvAt/ etena nAnAvijJAnasantAnavAdI yogAcAro 'pi cintito draSTavya iti/ syAn matam --- nAkramatvAd anbarbahirmukhAbhAdinA saMvid aikyam anubhavati yenAyaM doSaH syAt, api tu kathaJcit tAdAtmyenAvabhAsanAd iti; atrottaram Aha --- na kramAdhInaM bhindyAd eva sukhAdikaM kramAyattaM sukham Adir yasya duHkhAdeH tat tathoktam, tan na bhindyAd eva saMvidam, kramabhAvisukhAdyAtmikA ekA saMvit syAt tathAbhAsAd iti manyate/ tathA ca parasya kSaNapratyabhijJAbhaGgasAdhanam anavasaram/ kArikAM vivRNvann Aha --- bahir ityAdi/ bahiz ca antaz ca mukhaM yeSAM tAni ca tAni vibhrametaravikalpAvikalpapramANetaratvAni ca tathoktAni Adir yasya grAhyAdinIlAdyAkaranikurumbasya tat tathoktam/ kathaMbhUtaM tat? ity Aha --- paraspara ityAdi/ tat kiM kuryAt? ity Aha --- saMvidaM buddhiM na bhinatti ced yadi/ etad uktaM bhavati --- bahirmukho vibhramaH "sarvam Alambane bhrAntam" [pramANavArttikAlaMkAra 3.196] iti vacanAt, antarmukha itaro 'vibhramH "sarvacitta" [nyAyabindu 1.10] ityAdyukteH/ etena vikalpAvikalpau vyAkhyAtau pramANetaratve punaH bahirmukhe zabdakSaNikatvAdyapekSayA candradvitvAdyapekSayA ca, antarmukhe ca saccetanasvargaprApaNAdisAmarthyApekSayA/ tad etad vibhramAdikaM grAhyAdikaM ca ekasaMvidAtmakam iti/ nanu ca vibhrametarAv eva pramANetaratve tat kimartham ity adoSaH/ atrottaram --- harSetyAdi sugamam/ atra ayam abhiprAyH bhinatti iti; tad anena nirastam; ekAtmaharSAdau sAmyAt/ bhavatv evam; tathApi ko doSa iti cet? na kazcit, kevalam "yad yathAvabhAsate tat tathaiva paramArthasadvyavahArAvatAri yathA nIlaM nIlatayA avabhAsamAnaM tathaiva tadvyavahArAvatAri, pratibhAsante ca kSaNikatayA sarve bhAvAH" ity atra pakSasya pratyakSabAdhanaM hetoz ca AzrayAsiddhiH, yato nairAtmyasiddhiH naiva nairAtmyasiddhiH api tu sAtmasiddhir iti/ anena "sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAt" [nyAyabindu 3.97] ity atra yad uktaM pareNa --- "prANAdimattvasya kvacit sAtmake darzanAt tadabhAve 'pi bhAvAzaGkAnivRtteH anaikAntikatvam, vijJAnasantAna eva bhAvAd viruddhatvaM ca" iti; tan nirastam iti darzayati/ katham? yadi uktanyAyena tatra dRSTam api na dRSTam anyatra dRSTaM vocyate; tarhi agnimati dhUmavattvaM dRSTam tatrAdRSTam anyatra dRSTaM vA kalpyatAm/ (p. 67) yat punar uktam --- "yaH pazyaty AtmAnaM tasyAtmani bhavati zAzvataH snehaH/ snehAt sukheSu tRSyati tRSNA doSaM tiraskurute//" [pramANavArttika 1.219] ityAdi; tad anena nirastam; yadi hi kramAkramAnekAntacittAtmani dRSTe avazyaM snehAdiH saMsArasya; na kadAcit saugatasya muktiH sarvadA tasyaiva darzanAt/ nanu akrameNeva krameNApi cittam ekaM cittam astu na bAhyam iti cet; atrAha --- avayavinam ityAdi/ katham AkSipet nirAkuryAt/ nanu caikatra avayave guNe vA pravRttam indriyaM nAvayavAntaraM guNAntaraM vekSituM kSamate, katham ataH tatsAdhAraNarUpasya grahaNam, na ca tadAtmakam anyathA vA tad upalabhyate iti cet; atrAha --- ekatra ityAdi/ ekatra abhinne viSaye 'pi grAhye 'pi na kevalaM citte viSayiNi saMplavapravartanaM kathaM necchet? icched eva saugatAdiH/ kayoH? ity Aha --- abhilApasaMsargayogyam anekavizeSasAdhAraNaM sAmAnyaM tadayogyo vizeSaH tayoH pratibhAsau tayoH, iti cittavad viSaye 'pi sAmAnyavizeSapratibhAsAd ity abhiprAyaH/ tahA laukikI pratItiH "yam ahaM pazyAmi tam eva spRzAmi, yam aham adrAkSaM tam eva smRzAmi" iti ca/ atha vA, "abhilApasaMsargayogyAyogyayoH pratibhAsayoH" iti vyAkhyeyam/ tad uktaM nyAyavinizcaye --- "AtmanAnekarUpeNa" [nyAyvinizcaya 1.9] ityAdi/ evaM tarhi abhilApasaMsargayogyasvabhAvAkrAntam anyat tadviparItasvabhAvAkrANtaJ ca anyad vastu syAd anyathA kvacid api tadbhedo na syAd iti cet; atrAha --- vastuna ityAdi/ atraivaM manyate --- dvau bhedau vastunaH svabhAvabhUtau yathA jJAnasya vibhrametaratvAdiH, anyaz ca yathA jJAnAntarasya, sa eva tatra vastunaH svabhAvaH svarUpe yo bhedaH tasya vastunaH abhedakatvAt katham AkSipet iti? tan na sautrAntikamate "kiM syAt" [pramANavArttika 2.210] ityAdi yuktam/ yat punar etad yogAcArasya matam --- "avibhAgo 'pi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH/ grAhyagrAhakasaMvittibhedavAn iva lakSyate//" [pramANavArttika 2.354] iti; tatrApi tan na yuktam iti darzayann Aha --- bhAgIva ityAdi/ bhAgIva bhAti cet kin nAsat kramaH kramavAn iva/ lakSyate 'bhAgabuddhyAtmA bahirantarmukhAdibhiH//12// (p. 68) atra "svayam avibhAgo 'pi buddhyAtmA bhAgIva bhAti" ity ekaM darzanam, "tadanantarabhAvinI vikalpikA buddhiH tam anyathApratibhAsam api sabhAgam iva vyavasyati" ity aparam/ tatra prathamaM darzayitvA tAvad dUSayati --- na vidyate bhAgo yasya sa cAsau buddhyAtmA ca buddhir eva/ sa kim? ity Ah a --- bhAti/ ka iva? bhAgIva/ kaiH? ity Aha --- bahirantarmukhAdibhiH Adizabdena saMvittiparigrahaH/ tad uktaM pareNa "grAhyagrAhakasaMvittibhedavAn" [pramANavArttika 2.354] iti ced yadi; dUSaNam --- akramaH sukhAdikramarahitaH abhAga buddhyAtmA kin na kramavAn iva sukhAdikramavAn iva bhAti iti sambandhaH/ grAhyagrAhakasaMvittibhedavat sukhAdibhedo 'pi na tAttvika iti tatsaMvedanasya pratyakSatvadarzanavarNanam anarthakam/ nanu yady asau kramavAn pratibhAti ka ivArthaH? na hi nIlaM nIlatayA pratibhAsamAnaM nIlam iva yuktam/ atha tathA na pratibhAti, tathApi ka ivArthaH? na khalu nIlam apItatayAvabhAsamAnaM pItam iva bhavitum arhatIti cet; tarhi yadi grAhyagrAhakasaMvittibhedavat pratibhAti ka ivArthaH? anyathApi ka ivArtha iti samAnam/ kiJ ca, yadi avibhAgaH pramANataH sa kadAcit pratipannaH syAt; tadA anyadA savibhAgadarzanat savibhAga iva iti yukto vyavahAraH, ajalasya marIcikAcakrasya kvacid darzanAt tatra jalam iva iti vyavahAravat/ na caivam iti nirUpayiSyate anantaram eva "svayam advayasya dvayanirbhAsapratIteH" ity anena/ tathA ca nirAkRtam etat --- "avibhAgo 'pi" [pramANavArttika 2.354] ityAdi/ "mantrAdyupaplutAkSANAM yathA mRcchakalAdayaH/ anyathaivAvabhAsante tadrUparahitA api// tathaivAdarzanat teSAm anupaplutacakSuSAm/ dUre yathA vA maruSu mahAn alpo 'pi dRzyate// yathAdarzanam eveyaM mAnameyaphalasthitiH/ kriyate 'vidyamAnApi grAhyagrAhakasaMvidAm//" [pramANavArttika 2.355-357] iti ca; katham? dRSTAntadArSTAntikayoH asAmyAt/ na hi yathA anupaplutacakSuSAM mRcchakalAdidarzanam anyathA tathA buddhyAtmadarzanam iti/ na ca dRSTAntamAtrAd abhimatArthaH siddhim upagacchati, anyathA sarvaM sarvasya sidhyet tadavizeSAt/ etenaitad api nirastam --- "anyathaikasya bhAvasya nAnArUpAvabhAsinaH/ satyaM kathaM syur AkArAH tadekatvasya hAnitaH//" [pramANavArttika 2.358] iti; dRzyamAnasya nAnArUpAvabhAsataH satyatAvirahAt, paramArthasya ca darzanavirahAn na kiJcit (p. 69) syAt, iti "yathAdarzanam eveyaM mAnameyaphalasthitiH" Aho "yathAtattvam" iti kuto nizcayaH? syAn matam --- na kramabhAvisukhAdivyatirikto 'bhAgabuddhyAtmA anubhUyate, kevalaM kramajanmasukhAdivedanAt, kathaM sa kramavAn iva bhAti ity ucyate? anyathA kharaviSANaM tathA bhAti iti; grAhyAkAravyatirikto 'pi nAnubhUyate "nIlAdikam ahaM vedmi" iti sarvadA pratIteH iti samAnam/ tadAkArakalpane santAnAntaravat prasaGgaH/ yat punar etatprasaGgaH/ yat punar etat --- prajJAkaraguptasya pratibhAsAdvaitasiddhiprakaraNe codyam --- "yady asau kramavAn avabhAsamAno 'pi kramavAn iva bhAtIty ucyate tarhi asan sann iva acetanaz cetana iva bhAtIti kin nocyate?" iti; tad api prakRte bhavati na veti cintyam/ tan na prathamaM darzanam/ dvitIyaM dUSayati darzayitvA --- bhAgIva bhAti buddhyAtmA bahirantarmukhAdibhiH lakSyate niraMzadarzanapRSThabhAvivikalpena nizcIyate ced yadi/ atra dUSaNam --- akramaH kin na kramavAn iva lakSyate tenaiva vikalpenAdhyavasIyate iti? nyAyasya samAnatvAt sarvasya/ kiJ ca, vikalpo 'pi tathA taM vyavasyan grAhyagrAhakasaMvittibhedavAn bhavati na veti cakSuSI nimIlya unmIlya vA cintaya tAvat/ yadi sa kutazcit tathA bhavati; tadvat sa eva buddhyAtmA tata eva tathA bhavatu iti kiM vikalpakalpanayA? tatrApi punas tathA kalpane anvasthA/ na ca parasya vikalpo nAma ity uktam/ tan na dvitIyam api darzanaM zreyaH/ kArikAyAH sugamatvAd vyAkhyAnam akRtvA "yady apy abhAgabuddhyAtmA bhAgIva kramavAn iva vA bhAti lakSyate vA tathApi saugatasya puruSAdvaitavAdino vA mataM sidhyet na jainasya/ na hi tahtA bhAsanAt sa tathaiva bhavati, na khalu jalam iva marIcikAcakraM jalam eva bhavati" iti codyaM manasi nidhAya dUSayann Aha --- tatra sadbhiH ityAdi/ tatra sadbhir asadbhiz ca ekatvaM kasyacid yadi/ tathaiva kin nAnekAntaH kramavadbhir akramAtmanaH//13// idam atra tAtparyam --- "bhAgIva" iti vacanAt tatra buddhyAtmani bhAsamAnA api grAhyAdayo bhAgA na paramArthasantaH, asanto 'pi na buddhyAtmano bhinnA eva/ "vitter viSayanirbhAsa" [siddhivinizcaya] ityAdi vakSyamANadoSAt/ tataH te tataH kathaJcid abhinnA abhyupagantavyA iti/ nanv evam api "asadbhiH" iti vaktavyam nyAyyatvAt kiM "sadbhiH" ity anena viparyayAd iti cet; satyam; tathApi "yad yathAvabhAsate tat tathaiva paramArthasadvyavahArAvatAri (p. 70) yathA nIlaM nIlatayavabhAsamAnaM tathaiva tadvyavahArAvatAri, avabhAsante ca kSaNikatayA sarve bhAvAH" ity abhidhAya yadi grAhyagrAhakasaMvittibhAgavattayA bhAsamAno 'pi buddhyAtmA tathaiva paramArthasan na bhavet; tenaiva hetor vyabhicAraH syAt, tasmAt "tathaiva paramArthasan" iti prajJAkarasya pradarzanArtham "sadbhiH" iti vacanaM vyAkhyAtam iti tAtparyArthaH/ zabdArtho vyAkhyAyate --- sadbhiH vidyamAnaiH saccetanAdivad asadbhiH avidyamAnaiH marIcikAtoyAdivat ceti samuccaye/ kaiH? ity Aha --- bahir ityAdi/ AdizabdaH saMvittigrahaNArthaH/ taiH kim? ity Aha yadi ityAdi/ kasyacit iti sAmAnyavacanaM pUrvasya vikalpasya ca buddhyAtmanaH saMgrahArtham, ekatvaM sidhyet/ atra dUSaNam tathaiva ityAdi/ tathaiva tenaiva prakAreNa sukhaduHkhAdibhiH kramavadbhiH sadbhiH asadbhir vA kin na akramAtmanaH siddhiH syAd ekatvasya iti manyate/ tataH kiM siddham? ity Aha --- anekAnta ityAdi/ ubhayathApi sadbhir vA ekatvaprakAreNa asadbhir api ekatve ekasya vibhrametaratvasiddhiH nairAtmyasiddher abhAvaH/ evaM parasya aniSTasiddhiM pradarzya adhunA atraiva pUrvapakSe iSTAbhAvaM kathayann Aha --- pratyakSam ityAdi/ pratyakSam avibhAgaM cec cittaM bhAgIva kiM bahiH/ nAntas tad eva pratyakSaM kalpanApoDham aJjasA//14// kalpanApoDhasyAbhrAntasyApi vikalpabhrAntisaMbhave pratyakSatadAbhAsayoH kiM kAraNam Azritya bhedaM lakSayed iti pratyakSasya lakSaNAntaraM zakyaM vaktum, candram ekaM pazyato 'pi dvicandrabhrAntiH mAnasI svayam avibhAgabuddhau kalpanAracitagrAhyagrAhakasaMvittibhedasaMvedanavat/ bahir apy anumAnAdinirNayajJAnaM savikalpakam iva kutazcit pratibhAti/ tan na pratyakSaparokSaviSayavyavasthA, pramANetaravyavasthAbhAve tattvetaravyavasthAyogAt/ avibhAgaM bhAgIva bhagavAn iva bhAti cet yadi cittaM jJAnam/ atra dUSaNam Aha --- antaH svarUpe tad eva cittaM pratyakSaM kalpanApoDhaM kalpanApoDhatvAt tad api abhrAntatvAt yat pareNoktaM "na lakSyate" iti pUrvakArikAkriyApadena sambandhaH/ aJjasA paramArthena na kevalam icchayaiva lakSyata ity arthaH/ niraMzasya sAMzatayA avabhAsane vibhramasya sadAkArasAdhAraNatayA ca kalpanAyAH vai kalpanAyA svabhAvAd siddho hetuH ity abhiprAyaH/ nanu ca prathamaM darzanam avibhAgam eva AtmAnaM pazyati tadanantarabhAvivikalpas tu tatsabhAgam iva vyavasyati tato 'yam adoSa iti cet; atrAha --- kiM bahir iti "na" ity etad atrApi sambandhanIyaM (p. 71) madhye karaNAt/ tato 'yam arthaH bahiH candrAdau cittaM sarvaM kin na praptyakSaM kalpanApoDham abhrAntaM lakSyate kin tu lakSyata eva/ kArikAM vivRNvann Aha --- pratyakSa ityAdi/ pratyakSaM ca tadAbhAsaM ca tayoH/ kim na kiJcid vata bAhyakAraNaM nimittam Azritya bhedaM lakSayet? AkasmikaM lakSayed ity arthaH/ kadA? ity atrAha --- kalpanA ityAdi/ kalpanApoDhasya abhrAntasyApi "cittam" ity anuvartamAnaM jAta "tA"pariNAmam iha sambadhyate "cittasya" iti/ apizabdaH parAbhyupagamasUcakaH/ vikalpabhrAntisaMbhave ekasya sadasadAkArasAdhAraNasya bhAvAt vikalpasya niraMzasya sAMzatayA avabhAsabhAvAd bhrAntez ca saMbhave sati/ etad uktaM bhavati --- pratyakSatvasya kalpanApoDhAbhrAntatve vyApake, te ca svaivruddhakalpanAbhrAntivyAptasarvajJAnebhyo vyAvartamAne svavyApyaM pratyakSatvam AdAya nivartteta it i na pratyakSaM nAma, tadabhAve na tadAbhAsaM tadapekSatvAd asya, iti tarhi kalpanApoDhAbhrAntatvAbhAve 'pi pratyakSasya lakSaNAntaram asmAt zakyaM vaktuM pratipAdayitum/ kim? ity Aha --- candram ityAdi/ candragrahaNam ekagrahaNaM vA upalakSaNaM tena zaGkhaM karituragAdizuklatadvezAdigrahaNaM taM pazyato 'pi cakSurjJAnena sAkSAtkurvato 'pi na kevalam apazyataH/ kim? ity Aha --- dvicandrabhrAntiH iti/ atrApi dvicandragrahaNam upalakSaNam iti svApAdau dezAdigrahaNaM tasya bhrAntiH anyathAgrahaNam, sA ca mAnasI iti draSTavyA/ taM pazyato 'nyasyAsaMbhavAt/ kasya iva? ity atrAha --- svayam ityAdi/ svayam AtmanaH avibhAgA niraMzA yA buddhiH tasyA kalpanAracitA grAhyagrAhakasaMvittibhedAH teSAM saMvedanasya iva tadvat iti/ etad uktaM bhavati --- yathA avibhAgabuddhiM pazyato 'pi grAhyagrAhakasaMvittibhedasaMvedanaM bhrAntiH mAnasI tathA prakRtApi iti/ tasmAt pratyakSetyAdi sthitam/ pUrvaM "pratyakSAbhAvAt tadAbhAsabhedaM na lakSayet" ity uktam, idAnIM "tadAbhAsAbhAvAt pratyakSam idaM na lakSayet" ity ucyate/ tato nirAkRtam etat --- "trividhaM kalpanAjJAnam Azrayopaplavodbhavam/ avikalpakam ekaM ca pratyakSAbhaM caturvidham//" [pramANavArttika 2.288] iti/ katham? pratyakSAbhasya vikalpasya kasyacid abhAvAt/ nanu dvicandrabhrAntiH mAnasI cet; kim idAnIm indriyajJAnam? yad indriyasya bhAvAbhAvAbhyAM bhAvAbhAvavat tat tasyeti cet; dvicandrAdijJAnam ata eva tasya astu/ tasya vikAre yad vikAravat tat tasyeti cet; etad api anena notsRStam/ tad uktam --- (p. 72) "kiJ cendriyaM yad akSANAM bhAvAbhAvAnurodhi cet/ tattulyaM vikriyAvac cet sA ceyaM na kim iSyate//" [pramANavArttika 2.296] kiJ ca, dvicandrAdibhrAntir mAnasI cet; tarhi sarpAdibhrAntivat indriya vikRtAv api nivarteta, akSaviplave nivRtte 'pi vA na nivarteta/ etad apy uktam --- "sarpAdibhrAntivac cAsyAH syAd akSavikRtAv api/ nivRttir na nivarteta nivRtte 'py akSaviplave//" [pramANavArttika 2.297] api ca, sarpAdibhrAntivad etasyAH zabdaiH tadvAcakaiH anyasantAne samarpaNaM pUrvadRSTadvicandrAdismaraNApekSaNam aparisphuTapratibhAsanaJ ca syAt/ tathA coktam --- "kadAcid anyasantAne tathaivArpyeta vAcakaiH/ dRStasmRtim apekSeta na bhAseta parisphuTam//" [pramANavArttika 2.298] iti cet; tan na; asya prakRte 'pi samAnatvAt/ tathA hi --- grAhyagrAhakasaMvittibhedasaMvedanaM bhrAntiz cet mAnasI; kim idAnIm indriyajJAnam? indriyabhAvAbhAvAnurodhi cet; tattulyam itaratrApi/ evaM zeSam api vaktavyam/ tathApi iyaM mAnasI; tathA dvicandrAdibhrAntir api syAd iti manyate/ etena etad api nirastaM yad uktaM pareNa --- "nirAlambanAH sarve pratyayAH pratyayatvAt svapnapratyayavat" [pramANavArttikAlaMkAra 3.331] iti; katham? vAdinaM prati dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt/ atha prativAdinaM prati na tasya tadvikalatety adoSaH; tarhi prativAdino 'nusaraNe na avibhAgabuddhyAtmasaMvedanasiddhiH/ evam "avikalpakam ekaM ca pratyakSAbhaM" [pramANavArttika 2.288] ity etat nirAkRtya "trividhaM kalpanAjJAnaM pratyakSAbham" [pramANavArttika 2.288] ity etat nirAkurvann Aha --- bahiH ityAdi/ antaH pareNa anumAnAdeH avikalpakatvam iSyate iti bahirgrahaNam, tatrApi kalpanApoDham/ kiM tat? ity Aha --- anumAnAdinirNayajJAnam iti/ Adizabdena bhrAntisaMvRti sajjJAnAdiparigrahaH/ pratyakSavat yadi anumAnAdi avikalpakam; tadgRhIte 'pi samAropaH syAd iti tannirAsArthaM nirNayajJAnaM savikalpakam iva mAnasavikalpa iva kutazcid vikalpavazAt pratibhAti iti nirAkRtam etat --- "bhrAntiH saMvRtisajjJAnam" (p. 73) [pramANasamuccaya 1.8] ityAdi/ tathAvyavahArAbhAvaH anyatrApi samAnaH/ "dvividho hi arthaH pratyakSaH parokSaz ca, tatra yo jJAnapratibhAsaM svAnvayavyatirekAv anukArayati sa pratyakSo 'rthaH anyaH parokSaH" ity etad idAnIM dUSayann Aha --- tan na ityAdi/ tat tasmAt uktanyAyAt na pratyakSavyavasthA kalpanApoDhasyAbhrAntasya vikalpabhrAntisaMbhave na pratyakSArtho lakSaNAbhAvAd iti manyate/ nApi parokSaviSayavyavasthA taimirikaM prati parokSatvena abhimatasya ekacandrAdeH AnumAnikaM ca prati pAvakAdeH svapratyakSatvAd iti bhAvaH/ tato nirAkRtam etat --- "pramANaM dvividhaM meyadvaividhyAt" [pramANavArttika 2.1] iti; hetor asiddhatvAt/ atraiva dharmiNo 'siddhiM darzayann Aha --- pramANetyAdi/ pramANam avisaMvAdi jJAnam itarad apramANam tayor vyavasthAbhAve, etad api kutaH? ity atrAha --- tattvetara ityAdi/ tattvaM paramArthAdvayaM jJAnaM itaraH aparamArtho dvicandrAdiH tayor vyavasthAyogAt uktanyAyena tanniSedhAt/ tan na yogAcAramate 'pi "kiM syAt" [pramANavArttika 2.210] ityAdi yuktam/ kevalaM "mAyAmarIciprabhRtipratibhAsavadasattve 'py adoSaH" [pramANavArttikAlaMkAra 3.211] ity etat "tad etan nUnam AyAtam" [pramANavArttika 2.209] ityAdi ca mAdhyamikasya darzanam avaziSyate, tatrApi tan na yuktam iti darzayann Aha --- AtmasaMvedanam ityAdi/ AtmasaMvedanaM bhrAnter abhrAntaM bhAti bhedivat/ pratyakSaM taimiraM cAndraM kin nAnekAntavidviSAm//15// na hi bhrAnteH svasaMvedanaM bhrAntaM yuktam, tadapratyakSatve viSayavat svabhAvAsiddhiprasaGgAt/ nApi tat sarvathA abhrAntam eva svayam advayasyApi dvayanirbhAsapratIteH/ yadi punaH idaM pratyakSam eva timirAbhyupahatacakSuSAM kin na syAt? tad +++/ bhrAnteH antarbahirvibhramasya yadAtmanaH svarUpasya saMvedanaM grahaNaM tadabhAve arthavat tadasiddher iti manyate/ tat abhrAntam avitatham, kAkvA vyAkhyeyam etat/ yadIti vA adhyAhAryam, anyathA bhrAnter asiddhiH/ atra dUSaNam Aha --- bhAti bhedivat/ bhAti cakAsti tatsaMvedanaM bhedI citrapataGgAdiH tena samAnaM tadvat/ etad uktaM bhavati --- yathA citrapataGgAdiH ekAnekarUpatayA bhAti tathA tatsaMvedanam api vibhrametaraikAnekarUpatayA iti/ keSAM tad ittham? ity atrAha --- anekAntavidviSAm vibhramaikAntavAdinAm/ atraiva doSAntaram Aha --- pratyakSam ityAdi/ candrasya idaM candraviSayaM cAndram/ kiM sarvam? na, taimiraM timiragrahaNaM bhrAntikAraNopalakSaNam, (p. 74) tasmAd Agatam dvicandrAdijJAnam iti yAvat/ tat kim? ity Aha --- pratyakSaM bhedivat bhAti ca kathaJcit pratyakSam ity arthaH/ keSAm? anekAntavidviSAm eva/ tathA ca yad uktaM tair eva --- "yad avabhAsate na tat sat yathA dvicandrAdi, avabhAsate ca jJAnaghaTAdi" iti; tan nirastam; sarvathA vibhramasya dRSTAnte 'pi na siddhir iti bhAvaH/ "ekAnekatvAdyazeSavikalpazUnyaM svasaMvedanamAtraniSThaM tattvam" ity aparaH mAdhyamikaH/ taM prati Aha --- AtmasaMvedanam ityAdi/ bhrAnter nIlAdibuddher ayam arthaH "nirAlambanAH svarUpAlambanAH pratyayAH" [pramANavArttikAlaMkAra pRSTha 365] ity abhidhAnAt AtmasaMvedanaM svarUpagrahaNam abhrAntam vibhramAkArazUnyam anyathA sakalavikalpazUnyatAsiddher iti manyate/ atra dUSaNam bhAti tadAtmasaMvedanaM pratibhAsate bhedinA citrapataGgAdinA samAnam iti/ etad uktaM bhavati --- sarvavikalpAtItatvena niraMzasya grAhyAkAraiH sAMzasya iva bhAsanAt kathaM tadabhrAntam yataH prakRtam arthatattvaM sidhyet? tathApi pratyakSatve dUSaNam Aha --- pratyakSaM tadAtmasaMvedanam taimiraM cAndraM dvicandrAdiviSayaM jJAnam kin na pratyakSam api tu pratyakSam eva/ keSAm? ity atrAha --- anekAntavidviSAm sarvavikalpAtItaikAntavAdinAm/ tathA ca "yad vizadadarzanAvabhAsi na tat paramArthasat yathA dvicandrAdi, tadavabhAsi ca jAgratstambhAdi/" ity atra vAdino dRSTAnte sAdhyahInatA ity abhiprAyaH/ kArikAM vivRNvann Aha --- na hi ityAdi/ bhrAnteH bahirantarvibhramaikAntasya svasya svarUpasya saMvedanaM grahaNaM na hi bhrAntam zakyaM yuktam upapannam kin tu abhrAntam eva yuktam iti anekAntasiddhiH/ asyAnabhyupagame dUSaNam Aha --- tad ityAdi/ tasya bhrAntisvasaMvedanasya apratyakSatve bhrAntatve ity arthaH viSayavat ghaTAdivat svabhAvAsiddhiprasaGgAt bhrAntisvarUpAsiddhiprasaGgAt/ tad uktaM nyAyavinizcaye --- "vibhrame vibhrame teSAm vibhramo 'pi na sidhyati" [nyAyavinizcaya 1.54] iti/ dvitIyam arthaM kathayann Aha --- nApi ityAdi/ pakSAntarasUcakaH apizabdaH sarvathA sarvAtmanA tat bhrAnteH AtmasaMvedanam abhrAntam eva/ nApi na kevalaM sarvathA na bhrAntam eva/ kuta etat? ity atrAha --- svayam ityAdi/ svayam AtmanA saugatopagamAd advayasyApi svasaMvedanasyApi sarvavikalpAtItasya dvaynirbhAsapratIteH saMvedanagrAhyAkAraiH ekAnekAkArapratIteH/ nanu ca yadi nIlAdizarIrasukhAdi grAhyam na tato 'paraM grAhakaM grahaNaM vA pratIyate/ atha tad grAhakam; nAparaM (p. 75) grAhyaM grahaNaM vA iti tad yuktaM "svayam" ityAdi iti cet; tan na "ahaM nIlAdikaM vedmi" iti pratIter apalApe sarvApalApaprasaGgAt/ etena etad api nirastaM tad uktaM pareNa --- "yan nimittam asti ayaM grAhyAkAraH ayaM grAhakAkAraH ayaM saMvedanAkAra iti vyavasthA, tasya ced bhedaH tarhi teSAm api bheda eva iti naikaM tadAtmakaM yuktam, anyathA na tadvyavasthA/" iti; katham? evaM pratibhAgaM vicAraNe sarvasya paramANugamane na santAnAntarasiddhiH sakalazUnyatAmAtram atrANaM vA/ ata eva ekAnekarUpavikalpazUnyapratibhAsamAtram api na yuktam/ tataH pratibhAsamAtram abhyupagacchatA "nIlam ahaM vedmi" ity ekaM jJAnam abhyupagantavyam iti sUktam --- "svaym" ityAdi/ tathApi tadabhrAntam abhyupagacchato dUSaNam Aha --- yadi punaH ityAdi/ idam advayM dvaynirbhAsavat saMvedanaM yadi punaH pratyakSam eva saMvid api nApratyakSam iti evakArArthaH/ timirAbhyupahatacakSuSAM kin na syAt? syAd eva saMvedanaM pratyakSam eva candrAdiviSayam/ kuta etat? ity atrAha --- tad ityAdi/ sugamam/ pUrvavyAkhyAne 'pi etad eva yojyam/ ayaM tu vizeSaH tara kathaJcid iti/ tan na mAdhyamikadarzane 'pi "kiM syAt" [pramANavArttika 2.210] ityAdy upapannam/ uktam artham upasaMhRtya darzayann Aha --- svArthasvalakSaNam ityAdi/ svArthasvalakSaNaM jJAnaM lakSayt pariNAmi ca/ antar bahiz ca tat kvedaM pratyakSaM kRtalakSaNam//16// antaH svalakSaNasya paramArthato dvayanirbhAsapratIteH bahir ekasya sthavIyasaH pratibhAsanAt/ tad ekaM sthavIyAMsaM pariNAminam AkAraM saklalokasAkSikam abhrAntaM sandarzayantI buddhiH anekAntasiddhiH svayam ekAntaM nirAkarotIti kinnazcintayA? svasvalakSaNam arthasvalakSaNam ca svaM svagrahaNayogyaM vA arthasvalakSaNaM karmatApannaM jJAnaM kartR pariNAmi ca uktanyAyena lakSayet nizcinuyAt parAbhyupagatapariNAmaM ca ity uktam/ kva? ity atrAha --- antar bahiz ca iti/ antaH svasvalakSaNam bahiH arthasvalakSaNam/ tataH kiM jAtam? ity atrAha --- tat kvedam ityAdi/ yata evaM tat tasmAt kva kvacit bahir antar vA idaM saugatena ucyamAnam kim? pratyakSam/ kathaMbhUtam? kRtalakSaNaM "kalpanApoDham abhrAntam" [nyAyabindu 1.4] iti kRtaM lakSaNaM yasya tat tathoktam, kvacid api iti/ yadi vA, pratyakSaM darzanagrAhyaM vastu kRtalakSaNaM nizcitasvarUpaM kva iti vyAkhyeyam/ kArikAM vivRNvann Aha --- antaH ityAdi/ antaHsvalakSaNasya jJAnasvalakSaNasya dvayanirbhAsapratIteH ekAnekAkArapratIteH/ kim? paramArthato na viparyAsAt anyathAbhUtasya anyathAgrahaNAt/ bahiH ekasya ity anena "saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyAH" iti (p. 76) parasya mataM na yuktam iti darzayti/ "sthavIyasaH" ity anena "NiraMzaparamANumAtraM tattvam" iti nirAcaSTe "pratibhAsanAt" ity ataH tasya vikalpaviSayatvam/ tataH kim? ity atrAha --- tad ekam ityAdi/ tasya antarbahiHsvalakSaNasya ekam anekarUpasAdhAraNaM sthavIyAMsam ata eva pariNAminam vivakSitetaraparyAyavantam AkAraM lakSaNaM sakalalokasAkSikam abhrAntaM sandarzayantI buddhiH anekAntasiddhiH anekAntA siddhiH nirNItaH yasyA sA tahtoktA svayaM vA tasya siddhiH/ sA kiM karoti? ity atrAha --- svayam ityAdi/ svayam Atmanaiva na pareNa ekAntaM nirAkaroti, anekAntasiddheH ekAntaniSedhAtmakatvAd iti manyate/ iti hetoH kiM naH asmAkam cintayA ekAntaniSedhArthaparIkSayeti? nanu katham ekAntaM sA nirAkaroti ekAntaviSayAnumAnena bAdhitavAd iti cet? atrAha --- jJAnam ityAdi/ jJAnaM svArthabalodbhUtaM svalakSaNavilakSaNam/ sAmAnyalakSaNaM siddhir anekAntAt tathekSaNAt//17// yathA antar bahir vA paraparikalpitalakSaNaM svalakSaNaM pratyakSalakSaNaM na puSNAti tathaiva sAmAnyam/ kvacit +++ dravya++++++/ jJAnaM svagrAhyasya 'rthasya na liGgAdeH balena udbhUtam utpannam "adhyakSam" iti yAvat/ yathA svalakSaNavilakSaNaM niraMzakSaNikaparamANugrahaNaparAGmukhaM tathA sAmAnyalakSaNaM sAmAnyaM lakSyate yasya yena vA ta tathoktaM jJAnam "anumAnam" iti yAvat "svalakSaNavilakSaNam" iti sambandhaH/ tathA ca kutaH tena tadbuddher vA iti bhAvaH/ yathAtathAzabdAv antareNApi prativastUpamAlaGkArAzrayANAd ayam artho labhyate/ kutas tarhi tattvasiddhiH? ity atrAha --- siddhiH tattvasya AtmalAbhaH nirNItir vA anekAntAd anekAntam Azritya tena hetunA vA/ kutaH? tathekSaNAt anekAntaprakAreNa sarvasya darzanAd iti/ kArikAM vivRNvann Aha --- yathA ityAdi/ yathA yena prakAreNa antar bahir vA svalakSaNaM karmatApannaM pratyakSalakSaNam adhyakSapramANaM kartR na puSNAti na gRhNAti/ kathaMbhUtaM tat? ity Aha --- paraparikalpitaM saugatakalpitaM tathaiva sAmAnyaM viSayiNi viSayazabdopacArAt anumAnaM tan na puSNAti iti/ "paraparikalpitam" ity etad atrApi yojyam/ kuta etat? ity atrAha --- dravya ityAdi sugamam/ tattvaM na puSNAtIti/ atha vA, anyathA kArikeyam avatAryate --- yadi saugatakalpitam avikalpakaM darzanaM na kvacid asti tarhi idam astu --- "asti hy AlocanAjJAnaM prathamaM nirvikalpakam/ bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam//" [mImAMsAzlokavArttika pratyakSapariccheda zloka 112] (p. 77) iti cet; atrAha --- jJAnam ityAdi/ atrApi prativastUpamAlaGkArAzrayaNAt yathA jJAnaM svArthasya niraMzakSaNikaparamANurUpasya balena udbhUtam avikalpaM darzanam svalakSaNavilakSaNaM svagrAhyaparAGmukhaM tathA sAmAnyalakSaNaM sAmAnyaviSayaM svalakSaNavilakSaNaM svaviSayagrahaNaparAGmukham/ ubhayatra "lakSyata iti lakSaNam" iti vyutpatter ayam arthaH/ kuta etat? ity Aha --- siddhiH nirNItiH svalakSaNasya sAmAnyasya anekAntAd anekAntam Azritya tathekSaNAt tathaiva darzanAt/ yathA ityAdinA kArikArtham Aha --- yathA antar bahir vA svalakSaNaM paraparikalpitaM saugatakalpitaM na pramANasiddhaM kartR pratyakSalakSaNaM "kalpanApoDham abhrAntam" [nyAybindu 1.4] ity adhyakSasvarUpaM karmatApannaM na puSNAti tatra svarUpAsamarpakatvAt, tathaiva paraparikalpitaM sAmAnyaM tan na puSNAti iti/ kuta etat? ity atrAha --- kvacit ityAdi/ etad api kutaH? ity atrAha --- dravya ityAdi/ itaz ca sAmAnyalakSaNam anumAnAdi parasya svalakSaNavilakSaNam iti darzayann Aha --- "aGgIkRtA" ityAdi/ aGgIkRtAtmasaMvitter avikalpopavarNanm/ anumAdyAtmAvikalpenArthasyAvikalpanAt//18// svAnubhavam antareNa buddher na svAthAnubhavaH/ yathA jJAnasattAmAtreNa arthAnubhave na sarvasya sarvadarzitvaM saMbhavati tathaiva anizcitasvAnubhavasattAmAtreNApi arthanizcaye tannizcaya iti sarvasya sarvanizcaya iti "yaH svabhAvo nizcayena na nizcIyate sa kathaM tadviSayaH syAt bahirarthavat" yataH pratyakSam avikalpakaM bhavet? parataH saMvedane vA anavasthAdeH/ aGgIkRtA naiyAyikAdinirAsena abhyupagatA saugatena AtmasaMvittiH sarvacittacaittAnAM svarUpagRhItiH tasyA avikalpopavarNanaM nirvikalpatvAdi, anumAdiH tasyAtmA svarUpaM tasya avikalpo nirvikalpakatvaM tena arthasya kSaNakSayAdeH avikalpanAd anizcayAt aviSayIkaraNAt/ "tatra yaH svabhAvo nizcayair na nizcIyate sa kathaM teSAM viSayaH syAt/" ity abhidhAnAt iti kathaM taiH anekAntasiddheH buddheH bAdhanam iti bhAvaH/ kArikAM vivRNvann Aha --- svAnubhava ityAdi/ svAnubhavaM svarUpagrahaNam antareNa buddher na svArthasya ghaTAdeH anubhavo grahaNaM yathA yena jJAnasattAmAtreNa arthAnubhave santAnAntarajJAnasattAmAtrApekSayApi tadanubhave sarvasya sarvadarzitvam iti prakAreNa na saMbhavati tathaiva tenaiva anizcitasvAnubhavasattAmAtreNa arthanizcaye santAnAnantarajJAnatanmAtreNApi tannizcaya iti sarvasya sarvanizcaya iti prakAreNa svanizcayam antareNa svArthanizcayo na tu saMbhavati iti sambandhaH/ tathA ca anumAnam --- yatra yasya yad anizcitasvarUpaM jJAnaM tatra tasya tadapekSayA na paramArthato nizcitavyavahAraH yathA ghaTAdau devadattasya yajJadattajJAnApekSayA na tathA tadvyavahAraH, anizcitasvarUpaM ca saugatasya sarvatra sarvavikalpajJAnam iti/ atha svavikalpasya viSayIkaraNam anyasya (p. 78) viparyayaH tato 'yam adoSa iti cet; atrAha --- yaH svabhAva ityAdi/ yaH svabhAvo yat svarUpaM nizcayair na nizcIyate sa svabhAvaH kathaM naiva teSAM nizcayAnAM viSayH syAd bhavet/ atra dRSTAntam Aha --- bahirartha iva tadvat iti/ tathA ca prayogaH --- na svarUpaM nizcayAnAM viSayaH taiH tadanizcayAt bahirarthavat/ asya tadviSayatve svalakSaNagocaratvaM teSAm aniSTaM syAt/ syAn matam --- svarUpasya darzanaM bahirarthasya tato vizeSa iti; na; anizcitasya kSaNikatvavad darzanam iti kutaH? siddhaM phalaM darzayann Aha --- yata ityAdi/ yataH tasya tadviSayatvAt pratyakSam avikalpaM sarvacittacaittAnAM AtmasaMvedanaM bhavet/ yata iti vA akSepe, naiva bhavet/ atha nizcayAnAM svabhAvaH nizcayAntarair nizcIyata ity adoSaH; tatrApy Aha --- parataH ityAdi/ parataH anubhavAntarAt nizcayAntarAc ca saMvedane nizcaye vA nizcayAnAm anavasthAdeH Adizabdena avizeSyavizeSaNasyAvizeSaH saugatavaizeSikayor iti/ tato yathA vaizeSikasya anubhavAbhAvena pratyakSAder abhAvAt "pratyakSAnumAnAgamabAdhitakarmanirdezAnantaraprayukto hetuH kAlAtyayApadiStaH" ity ayuktam, tathA saugatasya "anirAkRtaH" [nyAyabindu 3.40] ity api, kasyacit nirAkaraNAbhAvAd iti bhAvaH/ nanu saugatasya anyasya vA ekAntavAdino na kvacit pratyakSaM kRtalakSaNam, tad vA svalakSaNaM sAmAnyalakSaNaM vA na puSNAti/ kathambhUtaM tarhi tat kIdRzaM vA svalakSaNaM sAmAnyalakSaNaM vA puSNAti iti cet? atrAha --- pratyakSam ityAdi/ pratyakSaM vizadaM jJAnaM prasannAkSetarAdiSu/ yathA yatrAvisaMvAdas tathA tatra pramANatA//19// pratyanIkadharmasAdhAraNasaMvitsvapramiteH asAkalyasaMbhave viSayasvalakSaNe 'pi kin na bhavet iti kim Azritya tatrApramANatvam? prasannAkSabuddheH sarvathA saMvAdiniyamAyogAt kin na pramANam api/ dRSTe pramANAntarAvRtteH/ upaplutAkSANAm api vinaiva liGgaliGgisambandhapratipattyA arthaM paricchidya pravRttAv avisaMvAdadarzanAt/ tAvatA ca prAmANyasiddheH/ atrAyam arthaH --- yadA kenacit cakSurAdisAmagryanupacaritaM pratyakSaM pramANam iSyate tadA tatra prasaGgasAdhanasAmarthyAt jJAnatvam Apadyate, tahAvidhapratyakSapramANasya jJAnatvena vyApteH/ kimartham iti cet? tadanabhyupagacchataH prasaGgaviparyayAt, tajjJAnaM pratyakSaM pramANaM yathA syAd iti/ yadA tu kenacid avizadaM vyAptyAdijJAnaM pratyakSam iSyate tadA jJAnaM vizadaM pratyakSam iti sAdhyate vakSyamANapramANAntarasadbhAvAnyathAnupapatteH/ "jJAnam" iti ekavacanM jAtyapekSayA sarvavizadajJAnaparigrahartham/ kta etat? ity atrAha --- prasannAkSetarAdiSu prasannAkSAH puruSA itare aprasannAkSAH, Adizabdena AsannAasannatarAdipuruSaparigrahaH, tena yathA yena prakAreNa yatra (p. 79) viSaye vizadaM tathA tena prakAreNa tatra viSaye "pratyakSam" iti sambandhaH, itaratra tad eva parokSam ity abhiprAyaH/ na kevalaM pratyakSam api tu yathA yena prakAreNa yatra prasannAkSetarAdiSu jJAneSu madhye yasmin jJAne avisaMvAdo avaJcanam tathA tena prakAreNa tatra jjAne pramANatA/ anena etat kathayati --- sarvaM saMsArijJAnaM svagocare vizadam avizadaM pramANam anyathA ca ity anekAntaH tathA tatsAdhyam api tad eva puSNAti iti/ atha ko 'yam avisaMvAdo nAma? svArthavyavasAyaH "nAtaH paro 'visaMvAdaH" iti vacanAd iti cet; svapnAdau prasaGgAt/ tatrApi hi svArthavyavasAylAkSaNasya avisaMvAdasya bhAvAt vijJAnM pramANam iti pramANetarapravibhAgavilopaH/ syAn matam --- na tatra svArthau; bAdhyamAntvAt, ato na tadvyavasAyalakSaNo 'visaMvAda iti/ nanu kim idaM bAdhyamAnatvam? tad yadi pratibhAsakAle jJAnAntareNa bAdhakena svarUpApahAraH asattvajJApanaM vA; tarhi azraddheyam/ na hi jJAnasya itarasya vA svarUpam apahartuM zakyam, pratibhAsamAnasya apratibhAsaprasaGgAt/ nApi asattvajJApnAm; jAgratstambhAdau prasaGgAt/ yadi punas tatra "mithyA vitarkitam etat" iti pratyayAbhAvAn nAyaM doSa iti matiH, sApi na yuktA asatye 'pi kadAcid bhAvAt satye 'py abhAvAt/ pratyayasyApi sadarthatve samAno doSaH; anavasthA ca/ atha kAlAntare; tadA asataH sarvathA ko 'paharaH anyad vA/ tan na svArthavyavasAyo 'visaMvAdaH/ upalabdhasya punaHpunarupalabdhiH phalena vAbhisambandhaH sa iti cet; na; tasya kSaNikatvAn nAzena tadasaMbhavAt, svapne bhAvAc ca/ tato na kvacid avisaMvAda iti/ atra pratividhIyate --- evaM hi sarvapratibhAsAvizeSe pramANetarapravibhAgAbhAvAd arthavat kutaH svasaMvedanamAtrasiddhiH, yataH pratibhAsAdvaitam anyad vA syAt? pratibhAsAt siddhau; bahirarthasiddhiH/ ata eva atra svapne 'pi tatsiddher hi vibhrametaraviyogaH, aparatra bahirarthasiddheH asaugataM jagat syAt/ pratibhAsavizeSaH anyatrApi na vAryate/ nau buddheH svasaMvedanam astu pratibhAsanAt nAntarbahirartho viparyayAt ghaTAdInAm api svasaMvedanAtmakatvAd iti cet; tarhi "yad grAhyatayA jJAnavapuSi pratibhAti tad asat taimirikakezAdivat tatra pratibhAti ca tathA jAgradghaTAdikam" ity atra vAdino 'siddho hetuH/ prativAdinaH siddha iti cet; na; pramANataH tatsiddhau dvayor api siddhaH, (p. 80) pramANasya kvacit pakSapAtetarayoH ayogAt/ abhyupagamAt tatsiddhau na tataH kasyacit sAdhyasiddhiH atiprasaGgAt, itarathA saugataprasiddhena utpAdavinAzAtmatvena ghaTavat sukhAdau acetanatvaM sAdhayan sAMkhyaH dharmakIrtinA kim iti pratikSIptaH? prasaGgasAdhanatvAd adoSaH, tathA hi --- jAgradghaTAdInAM grAhyatve avabhAsanaM ced aGgIkriyate bahirarthavAdinA, tarhi teSAM taimirikopalabdhakezAdivad asattvam abhyupagantavyam, itarathA na kasyacid ity ekAnta iti cet; na; asya prasaGgasAdhanalakSaNAbhAvAt/ yatra hi vyApyAbhyupagamo vyApkAbhyupagamanAntarIyakaH pradarzyate tat prasaGgasAdhanam/ na caitad atrAsti/ svasaMvedanaikAnte vAdiprativAdinoH svapnAdAv api stambhAdInAM grAhyatvena pratibhAsAsiddheH kasyAsattvena vyAptiH yadabhyupagama itarAbhyupagamanAntarIyakaH pradarzyeta? parasya siddhaM sarvam etad iti cet; uktam atra "pramANatas tatsiddhau ubhayoH siddham, itarathA parasyApi na siddham" iti/ yadA ca kazcid guDaM viSaM mAraNAtmakaM vA abhyupagamya punar mohAt zarkarAdikam api "viSam" ity avagacchati, sa kiM viduSaivaM vaktavyaH --- yadi "tat viSam" ity abhyupagacchati tarhi tan na khAda yena mriyase, ukto bhakSayitvA kiM mriyate vA? tataH siddhaM hetum abhyupagacchatA abhyupagantavya eva bahirarthapratibhAsaH ity ayuktaM viparyayAd iti/ api ca, ghaTAdInAM kutaH svasaMvedanAtmakatvam? "yad avabhAsate taj jJAnaM yathA sukhAdi, avabhAsante ca ghaTAdayaH, jaDasya pratibhAsAyogAt" ity anumAnAd iti cet; ucyate --- jaDasya pratibhAsAyogaH tatra pratibhAsAbhAvaH/ tatra yady ayaM jaDaM kaJcit vipakSaM na pratipadyate; kathaM tatra sAdhanAbhAvam avaiti? na hi apratipannabhUtalasya "atra bhUtale ghaTo nAsti" iti nizcayo bhavati, anyathA "kvacid dezavizeSe pratipattRpratyakSe" iti ca vaco na jAghaTIti/ yathA ca jaDe 'pratipanne 'pi tatra prakRtasAdhanAbhAvanizcayaH tathA sarvajJe anupalabdhe 'pi tatra vaktRtvAdisAdhanabhAvaH kathan na nizcIyate? yata idam anumAnam --- sugataH sarvajJaH paramavItarAgo vA na bhavati vaktRtvAt rathyApuruSavat" iti/ atha vA, yady api jaDaM kiJcin nopalabhyate tatra tathApi sAdhanAbhAvanizcayaH tadabhAvAd iti/ kuta etat? anupalambhAd iti cet; kiM (p. 81) punaH sarvajJopalambho 'sti? so 'yam "anupalambhamAtrAt sarvajJAbhAvam anicchan tata eva jaDAbhAvam icchati" iti svecchAvRttiH, sarvajJavat jaDasyApi kenacid upalambhAvirodhAt/ tato dharmakIrtinA yad uktam tad ayuktam/ "yasyAdarzanamAtreNa vyatirekaH prasAdhyate/ tasya saMzayahetutvAt zeSavat atd udAhRtam//" [pramANavArttika 3.13] iti/ tadabhyupagacchatA adRSTe jaDe na sAdhanAbhAvo 'bhyupagantavyaH/ prajJAkaraguptas tu "tatkArye kAraNe vApratipanne na kAraNakAryabhAvanizcayaH paracaitanye vAviSayIkRte na tasya svadRSTe vRttiH nizcIyate" iti vadan jaDe 'dRSTe 'pi hetvabhAvaM pratyeti iti katham anunmattaH? nanu tasminn apratipanne 'pi "svato vA parato vA jaDasya pratibhAsaH syAt" ityAdivicArAt sAdhanAbhAvaH pratIyate iti cet; ucyate --- yady ayaM na pramANam, katham ataH kvacit kasyacit vidhipratiSedhayoH siddhiH atiprasaGgAt? pramANatve 'pi na pratyakSam; parAmarzAtmakatvAd vicArasya, tadviparItatvAc ca adhyakSasya/ bhavatu vA tathApi na tat svayam aviSayIkRte vipakSe sAdhanAbhAvam avaiti tathAvidhe anyathA paralokAdau tatsantAnAbhAvam avaiti iti yad uktaM dharmakIrtinA vinizcaye "tad eva tatra nAsti, tata eva tadabhAvasiddhiH ity ayuktam" iti plavate/ nApy anumAnam; aliGgajatvAt/ api ca, "yAvAn kazcit pratiSedhaH sa sarvo 'nupalabdheH, apratiSiddhopalambhasyAbhAvasiddheH" iti vacanAt, tatra tadabhAvaH anupalambhAt pratyeyaH/ evaM cet tarhi yady ayaM vicAraH anumAnatmakaH svabhAvAnupalambhajanita iSyate; yuktaM pratibhAsasya akSayor ghaTAdisukhAdyoH upalabdhasya tataH kvacij jaDe vipakSe abhAvasAdhanam, kin tu jaDasya niSedhyaviviktasya pratipattir abhyupagantavyA tasyA eva tadanupalambhAtmakatvAt ghaTaviviktabhUtalapratipatteH ghaTAnupalambhAtmakatvavat/ na ca seSyate pareNa/ atha ca svabhAvaviruddhahetuH tujanitaH; tarhi kaH tadviruddho hetuH? jaDatvam iti cet; tadapratipattau kasya tena virodhaH pratIyatAm? anyathA adRzyAtmanAm eva teSAM tadviruddhAnAM ca siddhiH asiddhir vA veditavyA "anyeSAM virodhakAryakAraNabhAvAbhAvAsiddheH" [nyAyabindu 2.47] ity asya virodhaH/ "nau ca sukhAdau pratibhAso jJAnatvena vyAptaH pratipannaH, jJAnatvaviruddhaM ca jADyam, tato 'smAn nivartamanaM jJAnatvaM svavyApyaM pratibhAsam AdAya nivartata iti vyApakAnupalabdhijanito 'yam" ity api vArttam; atiprasaGgo hi evaM syAt/ zakyaM hi vaktuM kvacid rathyApuruSe vaktRtvAdeH asarvajJatvaM vyApakaM pratipannaM sarvajJatvena viruddham, ataH tan nivartamAnaM svavyApyaM (p. 82) vaktRtvAdikam AdAya nivartata iti vaktur asarvajJatvasiddhir iti/ tato yathA na vaktRtvAdeH asarvajJatvena vyAptiH tathA na jJAnatvena pratibhAsasya/ atha jaDena virodhAd asya tena vyAptiH; tarhi anyonyasaMzrayH --- siddhe hi jaDena asya virodhe tena vyAptiH, asyAM ca siddhAyAM tena virodhaH sidhyati iti/ tato vaktRtvAdivat zeSavAn ayaM hetur iti sthitam/ atha pratipadyate kiJcit jaDam; tenaiva "pratibhAsAt" ity asya hetor vyabhicAraH/ mA vA bhUd ayaM doSaH, tathApi ato hetor jAyamAnam anumAnaM svato 'rthAntaraM sAdhyaM na ced viSayIkaroti; kathaM tatra pramANam atiprasaGgAt? "bhrAntir api sambandhataH pramA" iti cet; nanv atra hetusAdhyayoH tAdAtmyalakSaNaH sambandhaH hetvanumAnayoH kAryakAraNalakSaNaH, anyasyAsaMbhavAt/ tataH kim? yathaiva yogyatayA hetuH anumAnaM svasamAnakAlam anyathAbhUtaM vA janayati tathaiva jJAnam arthaM tathAvidhaM yadi gRhNAti ko virodhaH sarvasya samatvAt? athAtra kazcit kAryakAraNabhAvalakSaNaH anyo vA sambandho neSyate, tarhi --- "liGgaliGgidhiyor evaM pAramparyeNa vastuni/ pratibandhAt tadAbhAsazUnyayor apy avaJcanam//" [pramANavArttika 2.82] iti plavate/ vyavahAreNa tadabhidhAnAd adoSa iti cet; ko 'yaM vyavahAro nAma? sambandhAbhAve 'pi tadvikalpa iti cet; kathaM taddarzitAt sambandhAt anumAnaM prekSakAriNaH kurvantu? kRtAd vA bhAvataH sAdhyam anuminvantu? sarvataH IzvarAdyanumAnAt sarvasya svArthasiddhiprasaGgAt tatkalpanAyAH sarvatrAvizeSAt/ yathaiva ca saugatena vyavahAranimittam agnyAdyanumAnaM svamatasiddhaye niSphalam eva kakSIkriyate tathaiva IzvarAdivAdinApi saugatAnumAnam/ tan na sAdhyasambandhAt tadanumAnaM pramANam/ etena "samAropavyavacchedakaraNAt tat tatra pramANam" iti nirastam; svasamAnAsamAnakAlasamAropavyavacchedakaraNavad vijJAnasya arthagrahaNaM na virudhyeta/ yat punar uktaM pareNa --- "anumAnaM sahakArikAraNaM prApya pUrvaH samAropakSaNaH svakAryaM tatkSaNam uttaratatkSaNajanane akSamaM janayati/" iti; tad apy etena dUSitam; kAryakAraNabhAvavad grAhyagrAhakabhAvasiddheH/ saMvRtyA tatas tat tatheti cet; tata eva jaDasyApi pratibhAsabhAvAt pratyakSataH pakSabAdhA kin na syAt? paramArthataH tadvyavacchedakaraNam api durlabham/ saMvRtisiddhe na tatkaraNena anumAnaM pramANaM na tayA siddhe na ghaTAdijADyagrAhipratyakSeNa pakSabAdhanam iti (p. 83) kiM kRto vibhAgaH? atha anumAnena asya pratyakSasya bAdhanAt nananena pakSabAdhanam; anenApy anumAnsaya bAdhanAt na tena tadvyavacchedakaraNam iti samAnam/ taot ghaTAdijJAnatve anumAnam icchatA pramANaM tadviSayam abhyupagantavyam/ tat svato bhinnaM bhAvato 'nubhavati na jJAnAntaraM jaDam artham iti svecchAviracitadarzanapradarzanamAtram/ tato nirAkRtam etat --- "yadi bhinnakAlo jJAnena artho 'vagamyate; avizeSAd ekasya tathAvidhAzesArthAvagamaprasaGgaH/ atha samakAlaH; sambandhAbhAvAt kiM kenAvagamyate? nIlAdinA vA jJAnam avagamyeta/ gRhItikaraNAd vijJAnaM tasya grAhakam iti cet; na; asyAH tato 'bhede jJAnaM nIlAdiH tajjanyatvAd uttarajJAnavat/ bhede jJAnaM nIlAdiH gRhItiz ca parasparAsambaddhaM tritayam iti kiM kena gRhyate? punas tayApi tadantarakaraNe anavasthA/" ityAdi/ katham? prakRte 'pi samatvAt/ yadi punas tadanumAnaM pramANaM neSyate; kutaH prakRtatattvasiddhiH? "pratyakSAt" ity api nottaram; tato vivAdasyAnivRtteH/ nanu yathA sukhAdayo 'vidyamAnavedakAH pratibhAsamAnAH pratyakSasiddhasvasaMvedanA ucyante tathA ghaTAdaya iti cet; yady evaM labhyeta, kRtaM syAt, tat tu na labhyam, "ghaTam ahaM vedmi, paTam ahaM vedmi" iti ahamahamikayA pratIyamAnapratyayavedyatayA sarvadA teSAm avabhAsanAt/ na ca tathAvabhAsanAd anyat svasaMvedane 'pi zaraNam asti/ paradurNayaH prAg eva cintitaH/ tad evaM svasaMvedanavat grAhyAkArasyApi pratibhAsabhAvAt svapnetaragrAhyAkArayor iva tayoH samAnaH sarvathA dharmabhAvo 'stu/ tathApi svasaMvedanasyaiva paramArthatve jAgradgrAhyAkAra eva paramArthaH tathA syAd iti svArthavyavasAyo 'visaMvAdaH nAtivyApakaH/ "dRSTasya punaH prAptir avisaMvAdaH/" ity atra yad uktam --- "kSaNikatvena nAzAt na tasya tatprAptiH" iti; tat "pratibhAsaikyaniyame" [siddhivinizcaya 1.10] ityAdinA nirastam/ yac cApy uktam --- dRSTasya prAptiH svapne 'py astIti tatrApi darzanaM pramANaM syAd iti; tat grAhyapratibhAse 'pi samam/ tataH sUktam --- "yathA yatrAvisaMvAdaH tathA tatra pramANatA" iti/ "vizadam" iti pratyakSavizeSaNam ayuktaM nivarttyabhAvAt/ sAmAnye 'numAnAdi dUrapAdapAdau avayavijJAnam api vizadaM svaviSayagrahaNalakSaNatvAt, avaizadyavyavahAraH punaH vizeSAvayavAgrahaNakRtaH" ity eke/ dhyAmalitAkArasya nIlAdyAkAravat buddhyAkAratvena vastutvAt na tadapekSayA kiJcid vijJAnam avizadam, bAhyaM tu na tasya viSayaH iti na tatra tad avizadam anyathA vA/ etena arthAkAratvam asya cintitam; anarthAkAratve na tatra jJAnaM pramANaM visaMvAdakatvAt ataH "avisaMvAdaH" ity evAstu ity apare/ atrocyate --- vizesAvayavAgrahaNAd gRhIte 'py aspaSTatAvyavahAraH ity ayuktam; na khalu anyasyAgrahaNe (p. 84) anyatra tadvyavahAraH, itarathA ghaTAgrahaNe gRhIte paTe tadvyavahAraH syAt/ jAtitadvatoH avayavAvayavinoz ca bhedaikAnte sambandhAbhAvAt/ tato maNyAdyantaritasUtrAdivat svata evAvizadaM jJAnam ity unneyam/ yat punar etat --- "dhyAmalitAkArasya" ityAdi; tatra na sAram; sArUpyAbhAvAt/ tatpratijJAyAH pratyakSabAdhanAt/ ahamahamikayA arthagrAhiNo jJAnasya nirAkArasya svasaMvedanAdhyakSasiddhatvAt, na cAsau AkAraH tatra pratibhAsAd bahiryuktaH, tata eva anugatAkAro 'pi syAd ity asaugatam azeSam/ evam api yathA candrAdidvitvAdAv asati vizadaM jJAnaM tathA tadAkAre 'pi iti na kiJcid avizadaM nAmeti cet; tat na candrAdau dvitvAdivad dharmiNy avizadam atra tu dharmiNy apy avizadam/ na caitAvatA na kasyacid grahaNam; anumAnAt tatvasiddhiprasaGgAt, tathA ca kuto hetuphalabhAvAdyabhAvasiddhir yataH pratibhAsAdvaitam? anupalambhAd iti cet; kim ayaM tatpratibaddhaH kvacit pratipanno yenaivaM syAt? tathA cet; katham anumAnaM pramANaM neSTaM syAt? "tad icchati, tattvaviSayaM na" iti viruddham/ tato 'vizadAnumAnanivRttyarthaM vizadagrahaNam/ tathA "yAvAn kazcid dhUmavAn pradezaH sa sarvo 'py agnivAn" ityAdi vyAptijJAnanivRttyarthaM ca/ na hi tad vizadam, anumAnapratibhAsAviziSTapratibhAsatvAt/ tathApi tahA tadabhyupagame na kiJcid avizadaM bhavet/ etena akasmAd dhUmadarzanAd agnir atreti jJAnaM cintitam/ manokSArthasannikarSajatvAd avizadam api vyAptijJAnaM pratyajJAnaM pratyakSam ity eke/ kutaH punaH tajjJAnaM pratyakSam? pratyakSaM tajjJAnam indriyArthasannikarSajajJAnatvAt cakSurAdijanitarUpAdijJAnavad iti cet; na; anumAnAdijJAnena vyabhicArAt/ asyApi pakSIkaraNe kutaH adhyakSAd bhedaH? "pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANam" [nyAyasUtra 1.1.3] iti yataH saMkhyA vyavatiSTheta/ atha indriyasya arthena sAkSAtsambandham antareNa bhAvAt tato 'sya bhedaH; tathA vyAptijJAnasyApi syAt/ na hi tad api tasya atItAnAgatavartamAnArthena tathA sambandhAt jAyate, virodhAt/ sambandhasambandhaH anyatrApi na vAryate/ liGgAdihetutvAd bhede dRSTasAdharmyAt sAdhyasAdhanam upamanaM pramANAntaraM syAt, dUrAdijJAnaM ca sarvasmAd adhyakSata iti nirUpayiSyate/ tato vaizadyAd eva tato 'sya bheda iti sUktam --- "vizadam eva jJAnaM pratyakSam" iti/ mA vA bhUd asya tannivartyam, tathApi "indriyArthasannikarSotpannam" [nyAyasUtra 1.1.4] ityAdeH parakIyasya pratiSedhArtham adhyakSasya "vizadam" iti vizeSaNam/ tallakSaNe hi (p. 85) sukhAdisaMvedanam adhyakSaM na bhavet tallakSaNavirahAt/ api "tad api indriyArthasannikarSajaM tattvAt cakSurAdijanitarUpAdijJAnavat" ity ucyate; tan na; tahApratItivirodhAt/ na khalu "pUrvam utpannaiH sukhAdibhiH indriyasya sannikarSe tasaMvedanam upajAyate" iti pratItir asti, yUnaH kAntAsamAgame saMvedanasya AhlAdanAkArAtmanaH tathAnubhavAt, svasaMvedanAdhyakSabAdhitaH parapakSaH/ hetuz ca sukhAdisaMvedanvedanena vyabhicArI/ tasyApi pakSIkaraNe "anavasthAdiprasaGgaH" iti pratipAdayiSyate/ katham? "siddhaM yan na parApekSam" [siddhivinizcaya 1.23] ityAdinA/ etena satyasvapnajJAnaM vyAkhyAtam/ "sadasadvargaH kasyacid ekajJAnalambanam anekatvAt paJcAGgulavat" ityAdinA anumitam adhyakSaM paralakSaNena katham anugRhItam? indriyArthasannikarSajatvAd iti cet; katham azeSaM sadasadvargaM yugapad viSayIkaroti? na khalu manasaH anyasya vendriyasya yugapat sarvArthasannikarSo 'sti vipratiSedhAt/ sambandhasambandhaH prANabhRnmAtrasya, tataH tasyApi tajJAnaM bhavet/ viziStAdRSTasahkAriniyamakalpanApi pApIyasI; bhedaikAnte samavAyAvizesataH adRSTasyApi niyamAsiddheH/ tan na indriyArthasannikarSajaM tajjJAnam iti kathan na prakRto doSaH? "cakSurjanitaM rUpajJAnaM ca indriyArthasannikarSam antareNa bhAvAt" iti pratipAdayiSyate "pazyaty eva hi sAntaram" [siddhivinizcaya 4.1] ityAdinA/ yat punar etat --- "saMprayoga" [mImAMsAdarzana 1.1.4] ityAdi; tad apy etena notsRSTam/ indriyavRttiH pratyakSam iti sAMkhyaH; so 'py anena kRtottaro draSTavyaH; svasavedanAdau tadasaMbhavAt/ kiJ ca, taimirike tadvRttir yadi pratyakSam; tadAbhAsavilopaH/ yathArthajJAnahetur iti cet; na; tathAvizeSaNAbhAvAt/ acetanaM pratyakSam anyad vA pramANaM na iti carcitam/ tataH sAdhUktam --- "pratyakSaM vizadaM jJAnam" iti nanu ca --- "ekasyArthasvabhAvasya pratyakSasya sataH svayam/ ko 'nyo na dRSTo bhAgaH syAd yaH pramANaiH parIkSyate//" [pramANavArttika 3.42] (p. 86) iti nyAyAt pramitasyApramitabhAgasyAbhAvAt katham ucyate --- "yathA yatrAvisaMvAdaH tathA tatra pramANatA" iti cet; atrAha --- pratyanIka ityAdi/ pratyanIkA anyonyaM viruddho ye dharmA vibhrametaravikalpetarasaMzayetaragrAhyagrAhakasaMvittyAdayaH teSv ekA sAdhAraNI yA saMvit tasyAH svapramiteH svaparicchitteH asAkalyasaMbhave khaNDazaH saMbhave aGgIkriyamANe/ etad uktaM bhavati --- viruddhadharmAdhyAsabhayAd ekasya pramitetararUpadvayaM neSyate, sa ca tadadhyAsaH anyathApi jAta iti paraM tasyAH svapramiteH asAkalyasaMbhavo 'bhyupeyaH tasmin vA iti/ kim ity Aha --- viSayasvalakSaNe 'pi/ dvividho viSayaH sAmAnyaM svalakSaNaM ca/ tasmAt sAmAnye kalpite tadabhAve 'pi na saugatasya doSa iti svalakSaNagrahaNaM tatrApi, na kevalam uktasaMvidaH kin na bhavet iti kim nimittam Azritya tatra visaMvAdAt apramANatvam timirAdijJAnaJ ca kathaJcit candratvAdinA saMvAdAt kin na pramANam iti, na kevalam apramANam eva/ yadi ca kathaJcid visaMvAdAt tadapramANam eva; tarhi parasya na kiJcit pramANaM syAd iti darzayann Aha --- prasanna ityAdi/ prasannAni nirdoSANi karaNabhUtAni akSANi yasyAH buddheH tasyA api na kevalaM timirabuddheH sarvathA sarveNa nIlAdinA iva kSaNakSayAdiprakAreNa saMvAdiniyamAyogAt kAraNAt kin na kathaJcit saMvAdAt pramANam api bhaved iti/ kutas tanniyamAyoga iti cet? atrAha --- dRSTe pramANAntarAvRtteH/ dRSTe darzanena viSayIkRte zabdAdau dharmiNi pramANAntarasya kSaNakSayAdyanumAnasya A samantAt vRtteH tanniyamAyogaH tataH "tad" iti padaghaTanAt/ idam atra tAtparyam --- yadi darzanaM zabdatvAdivat nAzAdAv api saMvAdakam, tarhi tadanumAnaM saMvRtivad apramANam/ atha visaMvAdakam; tatrAstu prakRtavad apramANam eveti dharmAdyasiddheH kutaH pramANAntaravRttiH? asti ca, tataH prakRtam iti/ atrAha --- prajJAkaraguptaH --- "yata eva dRSTe pramANAntaravRttiH ata eva zabdAdivat kSaNakSayAder api darzanam, anyathA darzanasya kSaNikatvAnumAnena tasya vA darzanena bAdhanaM syAt/" iti; tasya viplutAkSaH zuklaM zaGkhaM pItaM pazyan pratipannavyabhicAro yadaivaM karoti "zuklo 'yaM zaGkhatvAt pUrvadRSTazaGkhavat" iti, tadA taddarzanaM zaGkhatvavat zuklatAm api pazyet/ zakyaM hi vaktuM yata eva viplutAkSadarzane dRSTe pramANAntaraM zuklatAviSayaM pravartate tata eva tat zuklatAm avaiti, anyathA taddarzanena pramANAntarasya anena vA tasya bAdhanaM bhavet/ na caivam/ na himAlayo DAkinyA bhakSyate/ atha pItatAmAtre tasyAnena bAdhanam iSyate; na; sarvAtmanA dharmAdyasiddhiprasaGgAt, tathA prakRte 'pi iSyatAm iti sAdhUktam --- prasannetyAdi/ yat punar Aha sa eva --- "apratipannavyabhicAraH taimirikaH tajjJAnAt pravartamAno visaMvAdyate" (p. 87) iti na kathaJcid api tat pratyakSam, pratipannavyabhicAras tu "pratibhAso 'yam abhimatasaMsthAnavAn pUrvadRSTaivaMpratibhAsavat" iti paryAlocya pravartate ity anumAnam eva tatrAvisaMvAdakam/ tad uktam --- "mamaivaM pratibhAso yaH na sa saMsthAnavarjitaH/ evam anyatra dRSTatvAt anumAnaM tathA sati//" [pramANavArttikAlaMkAra pRSTha 5] iti/ tatrottaram --- upaplutAkSANAm api ityAdi/ upaplutAkSANAM na kevalaM viparItAnAM vinaiva liGgaliGgisambandhapratipattyA liGgapratibhAsavizeSaH liGgisaMsthAnavattvam tayoH sambandhaH tAdAtmyaM teSAM pratipattiH tAm antareNa arthaM paricchidya pravRttau satyAm avisaMvAdadarzanAt/ na khalu viplutAkSAH sarve sarvadA "mamaivam" ityAdy anutiSThantaH samupalabhyante/ tathApi tadabhyupagame timirajJAnAnumAnayoH vibhramaM prati avizeSAd anumAnapratibhAse 'pi "mamaivaM pratibhAsaH" ityAdi kalpanAyAm anvasthAprasaGge nAnumAnam/ vyavahArijanAnurodhAd anumAnam avisaMvAdakam icchan tata eva timirajJAnaM kathaJcit tathA necchatIti svecchAvRttiH/ bhavatu tad apy avisaMvAdakaM pramANaM tu na iti cet; atrAha --- tAvatA ca avisaMvAdadarzanAd eva prAmANyasiddheH kAraNAt kathaJcit pramANam api bhavet iti sthitam --- "yathA yatra" ityAdi/ zeSaM sugamatvAd avyAkhyAtam/ evaM tAvat "citrapratibhAsApy ekaiva buddhiH bAhyacitravilakSaNatvAt" [pramANavArttikAlaMkAra 3.220] iti vacanAt citram ekaM jJAnam abhyupagacchataH saMvidaH svapramiter asAkalyasaMbhava uktaH/ idAnIm "avibhAgo 'pi buddhyAtmA" [pramANavArttika 2.354] ityAdi vacanAt tadanabhupagacchatas taM darzayann Aha --- vitteH ityAdi/ vitteH viSayanirbhAsavivekAnupalambhataH/ vijJAtAyAH kvacit siddho viruddhAkarasaMbhavaH//20// bahirantarmukhanirbhAsAdiviruddhadharmAbhyupagame tasyA viSayanirbhAsavivekaparamArthapratItAv api kathaJcid anekAntasiddhiH/ dUradUratarAdivyApRtacakSuSAM ca vastusattAmAtrAvisaMvAdAt tadbhedApratipattau ca tatpramitisAdhanaM samaJjasam/ yato yAvad api upalambham antareNa pramANAntarAvRtter asaMvyavahAraprasaGgAt/ yat punar anyat --- "ArAmaM tasya pazyanti na taM pazyati kazcana" [brahadAraNyakopaniSad 4.3.14] iti; tatrApi samAno 'yaM prasaGgaH/ kevalaM samayAntarapravezaH/ vitteH buddheH/ kathaMbhUtAyAH? vijJAtAyAH svasaMvedanAdhyakSagRhItAyA anyathA tadbhAvAsiddheH sambandhI viSayo grAhyo ghaTAdiH tasya sa eva vA nirbhAsa AkaraH tasya viveko buddheH sakAzAd anyatvaM tasyAnupalambho yaH tasmAt tataH kvacit taimirikopalabdhe candrAdau siddho nizcito viruddhasya dRzyacandratvAdyAkArApekSayA pratyanIkasya adRzyaikatvAdeH AkArasya saMbhavaH/ atrAyam abhiprAyaH --- yady ayaM sthavIyAn ghaTAdyAkaraH san itaro vA vitteH AtmabhUtaH, tarhi citraikA sA bhavet, tatra cokto doSaH/ atha asann AtmabhUtaH (p. 88) tataH sA yady Atmano bhedam avaiti kutas tadAkArA bhrAntiH yataH "yad avabhAsate tat jJAnam yathA sukhAdi, avabhAsate ca stambhAdinIlAdikam" ity atra AzrayAsiddhir na syAt/ na hi pItatArahite zukle zaGkhe pratibhAsamAne pItatAvibhramo yuktaH/ atha taM nAvaiti; siddhaH svapramiter asAkalyasaMbhavaH iti/ kArikAM vivRNvann Aha --- bahirantarmukha ityAdi/ atra Adizabdena saMvedanavikalpetarAdiparigrahaH, sa eva nirbhAsa AkAraH sa eva ca viruddho dharmaH tasya anabhyupagame 'pi na kevalam abhyupagame tasyAH vitteH viSayanirbhAsasya ghaTAdyAkArasya saMbandhI yaH vivekaH sa eva paramArthaH tasya pratItAv api kathaJcit saccetanAdirUpeNa saMvedanAt anekAntasiddhiH/ evaM tAvad dRzyetaravittinidarzanena saugataprasiddhena viSayasvalakSaNe pramiter asAkalyasaMbhava uktaH/ idAnIM taM prati lokaprasiddhena dRzyetarabAhyanidarzanena sa ucyate dUretyAdinA/ atra Adizabdena dUrataradUratamaparigrahaH, tatra vyApRtacakSuSAM puMsAM vastuno vRkSAdeH sattaiva tanmAtraM tasya avisaMvAdAt kAraNAt tasyA asAkalyapramiteH sAdhanaM samaJjasaM yuktam/ kasmin saty api? ity atrAha --- tasya vastusattAmAtrasya ye bhedA vizeSA vRkSAdayaH teSAm apratipattAv api na kevalaM pratipattau/ cazabdaH apizabdArthaH/ etad uktaM bhavati --- yathA dUradUratarAdau pratyakSeNa vizeSAgrahaNe 'pi tatsattAmAtragrahaNaM tathA prakRte 'pi dRzyetaratvaM syAd iti/ "yataH" ityAdinA etad eva bhAvayati --- yataH yasmAd yAvad api yatparimANasya pUrvam upalambho mayoktaH tatparimANasya yathA bhavati nAdhikasya, tathA pareNApi ucyate yadA tadA yAvat tAvad api yathA bhavati tathA upalambhaH tam antareNa pramANAntarasya numAnasya avRtteH apravRtteH hetoH asaMvyavahAraprasaGgAt kAraNAt tatpramitisAdhanaM "samaJjasam" iti sambandhaH/ etad uktaM bhavati --- dUradUratarAdau yathA tadbhedApratItiH tathA ced vastusattAmAtrasyApy apratItiH tarhi tatra vyApRtacakSuSAm andhataiva syAt/ na khalu sAmAnyavizeSAv antareNa tat tvam asti yat tatrAvabhAseta/ tathA ca vizeSamAtram idaM sattAmAtraM kenacid vizeSeNa tadvattvAt pUrvadRSTatanmAtravad iti tadavRttiH, tasyAM ca tatra tadapravRttiH, na caivam, pravRttidarzanAt/ nanu bhedavat tanmAtrasyApi na tatra pratItiH, abhedAdhyavasAyAt pratItiH sA bhrAntA, tata eva pramANAntaravRttiH "mAivaM pratibhAso yaH" [pramANavArttikAlaMkAra 2.1] ityAdi iti cet; uktam atra --- tatra vyApRtacakSuSAM vastusattAmAtrAvisaMvAdadaranAt/ tathApi tadvibhrame na kiJcid abhrAntaM syAt/ atha vA, saugataM prati dRzyetarabuddhidRSTAntasadbhAvAd astu svapramiter viSayasvalakSaNe asAkalyasaMbhavo naiyAyikaM prati viparyayAd iti cet; atrAha --- dUretyAdi/ tatra "vyApRtacakSuSAm" ity anena vastusattAmAtraviSayaM pratyakSaM darzayati, vastu dravyAdi tasya sattAmAtrAvisaMvAdAt tatpramitisAdhanam asAkalyapramitisAdhanaM samaJjasaM yuktam/ kasmin saty api? ity atrAha --- tadbhedapratipattau ca tasya tanmAtrasya bhedo dravyAdyAdhAram apekSya AdheyatvavizeSaH tasyApratipattAv (p. 89) api/ na hi AdhArAgrahaNe tadapekSam Adheyatvam AtmabhUtam api pratyetuM zakyam/ nau tadbhedavat tanmAtrasyApy apratItir iti cet; atrAha --- yata ityAdi/ sAmAnyapratyakSatve ubhayavizeSANAM tadviparItavizeSANAM vA smRtau saMzayAdiH, tadvyavacchedArthaM ca pramANAntaraM pravartate/ tanmAtrApratyakSe tu durlabham eta tato 'saMvyavahAraprasaGgAt tapramitisAdhanaM samaJjasam iti/ kiJ ca, ayaM "sthANuH puruSo vA? puruSa eva" iti vA saMzayAdijJAnam ekadharmiNi arthaviSayam anyatra viparItam abhyupagacchan dRzyetararUpam ekaM nAbhyupagacchati iti kathaM na svair aceSTitaH? sAmprataM saugatAdidoSaM puruSAdyadvaitamate 'pi samAnam ity asya pradarzanArthaM tad eva darzayati yat punaH ityAdinA/ yanmataM punaH saugatAdimatAd anyat/ kim ta? ArAmaM cetanAdibhedam ArAmaM tasya puruSAdeH pazyanti draSTAraH na taM puruSAdim advaitarUpaM kazcana teSAM taddraSTQNAM kazcit pazyati/ itizabdaH AdyarthaH/ tena --- "guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTipatham Rcchati/ yat tu dRSTipathaprAptaM tanmAyeva sutucchakam//" "nityaH sanmAtradehaH vividhakRtir iha dravyam ekaH padArthaH, yat tat kukSiM praviSTA jalamahyagnivAyavaH prANinaz ca/ eko dezo 'sya tiryaksuranaranarakeSv asti sAMsArikatvam, dezo 'nyaH tasya nityaH zivasukham atulaM prAsrute so 'dvirUpaH//" ityAder grahaNam/ tatrApi yat tanmataM "yat" ity aena nirdiSTaM tatra ity anena parAmRzyate/ na kevalaM saugatAdimate api tu tatrApi sarvo 'py uktadoSaH akalaGkadevasya pratyakSatayA manasi pratibhAtIti tam "ayam" ity anena nirdizati/ samAnaH sAdhAraNaH prasaGgo doSaH/ tathA hi --- yad uktaM saugataM prati "na hi bahir antar vA jAtucid asAhAyam AkAraM pazyAmaH yathA vyAvarNyate tathaivAnirNayAt/" [siddhivinizcaya 1.10] ityAdi, tad atrApi samAnam/ yat punar etat "ekAntasya upalabdhilakSaNaprAptau asattvam anyathA syAd aprameyatvam" [siddhivinizcaya 1.9] iti tad api, tathA "pratibhAsaikyaniyame" [siddhivinizcaya 1.10] ityAdi cet ca "tasyArAmam" [bRhadAraNyakopaniSad 4.3.14] iti vacanAt tadArAmayoH kathaJcid ekatve vibhrametaravikalpetarAdInAm AkArANAM tena ekatvAbhyupagamasya avazyambhAvAt/ atha "eka eva hi (p. 90) bhUtAtmA" [brahmabindUpaniSad 11] ityAdeH "yathA vizuddham AkAzam" [bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArttika 3.5.43] ityAdez ca zruteH avibhAgo 'pi brahmA bhAgIva lakSyata ity ucyate; tarhi "sadbhir asadbhir vA" [siddhivinizcaya 1.13] ityAdi samAnam/ zakyaM hi vaktum --- yadi sadbhiH asadbhir vA cetanetarAdyAkAraiH kasyacid brahmaNaH ekatvaM tathaiva bahirantarmukhAdibhiH tat kin na kasyacid buddhyAtmanaH sidhyet/ yadi punaH vidyetarayoH ekatvavirodhAt tasmAd ArAmo bhinna iSyate; tarhi tadapratyakSatve idaM samAnam --- "tadapratyakSatve viSayavat svabhAvAsiddhiprasaGgAt" [siddhivinizcaya 1.15] ityAdi/ tathA ca tadArAmayor apratibhAsanAt sakalazUnyatA iti/ syAn matam --- ArAmasya svato darzanam; svasaMvedanagrAhyAkaravat prasaGgaH/ yadA tu ArAmaviviktam AtmAnam asau pazyati; tadA vibhramAbhAvaH/ neti cet; AyAtam idaM samAnam --- vitteH ityAdi/ tad evaM samAne prasaGge buddhibrahmAtmanoH tyAgAbhyupagamAvizeSeNa iti manyate/ nanu kim u te samAnH, yAvatA buddhyabhyupagame kSaNakSayasantAnAntarasAdhane mahAn prayAsaH na punaH brahmopagame tatra tadabhAvAbhyupagamAd iti cet; atrAha --- kevalam ityAdi/ sugamam/ ayam atrAbhiprAyaH --- tatpratibhAsatayA buddhim ekAm anabhyupagacchato 'pi samayAntarapravezaH parasya iti/ evaM "tataH kim" ityAdinA granthena jAtiguNakriyAtmikAm adhyakSe kalpanAM prasAdhya, sAmprataM yad uktaM pareNa --- "na hy arthe zabdAH santi tadAtmAno vA yena tasmin pratibhAsamAne te 'pi pratibhAseran" ity atra "yad yatra nAsti tasmin avabhAsamAne tan nAvabhAsate yathA rUpe rasaH, nAsti ca arthe zabdaH" iti; tatra parAbhyupagamena hetoH vyabhicAra darzayann Aha --- sthUlam ityAdi/ sthUlam ekAsadAkAraM paramANuSu pazyatAm/ svalakSaNeSu punas teSu zabdaH kin nAvabhAsate//21// zabdavat dRzyamAnasvalakSaNAnAM tadanAtmatAyAM kathaM tatra sthavIyAn AkAro 'nvayI avabhAsate rasAdivat? yato 'yaM zabdayojanArahitam arthaM pazyet/ sthUlaM mahattvopetaM ekam anekAvayavaguNasAdhAraNam AkAram parAbhyupagamena asantam avidyamAnaM svalakSaNeSu/ kathaMbhUteSu? paramANuSu pazyatAM saugatAnAm/ punaH iti pakSAntarasUcakaH, teSAM teSu zabdaH kin nAvabhAsate avabhAsata eva asattvAvizeSAt/ tathA ca "pazyann ayam azabdam arthasya pazyati" iti durlabham/ nanu ca marIcikAdau yathA jalAdyAkAra eva asan pratibhAti naturagAkAraH (p. 91) tathA teSu sthUlAkAra eva pratibhAti na zabdAkAraH, pratiniyatatvAd bhrAntInAm/ tathA darzanAd iti cet; naitad asti; yataH na khalu "teSu kadAcit kvacid asataH sthUlAkArasya pratibhAsadarzanAt sarvatra sarvadA tenaiva pratibhAsitavyam, tathA zabdAkArasya tathA pratibhAsadarzanAt tena na pratibhAsitavyam" iti nizcayo 'sti, kasyacid upalazakalavizeSe kadAcid asato rajatAkArasya pratibhAsadarzane 'pi tatraiva paryAyeNa kanakopayogino 'sataH kanakAkArasya pratibhAsadarzanAt, teSu zabdAkAro 'pi pratyabhAt pratibhAty atra pratibhAsyati iti zaGkA na nivartata iti "tad dhi arthasAmarthyAd upajayamAnam arthasyaiva AkAram anukaroti na zabdAdeH" iti prAkRtam etat/ anye tu manyante --- "cakSurAdinA rUpAdiparamANuSu nendriyAntaraviSayasyAsya sato 'pi grahaNam, adarzanAt/ na vai vibhramadazAyAm api cakSuSi gandhaH prtibhAti indriyAntaravaiphalyaM vadhirAbhAvaz ca syAt" iti; tan na yuktam; asarvadarzino 'darzanamAtreNa tathAnizcayAyogAt, anyathA tata eva sarvarasAdInAm ekAdhyakSeNa grahaNAsiddher asarvajJa jagat syAt/ manokSaviSayasya sthUlasya anekAvayavaguNasAdhAraNatvena sAmAnyasya ekasyAkArasya akSAntare cakSurAdike 'pi pratibhAsAbhyupagamAt pareNa anekAntaH cet; nendriyAntaravaiphalyaM nirastam; anyathA sAmAnyasya cakSuAdinA grahaNe anumAnavaiyarthyam Apadyeta tasya sAmAnyaviSayatvAt "anyat sAmAnyaM so 'numAnaviSayaH" [nyAyabindu 1.16, 17] iti vacanAt/ yat punar uktam --- "vadhirAbhAvaH syAt" iti; tad api na doSAya; kasyacit tatpratibhAsopagamAt, tasyAvAdhirye 'pi na sarvasya tat so 'pi vA vadhiro 'stu zravaNena zabdAgrahaNAt/ nanu pratibhAtu zabdo 'pi teSu, naitAvatA zabdakalpanA adhyakSe, asatA tena tadayogAd iti cet; tarhi abhilApasaMsargayogyapratibhAsAt kalpanA kvacij jJAne na syAt, so 'pi tatra anyatra vA na paramArthasan/ atha vA, yathA paramANurUpatAyAM sthUlAkAro 7san na svarUpeNa bAdhakAbhAvAt tathA zabdo 'pi ity adoSaH/ yat punar uktaM pareNa --- "arthopayoge 'pi punaH smArtaM zabdAnuyojanam/ akSadhIr yady apekSeta so 'rtho vyavahito bhavet//" iti; tad apy anena dUSitam; sthUlAkAravat teSu zabdAkArasyApi asmRtasya avabhAsAvirodhAt/ (p. 92) zabdavat ityAdinA kArikAM vivRNoti --- zabdasya iva dRzyamAnAni pratyakSIkriyamANAni yAni svalakSaNAni paramANulakSaNAni teSAm tadanAtmatAyAm atatsvabhAvatAyAm aGgIkriyamANAyAm AkArasya sthavIyasaH sa kathaM tatra AkAraH sthavIyAn anvayI avabhAsate, naiva/ atra nidarzanam Aha --- rasAdikam iva/ yathA rasAdikaM parasparam anAtmatAyAM tatra parasparAtmani nAvabhAsate tathA prakRtam api iti, tasya AkArasya pratibhAsasaMbhave svalakSaNeSu zabdaH kin nAvabhAsate? yataH yasmAd anavabhAsAd ayaM saugato loko vA zabdayojanArahitam arthaM pazyet/ "yataH" iti vA AkSepe, naiva pazyet/ tad evaM vyavasAyAtmake jJAne pramANe sati susthitam etat --- "pramANasya phalaM sAkSAt" ityAdi/ atrAparaH prAha --- svArthayor abhAvAd bhrAntatvAd vA kasya kA siddhiH yataH tasyAH kasyacit pramANasya bhAvAt tatsUktaM syAt iti; taM praty Aha --- bruvan ityAdi/ bruvan pratyakSam abhrAntaM bahirantarasaMbhavam/ anumAnabalAd adhyakSam anAtmajJas tathAgataH//22 svabhAvanairAtmyaM sarvathA sarvabhAvAnAM bruvan pratyakSam abhrAntaM lakSayan katham anunmattaH? kutaz ca yathAdarzanam eva mAnameyaphalasthitiH na punaH yathAtattvam iti svayam abuddhyeta bodhayati vA pramANAder abhAvAt/ "yathA yathArthAH cintyante vizIryante tathA tathA" iti mithyAjJAnAn na pratipattur mahati samayAntaravat/ kathaJcid yAthAtmyapratipattim antareNa yathAdarzanam eva kSaNikabhrAntaikAntacittasantAnAntarANi svabhAvanairAtmyaM vetyAdi bruvataH zauddhodanes tAvad ayaM prajJAparAdhaH katham iti savismayaM sakaruNaM nazetaH/ santy asyApi anuvaktAra iti kam anyad anAtmajJatAyAH/ yathAdarzanaM cittaM bahirmukhAkAraM paramArthaikasaMvedanaM svayam abhyupayataH paramAtmasiddhir eva kin na bhavet? tattvam akramaM sakalavikalpAtItaM yathAdarzanaM mithyAvyavasthAm avatarati, tattvamithyAsvabhAvayor ekatvam abhyupagantavyam/ tasmiMz ca sAmAnyavizeSAtmakatvaM bahir antaz ca pariNAmi kin na lakSyate? sarvathA anekAntasiddher anivAraNAt/ bahirantarasaMbhavam/ kathambhUtam? pratyakSaM pramANapramitaM svayaM tatpratItau tathAgatasya pratyakSaikapramANAtmakatvena pramANAntarAbhAvAt iti manyate/ kuta etad iti cet? atrAha --- abhrAntaM vibhramarahitaM yataH, tathAvidhasyaiva pratyakSatvAt, itarathA marIcikAjalavat kathaM pratyakSaM tat? kiM kurvan? ity Aha --- bruvan vineyasattvAn prati kathayan/ kutaH? anumAnabalAt trirUpaliGgasAmarthyAt/ vacanamAtrAt teSAM tatpratipattyayogAt, pramANAntaraM vA syAd iti bhAvaH/ atrApi "abhrAntam" iti kriyAvizeSaNatvena sambandhanIyam, abhrAntaM yathA bruvan iti/ (p. 93) ko 'sau? ity Aha --- tathAgataH sugataH/ kathambhUtaH? ity Aha --- anAtmajJa AtmAnaM svasvarUpam unmattavat na jAnAti ity anAtmajJaH/ katham? adhyakSam spaSTaM yathA bhavati/ tahA hi --- yadi sarvAbhAvaH; na tarhi pratyakSam api, iti kutas tasya tatpratipattiH yataH taM paraM prati brUyAt/ atha pratyakSam asti; na sarvathAbhAvaH/ asyApi tao vyatireke tadrUpatAvyatirek esambandhAsiddheH, na tasya grahaNam /tadutpattisArUpyakalpane; na sarvazUnyatA iti/ tathA, parapratipAdanopAyaliGgavacanabhAvAbhAvayoH anivRttaH prasaGgaH/ yadi ca jJAnaM bhrAntam; kathaM pratyakSam? tataH tasya siddhir vA viSayavat/ evaM vacanAdAv api vaktavyam/ svabhAva ityAdinA kArikArtham Aha --- svabhAvanairAtmyaM rUparahitatvam sarvathAparaurupAdinA iva svarUpAdinApi sarvabhAvAnAM cetanetaravastUnAM bruvan vineyasattvAn pratikathayan pratyakSaM tadviSayam Atmani vizadaM jJAnam abhrAntaM vibhramarahitam lakSayan katham anunmattaH? sugataH anyo vA unmatta eva/ yat punar uktaM pareNa --- "yathAdarzanam eveyaM mAnameyavyavasthitiH/ kriyate =vidyamAnApi grAhyagrAhakasaMvidAm//" [pramANavArttika 2.357] iti; tatrAha --- kutaz ca ityAdi/ kutaH na kutazcit/ cazabdaH pUrvasamuccayArthaH/ yathAdarzanam eva --- yathApratibhAsam eva mAnameyaphalavyavasthitiH na punaH yathAtattvam na tu paramArthAnatikrameNa ity evam svayam AtmanA avabuddhyeta pratipAdyaM bodhayati vA/ kuta etat? ity atrAha --- pramANAder abhAvAt svAvabodhe adhyakSasya parAvabodhe anumAnasya pramANasya Adizabdena vacanasya abhAvAt/ bhAve vA svavacanavirodha iti manyate/ nanu ca na pramANabalAt svabhAvanairAtmyaM "yathAdarzanam eva" ityAdi vA kazcit pratipadyate pratipAdayati vA yenAyaM doSaH syAt; api tu vicArAt/ tad uktam --- "tad etan nUnam AyAtaM yad vadanti vipazcitaH/ yathA yathArthAz cintyante vizIryante tathA tathA//" [pramANavArttika 2.209] iti cet; atrAha --- "yathA yathA" ityAdi/ yathA yathA yena avayavAvayavibAhyetarasatyetarAdiprakAreNa cintyante vicAryante arthA bhAvA tathA tathA vizIryante zUnyA bhavanti ity evaM mithyAjJAnAt na pratipattum arhati, vicArasyAsya pratyakSAnumAnatvena pramANatvAbhAvAt mithyAjJAnatvam iti bhAvaH/ nanu ca sarvasya tattvavyavasthApane ayaM vicAra eva paraM zaraNaM paramArthataH pramANAder abhAvAd iti cet; atrAha --- samayAntaravat iti/ samayAntarANi nityAdidarzanAni tatheva tadvat iti/ yathA ayaM sugato 'nyo vA teSv api mithyAjJAnAt na kiJcit pratipattum arhati tathA svasamaye 'pi iti dRSTAntArthaH/ (p. 94) adhunA "yathAdarzanam eva" ityAdy uktvA bhAvataH sautrAntikAdisamayabhedena kSaNakSayAdikaM vadataH sugatasya prajJAparAdhaM darzayann Aha --- kathaJcid ityAdi/ kathaJcit kenApi pratyakSaprakAreNa anumAnaprakAreNa vA yAthAtmyapratipattir yA tAm antareNa yathAdarzanam eva ityAdi vacanaM bruvataH kathayataH/ kAni? kSaNikabhrAntaikAntacittasantAnAntarANi/ kSaNikagrahaNaM sautrAntikamatatattvopalakSaNArtham, tena sarvasaMsAretaravartmavittiH gRhyate/ bhrAntaikAntavacanam "yad vizadadarzanapathAvatAri na tat paramArthasat yathA taimirikopalabdhaM kezAdi" ity asya mAdhyamikavizeSasya matasaMgrahArtham "cittaM ca tatsantAnAntarANi" iti kathanaM yogAcArasya, teSAM dvandvaH tAni iti/ na kevalaM tAny eva kin tu svabhAvanairAtmyaM vA sakalazUnyatvaM vA bruvataH/ kasya kiM jAtam? ity atrAha --- zauddhodaneH ityAdi/ zauddhodaneH sugatasyaiva nAnyasya tAvad ayaM prajJAparAdhaH kathaM kena prakAreNa "jAtaH" ity adhyAhAraH iti hetoH savismayaM sAzcaryaM sakarunaM sadayaM naH asmAkaM cetaH/ "vidhUtakalpanAjAla" [pramANavArttika 1.1] ityAdi vizeSaNasya kAraNam antareNaiva sa jAta ity abhiprAyaH/ sAmprataM tadanusAriNAM tadaparAdhaM darzayann Aha --- santi ityAdi/ santi asyApi prajJAparAdhavato 'pi anu pazcAt vaktAraH taduktaM samarthayitAraH iti kim anyad anAtmajJatAyAH saiva iti/ nanu ca grAhyAkAraM svapnetarasAdhAraNam avicAritaramaNIyam uddizya "yathAdarzanam eva" [pramANavArttika 2.357] ityAdy uktam/ tathA hi prajJAkaraguptaH "pramANam avisaMvAdijJAnam ityAdi pramANalakSaNaM vyavahAreNa" [pramANavArttikAlaMkAra 2.5] etad evAha --- yathAdarzanam ityAdi/ yathAdarzanaM pramANAdirUpeNa avicAritaramaNIyam/ kiM tat? ity atrAha --- cittaM jJAnam/ kataMbhUta? bahirmukhAkAraM tena rUpeNa tat tatheti manyate/ svarUpasavedanaM tUddizya paramArthata eva pramANAdirUpam/ tathA cAha sa eva "ajJAtArthaprakAzo vA ity etallakSaNaM paramArthena pramANAntareNa ajJAtasya saMvdanAdvaitasya prakAzanAt" [pramANavArttikAlaMkAra 2.5] etad apy Aha --- paramArtha ityAdinA/ paramArtho vastubhUtam ekam akhaNDam saMvedanaM svasaMvedanAkAro yasya tat tathoktam "cittam" iti sambandhaH/ tataH "pramANAder abhAvAt" ity asiddham iti bhAvaH parasya/ atrottaram Aha --- svayam ityAdi/ svayam ityAdinA abhyupayataH abhyupagacchataH tathAvidhaM cittaM saugatasya paramAtmasiddhir eva paramasya anekAntarUpasya Atmano jIvasya uktanyAyena siddhir eva na sandehAdi kin na bhavet syAd eva/ "paramArthasiddhir eva" iti vA pATho draSTavyaH/ atrAyam arthaH --- yathA pratibhAsAvizeSe 'pi saMvedanabahirmukhAkArayoH paramArthataH satyetaravyavasthA tathA tadavizeSe 'pi svapnetarabahirmukhAkArayor apIti nirNItaprAyam etat/ syAn matam, sautrAntikAdidarzanabhedaH saMvedanagrAhyAkArayoH satyetarabhedaz ca vyavahAreNa na paramArthataH tathAgatenoktaH tato 'yam adoSaH/ tathA coktam --- (p. 95) "dve satye samupAzritya buddhAnAM dharmadezanA/ lokasaMvRtisatyaM ca satyaM ca paramArthataH//" [mAdhyamikakArikA pRSTha 402] iti/ yadi vA, pUrvapakSArthaM tat tenoktam, punaH pratiSedhavidhAnAt/ tad uktam --- "sarvam astIti vaktavyam Adau tattvagaveSiNA/ pazcAd avagatArthasya bhAvagrAho nivartaet//" iti/ zabdavikalpAtItaM tu tattvam iti/ tad evAha --- tattvam ityAdinA/ tattvaM savidaH paramArthasvarUpam akramam kAlAdikramarahitam/ punar api kathambhUtam? ity atrAha --- sakalavikalpAtItam/ nityAnityasatyAsatyasvaparagrAhyagrAhakasaMvedanaekAnekAdibhAvAdayaH sakalavikalpAH tAn atItam/ kathaM tat tatheti cet? atrAha --- yathA ityAdi/ darzanasya pratibhAsasya anatikrameNa yathAdarzanam/ atra dUSaNaM darzayann Aha --- mithyA ityAdi/ mithyAvyavasthAm asatyAm avasthitim avatarati/ katham iti cet? ucyate --- akramatvaM sakalavikalpAtItatvaM yadi tasya bhAvato 'sti; kathaM sakalavikalpAtItam? tayor eva vikalpatvAt/ atha nAsti; tathApi kathaM tadatItam? tadatItatvaniSedhe sakalavikalpaprasakteH, abhAvaniSedhasya vidhyAtmakatvAt/ atha vA, yad uktaM na tan nityaM tathopalambhavaidhuryAt/ ekaM hi kAlatrayAnuyAyi nityam, tasya kutazcid anupalambha iti tatra tadakSA bhAvo 'pi/ yathaiva hi madhyakSeNe kSINakukSi pratyakSaM na pUrvottarakSaNau IkSituM kSamate tathA nIlAvalokanAn nIlaM na zuklAdikamAtram, evaM nIlamAtrAMzeSv api tAvac cintyam yAvat madhyakSaNavat pratiparamANuniyatasaMvidAM siddhiH, tatra ca ekaparamANuvedanenAnyasAm anupalambhena santAnAntarasamatA, tadvedanam api vivAdagocaracArIti kin nAma tattvaM yad akramaM sakalavikalpAtItaM bhavet/ evam anityaM tan na bhavati ity atrApi cintyam/ yathA khalu pUrvottarakSaNayor adarzane na sattvaM nApi tAbhyAM viveko madhyakSaNasya kSaNikatvaM pretyetuM zakyaM tathA nIlAditadaMzAnAM sattvaM viveko vA pratyetuM kathaM zakyo yataH sakalavikalpAtItaM tattvaM bhavet/ etena ekAnekavikalpazUnyatvaM parIkSitam, nyAyasya samatvAt/ tathApi tattvakalpane tat mithyAvyavasthAm avatarati iti hetoH saMvedanalakSaNo yaH tattvasvabhAvaH sthirasthUlAdi grAhyAkAralakSaNaz ca mithyAsvabhAvaH tayor ekatvam abhyupagantavyam/ tasmiMz ca tattvamithyAsvabhAvaikatve abhyupagamyamAne sAmAnyavizeSAtmakam/ kva? bahir antaz ca/ katham? yathAdarzanaM darzanAnatikrameNa/ kathambhUta? pariNAmi tat kin na lakSyate? lakSyata eva tattvam iti/ nanu ghaTAdyAkAram eva saMvedanaM na tasmAt tadanyad grAhyAkAro vA tat kathaM tattvamithyAsvabhAvaikatvam iti cet? (p. 96) atrAha --- sarvathA ityAdi/ sarvathA sarveNa tattvamithyAsvabhAvaikatvena ghaTAdyAkArasya saMvedanena anyena ca uktena prakAreNa anekAntasiddher anivAraNAt kAraNasAmAnya ityAdi lakSyate iti/ evaM tAvat siddhiH arthanizcayaH sAkSAt pramANasya phalaM prasAdhya, adhunA siddhiH svanizcayaH tathA tatphalaM samarthayamAnaH prAha --- siddham ityAdi/ siddhaM yan na parApekSaM siddhau svapararUpayoH/ tatpramANaM tato nAnyad avikalpam acetanam//23// pramAtRpramitiprameyapramANAnAM sAkalyena prameyatvaM sadRzaM rUpam, tatraitAvAn vizeSaH svataH siddhaM pramANam/ siddhiH avipratipattiH, avyutpattisaMzayaviparyAsalakSaNAjJAnanivRttiH pramitiH/ tad yataH sampadyate tatpramANam/ tat punaH yAvatoH svabhAvaparabhAvayoH sAdhanam anyAnapekSaM pramAtmatvAt na punaH svasaMvinmAtraM nirNayarahitam atiprasaGgAt/ sarvacittacaittAnAm AtmasaMvedanaM pratyakSaM hitAhitaprAptiparihArasamartham icchatAM svApaprabodhayoH ko vizeSaH saMbhAvyate yataH svApAdau samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhir na bhavet/ na hi svApAdau cittacaittasikAnAm abhAvaM pratipadyamAnAn pramANam asti/ na ca teSAM tadA AtmasaMvedanaM muktvA satAM lakSaNAntaram asti yataH pratyakSalakSaNaM tato nivarteta/ svApAdisvasaMvedanasya jAgraccittacaitasikakSaNakSayAdisvasaMvedansaya ca kiJcid vizeSaM saMprekSAmahe yatas tadanupalakSitam Aste/ sAkSAt saMpratipattibhAvAvizeSAt/ tathA ca svArthaviSayaM pramANam iti jAgradvijJAnakSaNakSayAdisvabhAvasaMvitteH pratyakSAtmano 'pi yady apramANatvaM na tarhi saMvitteH pratyakSatA/ yadi punaH saMvittis tathaiva saty api pratyakSaM na syAt pramANaM vA pramANalakSaNaM tato 'nyathaiva vyavasthApanIyaM yadativyApakaM na bhavet/ tathA ca sarvaM svabhAve parabhAve vA kathaJcid eva pramANaM na sarvathA/ cakSurAdijJAnasyApi sarvathA parataH prAmANye kutas tato 'rthaM paricchidya pravartamAnasya punar avisaMvAdaH? kSaNakSayAdau visaMvAde 'pi nIlAdau pramANatve mRgatRSNAdijJAnasyApi salilAdivisaMvAdinaH kathaJcit pramANatvaM parIkSAyAH pratiSThApayituM yuktam, anyathA taddarzinaH suptatvAvizeSaprasaGgAt/ yathaiva hi parataH pramANyaikAnte anavasthAnAd apratipattiH tathaiva sarvajJAnAnAM svataH svabhAvAnizcayaikAnte/ tataH sarvajJAnAnAM svarUpavyavasAyAtmakatvaM cittacaittasikAnAM nirvikalpapratyakSalakSaNaM nirAkaroty eva/ svasaMvedanam antareNa arthagrahaNAnupapattivat svarUpavyavasAyam antareNa viSayavyavasAyAnupapattiz coktA/ tan nAyam ekAntaH saMvittiH sarvA saMvitsvabhAvApi satI svarUpaM vedayaty eva vedayati bhrAnter abhAvaprasaGgAt, vyavasAyAtmakatvAd vA svarUpaM sarvathA vyavasyati/ tathA ca svArthAnubhavetarasvabhAvalakSaNaM svapararUpavyavasAyetarasvabhAvaM vA bibhrANaM vijJAnaM tadantareNa na kathaJcid upapanIpadyeta/ tan nAvikalpadarzanaM pramANaM svayam anubhUtasvabhAvasyApi sarvathA ananubhUtakalpatvAt cetanatve 'pi suSuptAdivat/ svaviSayIkRte vastuni tadantarApekSitvAt (p. 97) tadapekSaNIyasyaiva prAmANyam, tat kAraNatve 'pi sannikarSAdivat mukhyataH pramANatAnupapatteH/ upacArataH sannikarSAdeH vyapadezAvighAtAt/ yataH prabhRti prekSApUrvikA puruSapravRttiH tasya mukhyataH pramANatvopapattiH/ svekSite 'nyAnapekSasya avisaMvAdaikabhavanasya vikalpaviSayasya ca tattvataH, yato 'yam askhaladvRttiH hitAhitaprAptiparihArayoH saGkaravyatikaravyatirekeNa pravarteta/ atas taddveSI tatkArI cety upekSAm arhati/ siddhaM nizcitaM yat tat pramANaM na punaH mImAMsakasAMkhyakalpitaM parokSaM jJAnam iti manyate/ kva pramANam? ity atrAha --- siddhau nirNItau kartavyAyAm nAdhigatimAtre, kSaNakSayAdyanumAnavaiphalyaprasaGgAd iti bhAvaH/ nanu nizcayAntareNa nizcitaM nirvikalpakaM vA savikalpakaM vA svasaMvedanaM tat pramANam, ataH siddhasAdhanam iti cet; atrAha --- na parApekSam iti/ tatsiddhau yat parApekSaM na bhavati api tu svataH siddham iti/ tataH tasmAd uktAd anyat na pramANam/ kiM tat? ity atrAha --- avikalpam acetanam ca svasaMvedanazUnyaM ghaTAdiprakhyaM yad vijJAnam iti/ kArikAM vivRNvann Aha --- "pramAtRpramiti" ityAdi/ pramAtA cetanaH pariNAmI vakSyamANo jIvaH pramitiH svArthavinizcayaH ajJAnanivRttiH sAkSAt pramANasya phalaM prameyaM ghaTAdivastu teSAM sAkalyena anavayavena prameyatvaM pramANaviSayatvaM sadRzaM rUpaM sAdhAraNaH svabhAvaH pramANasya ca nirNayajJAnasya ca anyathA tatsattAsiddhir iti bhAvah/ evaM tarhi sarveSAM prameyatvAt prameyapadenaiva vacanAt kimarthaM pramAtrAdInAM pRthagupAdAnam iti cet? prameyazabdasya ghaTAdAv eva pravRttyartham/ tato 'yam artho labhyate --- pramatrAdInAM pramAtRtvAdivat prameyatvam apy asti, prameyasya tu tad eva iti yad uktaM pareNa --- "pradIpAdayaH prameyA api jJAnahetutvAt pramANam api" iti; tan nirastam/ pramIyate saMzayAdivyavacchedena mIyate vastutattvaM yena tat pramANam/ na ca pradIpAdinA tathA kiJcit mIyate, jJAnakalpanAvaiphalyaprasaGgAt/ taddhetutvena tatpramANatve ghaTAdir apy evaM pramANaM bhavet tadavizeSAt "arthavat arthasahakArivyavasAyAtmakAvyapadezyAvyabhicArijJAnajanane pramANam" iti vacanAt/ "prameyAd arthAntaraM pramANam" ity api vacanAt nAyaM doSa iti cet; tarhi tata eva pramAtrAdInAM pramAtRtvAdi durlabham/ tathApi teSAM tattve prameyasya pramANatvam anivAryam/ evam arthaM ca "teSAM prameyatvaM sadRzaM rUpam" ity uktam/ tato yathA ghaTAdInAM jJAnahetutve 'pi na pramANatvaM tathA pradIpAder api kin tu prameyatvam eva iti tathA tadupAdAnam iti/ syAd etat --- "siddhaM parAnapekSaM pramANam" iti prastute kimartham aprastutaM prameyatvaM teSu prastUyata iti cet? ucyate --- "pramAtRprameyAbhyAm arthAntaraM pramANam" ity abhidhAnAt pramANavat pramAtRpramitibhyAm api tato bhinnAbhyAM bhavitavyam/ na caivam, anupalambhena tadasattvAd iti na sUktam etat (p. 98) --- "catRsRSv evaMvidhAsu tattvaM parisamApyate yad uta pramAtA pramitiH prameyaM pramANam iti" [nyAyabhASya pRSTha 1]/ atha prameyam api taccatuSTayaM taheSyate; "pramAtRprameyAbhyAm arthAntaraM pramANam" ity asya vyAghAtaH, ity asya pratipAdanArthaM prastUyate/ atha vA yad uktam --- "jJAnaM svato 'rthAntareNaiva jJAnena vedyate prameyatvAt ghaTAdivat" iti; tatra yathA ghaTAdikaM prameyatve sati bhinnenaiva jJAnena vedyamAnaM dRSTaM tathA pramAtryAdy api/ tato ghaTAdinidarzanena yadvat prameyatvAt tajjJAnaM tadantareNaiva viSayIkriyate iti sAdhyate tadvat tata eva pramAtApi tadantareNaiva viSayIkriyate iti sAdhyatAm avizeSAt, tadantaram api tadantareNaivety anavasthAnAn na kasyacit pramAtuH pratipattiH ity abhAvaH/ atha tadavizeSe pramAtA svayam eva AtmAnaM pramiNoti; tarhi "jJAnaM jJAnAntareNaiva jJAyate prameyatvAt" ity asya tenaiva vyabhicAra ity asya kathanArthaM tat prastUyate/ evam api "pramAtRpramitiprameyapramANAnAM sAkalyena prameyatvaM sadRzaM rUpam" iti vaktavye kimartham "pramANasya ca" iti pRthag vacanam iti cet? svataH siddhatvena prameyAd asya prAdhAnyakhyApanArtham/ etad eva darzayann Aha --- tatraitAvAn ityAdi/ tatra teSu pramAtrAdiSu madhye pramANasya vizeSaH bhedaH etAvAn adhikaH svataH siddhaM pramANam/ nanu pramAtApi svataHsiddha iti cet; satyam; ata eva naivam avadhAraNIyam "pramANam eva2 iti, kin tu "svataHsiddham eva" iti/ siddhaM nirNItam adhigatam iti/ tato nirastam etat --- "parokSA hi nobuddhiH pratyakSo 'rthaH, sa hi bahirdezasambaddhaH pratyakSam anubhUyate, jJAte tv anumAnAd avagacchati" [zAbarabhASya 1.1.5] iti/ katham? yena hi sAkSAt prameyaM paricchidyate tat pramANam, na ca parokSabuddhyA tathA kiJcit paricchidyate, itarathA santAnAntarabuddhyApi paricchidyeta iti sarvadarzitvam/ AtmabuddhyA iti nottaram; parokSAyAM tathA nizcayavirahAt/ na khalu Atmani jJAnam asti paratra vA iti zrotriyasya nizcayo 'sti/ syAn matam --- mama arthAparokSatAjananAt "mayi" iti nizcaya iti; tad api na sundaram; yataH arthAparokSatA tajjanitApi kena pratIyate? na tAvad arthena; acetanatvAd asya arthAntaravat/ nApi buddhyA; tasyAH parokSatvAt, atiprasaGgAt/ ata eva nAtmanApi/ tan na arthAparokSatA utpannA pratyetuM zakyA/ kiM ca, "mama sA" ity api kutaH? madIyabuddhijanyatvAd iti cet; anyonyasaMzrayaH --- siddhe hi tasyA madIyabuddhijanyatve "mama sA" iti nizcIyate, tannizcaye ca tanmadIyabuddhijanyatvanizayaH iti/ "mama sA" iti nizcaye 'pi na madIyabuddhijanyatvanizcayaH, anyasambandhikAraNajanyAnAm api "mama" iti nizcayadarzanAt anyadhyAnAt mama viSApahArAdivat iti/ tan na "pratyakSo 'rthaH" [zAbarabhASya 1.1.5] ityAdi sUktam/ (p. 99) etena "jJAte tv anumAnAd avagacchati" [zAbarabhASya 1.1.5] it inirastam; arthajJAtatvasya hetor asiddheH/ api ca, tajjJAtatvaM kva buddhau pratibaddhaM pratipannaM yena tatas tadanumAnam? atha arthapratyakSatA kAdAcitkatvAt kasyacit kAryam; kAraNasya tataH "tad buddhiH" iti nAma kriyate iti; kriyatAm, yadi cakSurAdivyatiriktaM tatkAraNaM vyavasthApayituM zakyeta/ idaM tu yuktam --- cakSurAdivyApArAnantaraM tadbhAvAt tad eva tatkAraNam, cakrAdivyApArAnantaraM yathA ghaTasya bhAvAt cakrAdi kAraNam/ cakSurAder eva tannAma iti cet; kiM punar etad bAlabhASitam --- "satsamprayoge yad buddhijanma tat pratyakSam" [mImAMsAdarzana 1.1.4] iti? tan na arthapratyakSatAyA buddher anumAnam, uktanyAyena parabuddher api tatkAraNatvaM svabuddhez ca/ kiM ca tadanumAnam? arthApattibuddhir eva/ tasyAz ca parokSatve tad eva codyam anavasthA ca/ tan na zrotriyamataM sUktam/ etena "indriyANi artham Alocayanti ahaGkAro 'bhimanyate manaH saMkalpayati buddhir adhyavasyati puruSaz cetayate//" iti cintitam/ puruSasya parokSatve na tasya buddhiH anyad vA, prayuktanyAyasya samAnatvAt/ tarhi jJAnAntaragrAhyatvAt siddhaM tad iti cet; atrAha --- svata iti/ atrAyam abhiprAyaH --- yathA khalu mImAMsakasya parokSajJAnagrAhyo 'rtho na siddho bhavatIti jJAnAntaraM kalpitaM tathA parokSajJAnagrAhyaM jJAnam api na sidhyatIti tatrApi tadantaraM kalpanIyam, anyathA dvitIyam api jJAnaM na kalpanIyaM bhavet, tathA ca anavasthAnAt "svajJAnaM tadantareNaiva gRhyate prameyatvAt ghaTAdivat" ity atrah dharmihetudRSTAntAsiddhiH/ atha tajjJAnaM svataHsiddham iSyate; tarhi dharmyAdigrAhakapramANabAdhitatvAt kAlAtyayApadiSTo hetuH syAt/ yat punar uktaM pareNa --- "jJAne jJAnAntareNa vedye mama ghaTAdidRSTAnto 'sti na svavedye jainasya" iti; tan na; asya dRSTAnta eva nAsti, bhavataH punaH sakalAnumAnasAmagryabhAvaH/ kiJ ca, bhavato 'pi nIlaM "nIlam" ity atra na kazcid dRSTAntaH/ "pratyakSasiddhe kiM tena ity api samAnam/ yathA khalu nIle nIlatayA na lokasya vivAdaH tathA ahamahamikayA pratIyamAne jJAne svasaMvedane 'pi/ yadi punar ayaM nirbandhaH --- anumAnam antareNa na tatsiddhiH, tad api na dRSTAntam antareNa iti; so 'pi na, sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAt" ityAdivat "arthajJAnaM svagrahaNAtmakam arthagrahaNAtmakatvAt, yat punaH svagrahaNAtmakaM na bhavati tad arthagrahaNAtmakam api na bhavati yathA arthAntaram" ity etAvataiva prayojanaparisamApteH/ tat sUktam --- "svataHsiddham" iti/ nanv evam api kArikAyAM vRttau ca "dRSTa"vacanaM spaSTArthaM kartavyaM na "siddha"vacanam iti cet; tan na; (p. 100) nirvikalpasvasaMvedanadRSTam api "dRSTam" ity AzaGkA na nivarteta, na ca tat pramANam/ jJApakaM hi pramANam iSyate, na ca tad evam, anyathA dAnahiMsAviraticetasAM svargaprApaNasAmarthyaM svargAdiphalajJApakaM bhavet, na caivam iti pratipAdayiSyate/ viSayadarzanavAdinA siddhavacane punaH kriyamANe siddhaM "nirNItam" iti gamyate, siddhaH pakSo nirNItaH iti prasiddhidarzanAt/ tataH sAdhUktam --- "svataHsiddhaM pramANam" iti/ kuta etad iti cet? atrAha --- siddhiH ityAdi/ siddhiH tattvanirNItiH/ asyAH paryAyam Aha --- avipratipattiH avyutpattisaMzayaviparyAsalakSaNAjJAnanivRttiH/ anena "adhigatiH tatphalam" iti vacanAt tanmAtraM siddhiH ityAdi zaGkAM nivartayti/ tathA atra siddhiH, sA kim? ity atrAha --- pramitiH pramANaphalam/ etena sarveNa "siddhau" ity etad vyAkhyAtam/ sA yataH yasmAn niSThAt sampadyate samAptiM pratipadyate ta vastu pramANam/ atra "siddhasAdhanam" ity apare/ tAn pratyuttaram Aha --- tat punaH ityAdi/ tataH tanniSThAt "punaH" iti bhAvanAyAm svabhAvaparabhAvayor yAvatoH yatparimANayoH anena "chadmasthajJAnam aMzena pramANam" ity uktaM bhavati/ tayoH kim? sAdhanaM sAdhakam yAvator iti vacanAt tAvatoH "pramANam" iti gamyate "yattadornityaH sambandhaH" iti nyAyAt/ tat kim? ity Aha --- anyAnapekSam iti/ vyAkhyAtam etat/ kuta etat? ity atrAha --- pramAtmatvAt/ pramA pramANaM tad AtmA svabhAvo yasya tasya bhAvAt tattvAt/ etad uktaM bhavati --- pramANaM karaNam, tac ca sAdhakatamam, na ca siddhiphalaM pratyanyApekSaM tad yuktam iti/ nanu mA bhUt naiyAyikAdikalpitam anyApekSaM jJAnaM pramANaM saugatavikalpitaM tadviparItaM syAd iti cet; atrAha --- na punaH ityAdi/ svasaMvitteH etanmAtraM nirNayarahitaM svasaMvedanaM tat na punaH naiva svabhAvaparabhAvayoH pramANam iti/ kuta etat? ity atrAha --- atiprasaGgAt iti/ svApamadagarbhANDamUrcchitasvavedanam api pramANaM bhaved avizeSAt/ nanu kim ucyate "avizeSAt" iti, yAvatA vizeSo 'sti iti cet; atrAha --- sarvacittacaittAnAm ityAdi/ sarvANi jAgratsuptamUrcchitAdisambandhIni yAni cittAni nIlAdijJAnAni caittAni sukhAdivikalpavedanAni teSAm AtmanaH svarUpasya saMvedanaM pratyakSaM kalpanApoDhAbhrAntatvAbhyAM pramANam kathambhUtam? ity Aha --- hita ityAdi/ "samyagjJAnapUrvikA sakalapuruSArthasiddhiH" [nyAyabindu 1.1] iti vacanAt hitaM sragAdi, ahitaM viSAdi tayoH yAthAsaMkhyena prAptiz ca parihAraz ca tayoH samartham, icchatAM saugatAnAM svApop susvapnadarziny avasthA, prabodhaH tasmAt utthitacittadazA (p. 101) tayoH adhikaraNayoH ko vizeSaH na kazcid bhedas tasya saMbhAvyate, sAkSAtsampratipatter abhAvAvizeSAd iti manyate/ yataH yasmAt vizeSAt svApAdau Adizabdena madAdiparigrahH samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhir na bhavet/ "yataH" iti vA AkSepe, syAd eva iti/ etena parasya jAgratsuptasuSUptamRtAvasthAcatuSTayAbhAvaM darzayati/ syAn matam --- svApAdau teSAm anupalambhena asattvAt katham ayaM doSaH? ity atrAha --- na hi ityAdi/ hir yasmAt na svapAdau cittacaitasikAnAm abhAvaM pratipadyamAnAt prati yad darzayati tat pramANam asti yAvAn kazcit pratiSedhaH sa sarvo 'nupalabdheH, sA ca prabodhe 'pi asti/ ata evoktam --- "svApaprabodhayoH ko vizeSaH saMbhAvyeta" iti/ na ca anaikAntikAd hetoH sAdhyasiddhiH atiprasaGgAd iti manyate/ kiJ ca, tadanupalabdhiH svasambandhinI, parasambandhinI vA syAt? svasambandhinI cet; sA upalabdhinivRttirUpA yadi; katham atas tadabhAvasiddhiH? itarathApi tannivRttis tadabhAvajJApikA syAt/ jJAtA ca sA tajjJApikA jJApakatvAt dhUmavat/ tajjJaptiz ca yadi tadantarAt; anavasthA/ upalabdhyantarasvabhAvA cet; tatra tadantarabhAve kathaM cittacaitasikAnAm abhAvaH/ tadabhAvo 'pi yadi tucchaH; samayAntaragamanam/ svApAdizarIrAdisvabhAvatve; tadapratipattau na tadabhAvanizcayaH/ na khalu bhUtalAgrahaNe tatra ghaTAbhAvagrahaNam asti/ yadi punaH jAgratprabodhajJAnaM tadanupalabdhiH, evam api na tara tadabhAvasiddhiH, anyathA ihalokapratyakSAt paralokAbhAvaH sidhyet/ tan na svasambandhinI/ parasambandhinI cet; sApi tadA adRzyAnAM teSAM katham abhAvam avaiti iti, santAnAntarAsiddhiprasaGgAt/ atha avasthAcatuSTayAnyathAnupapattitaH tatra tadabhAvasiddhiH; tatredaM cintyate --- yathA paraparikalpitasya Atmano 'siddhau na tena AtmajIvaccharIraM sAtmakaM sidhyati iti, tathA nirvikalpakacittacaitasikAnAm abhAvaH/ tadabhAvAsiddhau na tadapekSe jAgratsuptadaze sidhyataH, tathA tannivRttyapekse mRtasuSuptadaze api/ tarvAdau caitanyAsiddhau vijJAnendriyAyurnirodhalaksaNamaraNAsiddhivat catusTayam asiddham/ vyavahAriNaH siddhaM cet; yadi pramANataH; prakRto doSaH/ evam eva; ity api vArtam; vRkSAdau maraNam api tathA siddham astu/ yat punar etat --- evaM vicAraNe pratibhAsAdvaitam avaziSyate iti; tatrApi "citrapratibhAsApy ekaiva buddhiH" [pramANavArttikAlaMkAra 3.220] ityAdi vacanAt citraikajJAnarUpeNa yadi tena paritoSaH; kramabhAvisukhaduHkhAdyAtmanApi paritoSaH kriyatAm/ atha ekAnekavikalpazUnyena; tatrApi sakalapratibhAsazUnyena kriyatAm iti carcitam/ tataH sthitam --- na hi ityAdi/ santu tarhi tatrApi tAni iti cet; atrAha --- na ca ityAdi/ na ca naiva teSAM cittacaitasikAnAM tadA svApAdidazAyAm AtmasaMvedanaM muktvA satAM vidyamAnAnAM lakSaNAntaram asti (p. 102) svasaMvedanalakSaNatvAj jJAnasyeti manyate/ yato lakSaNAntarAt pratyakSalakSaNaM tatas tebhyo nivarteta/ nanu bhavato 'pi na tadA tadbhAvo 'sti; Atmano 'pi nivRttiprasaGgAt/ satAM ca teSAM svaparAvabhAsitvaM muktvA na lakSaNAntaram asti tataH samAno doSaH iti cet; atrAha --- svApAdi ityAdi/ svApAdau svasyaiva saMvedanaM svApAdisvasaMvedanam tasya jAgratcittacaitasikAnAM yaH kSaNakSayAdisvabhAvaH, Adizabdena niraMzatvasvargAdiprApaNasAmarthyAdiparigrahH tasya yat svasaMvedanaM grahaNaM tasya ca na kiJcid vizeSam antaraM saMprekSAmahe, yataH tat kSaNakSayAdisvabhAvasaMvedanam anupalakSitam Aste tathA svApAdisvasaMvedanam api iti bhAvaH/ kuta etad iti cet? atrAha --- sAkSAt ityAdi/ sAkSAt pratyakSataH yA saMpratipattiH nirNItiH tasyA ubhayatra yo bhAvaH tasya avizeSAd anyathA kSaNakSayAdibhAvAnumAnam anarthakam/ liGgAt saMpratipattiH ubhayatra, ekatra sattvAdeH anyatra vyApAravyAhArAt ity abhiprAyaH/ yadi punar matam --- pAvakAt dRSTo 'pi dhUmaH yathA punaH dhUmAd eva dRzyate, tathA cittAd dRSTo 'pi vyApArAdiH punaH vyApArAder eva dRkSyata iti kathaM tatas tatra svasaMvedanasiddhir iti? tatrocyate "anyadhiyo gateH" ity anarthakaM bhavet, tadgatyupAyavirahAt/ zakyaM hi vaktum --- pAvakavat nivRtte 'pi janmAntaracetasi ihajanmani sarvadehAntareSu vyApArAder eva vyApArAdir iti na tadarthaM zAstrapraNayanam/ kathaM caivaMvAdino jalAdyAkAravizeSadarzanAt bhAvinyAm arthakriyAyAM tadarthino niyamena pravRttiH? kadAcit tasyAH dRSTo 'pi tadAkAravizeSaH punas tata eva sa ity AzaGkAnivRtteH/ tathA rUpAde raso dRSTo 'pi rasAd eva sa bhavet iti katham idam anumAnam --- "ekasAmagryadhInasya" [pramANavArttika 3.18] ityAdi/ etena svabhAvaviruddhopalabdhyAdikaM cintitam, nyAyasya samAnatvAt/ evaM pratyakSam api cintyam/ tad api prathamanIlArthAt tadAkAraM punaH tata eva AsaMsAram iti abhrAntagrahaNam anarthakam/ vyavahArI tathA na manyate; kiM punar asau svApAdau caitanyAbhAvaM manyate? tathA cet; mRtavat tatrApi dAhAdisAhasam Acaret/ etena naiyAyikAdir api tatrAbhAvaM kalpayan nirastaH/ kuto vA pratibodhe AtmamanaHsaMyogAdiH? AstAM tAvad eta/ jAgradvijJAnAt; idam api AstAm iti yat kiMcid etat/ na kevalaM tadvizeSAsaMprekSaNe svApAdau svasaMvedanam anupalakSitaM sidhyati api tu idaM dUSaNAntaraM darzayann Aha --- tathA ca ityAdi/ tathA tena tadvizeSAsaMprekSaNaprakAreNa vA cazabdaH (p. 103) avadhAraNe tathaiva iti/ svaM ca arthaz ca tAv eva viSayau gocarau tayoH pramANam ity abhimataM jAgraddazAyAM saugatasya yad vijJAnaM tasya yaH kSaNakSayAdisvabhAvaH tasya yA saMvittiH, agamakatvAt sApekSasyApi vRtteH devadattasya gurubhAryAvad iti/ yadi vA, tasya kSaNakSayAder grAhiNI svabhAvabhUtA saMvittiH iti grAhyam, tasyAH pratyakSAtmano 'pi nirvikalpAyA api kSaNakSayAdyanumAnApramANatAbhayAt yady apramANatvam "iSyate" ity adhyAhAraH/ na tarhi saMvitteH saMvitsvarUpasya pratyakSatA kalpanApoDhAbhrAntatA pramANam/ nanu tasyAH pratyakSatA nAsti/ tataH kathaM sA pramANam iti cet? atrAha --- yadi ityAdi/ yadi, punaH iti vitarke, saMvittiH tathaiva svasaMvedanaprakAreNaiva saty api vidyamAnApi pratyakSaM na syAt kalpanApoDhAbhrAntasvabhAvA na bhavet pramANaM vA saMvAdinI vA na syAt, pramANalakSaNaM tataH "sarvacittacaitasikAnAm AtmasaMvedanaM pratyakSaM pramANam" [nyAyabindu 1.14] ityevaMrUpAd anyathaiva vyavasthApanIyam/ kathaMbhUtam? ity atrAha --- yat pramANalakSaNam ativyApakaM na bhavet svApAdisaMvedane yan nAsti ity arthaH/ nanu uktam eva --- "yatraiva janayed enAM tatraivAsya pramANatA/" "pravartakaM pramANam" [pramANavArttikAlaMkAra pRSTha 151, 22] iti ca vacanaM svApAdau kSaNakSayAdau vA tad asti iti cet; atrAha --- tathA ca ityAdi/ tathA ca paraparikalpitaprakAreNa ca sarvaM pratyakSAdi pramANaM svabhAve svasvarUpe parabhAve paraurUpe vA kathaJcid eva saccetanAdinIlAdirUpeNaiva na kSaNakSayAdirUpeNa pramANam/ ata Aha --- na sarvathA iti siddham/ yena abhyAsadazAyAM bhAvini pravartakatvAt pratyakSaM pramANam iSTam, tasyApi tadrUpAdAv eva pramANaM na dRzyaprApyaviveke svayaM viSayIkRte 'pi, tayor ekatvAdhyavasAyo 'nyathA na syAt virodhAt/ sato 'viSayIkaraNe "ekasyArthasvabhAvasya" [pramANavArttika 3.42] ityAdi virudhyate/ atraiva dUSaNAntaram Aha --- cakSurAdi ityAdi/ na kevalaM sarvacittacaitasikAnAm AtmasaMvedanasya, api tu cakSurAdijJAnasyApi Adizabdena zrotrAdijJAnaparigrahaH sarvathA kSaNakSayAdAv iva nIlAdAv api parataH vikalpAt prAmANye aGgIkriyamANe kutaH na kutazcit tataH cakSurAdijJAnAt arthaM paricchidya pravartamAnasya punaH pazcAd avisaMvAdaH/ kuta etat? pravartanasyaivAsaMbhavAt "tataH" ity anena sambandhaH/ parata eva pravartanasaMbhavAd iti manyate/ punar atraiva dUSaNAntaram Aha --- kSaNakSayAdi ityAdi/ kSaNakSayAdau Adizabdena parimaNDalAdau visaMvAde 'pi "cakSurAdijJAnasya" iti sambandhaH/ nIlAdau pramANatve aGgIkriyamANe mRgatRSNAdijJAnasyApi na kevalam anyasya/ kathambhUtasya? salilAdivisaMvAdinaH zuklAdisvabhAvAvisaMvAdAt kathaJcit na sarvAtmanA pramANatvaM parIkSAyAH yukteH sakazAt pratiSThApayituM yuktam/ syAn matam --- mRgatRSNAdijJAnam avikalpakam abhrAntaM na tatsalilAdiviSayaM kathaM tasya tatra visaMvAdaH, anyathA nIlajJAnaM pIte visaMvAdi bhavet/ yac ca salilAdijJAnaM na tanmRgatRSNAdijJAnaM (p. 104) tRSNAdijJAnaM toyAdivibhramasya mAnasatvopagamAd iti; na; tatra jJAnadvayAnupalakSaNAt/ tathApi tatkalpane 'py yuktam/ zakyaM hi vaktum --- candram ekaM pazyato 'pi dvicandrabhrAntir iti ityAdi/ nanu mRgatRSNAjJAnena zuklAdisvabhAvAgrahaNAt kathaM tatra tadavisaMvAdo yataH kathaJcit pramANaM syAd iti cet? atrAha --- anyathA ityAdi/ anyathA uktAbhAvaprakAreNa taddarzino mRgatRSNAdisaliladarzinaH puruSasya suptatvAvizeSaprasaGgAt kathaJcit tasya prAmANyaM pratiSThApayituM yuktam/ dRzyamAnasyApi zuklAdisvabhAvasya adarzanakalpane salilAdipratibhAse kaH samAzvAsa iti? dRSTAntadvayasya kiM prayojanam iti cet? ucyate --- yadA ekasminn api vijJAne tasmin salilAdipratibhAsaM paro 'bhyupagacchati na zuklAadipratibhAsaM tadA uktanyAyena salilAdipratibhAsasyApi nihnavAt suptena asvapnadarzino 'vizeSaprasaGgAt ity ucyate/ yadA punaH zuklAdisvabhAvaviSayam avikalpaM darzanaM vizadaM salilAdigocaraM punaH savikalpam api vizadaM mAnasaM jJAnam abhyupagacchati, tadA nirvikalpakasya sato 'py anupalakSaNAd aspaSTasalilAdijJAnasyAsattve 'pi bhAvAt anyenAvizeSaprasaGgAd ity abhidhIyate/ atha svasaMvedanAdhyakSanirNayavicAraprastAve na upayogaH cakSurAdijJAnasya yena tad atra vicAryate iti, svarUpe svasaMvedanAdhyakSaM kathaJcid eva na sarvathA ity atra nidarzanArtham/ ata evoktam --- svabhAve vA parabhAve vA ity arthaH/ sAmprataM jJAnAntaravedyajJAnaikAnte yad dUSaNaM saugatasya prasiddhaM tad eva --- "yatraiva janayed enAM tatraivAsya pramANatA" ity atrApi pradarzya svataH svarUpavyavasAyAtmakaM sarvaM jJAnaM prasAdhayann Aha --- yathaiva hi ityAdi/ yathaiva yenaiva hi prakAreNa parataH jJAnAntarAt prAmANyam Adyasya jJAnasya svArthavyavasAyaH "prAmANyaM cetasAM svArthavyavasAyaH" iti vacanAt iti evam ekAnte yaugakalpite anavasthAnAt jJAnAntare 'pi tadantarApekSaNAt apratipattiH "svArthayoH" ity adhyAhAraH/ tathaiva tenaiva prakAreNa sarvajJAnAnAM savikalpakanirvikalpakacetasAM svataH AtmanA svabhAvAnizcayaikAnte svabhAvasya svarUpasya anizcayaikAnte aGgIkriyamANe anavasthAnAd anavasthiteH apratipattiH svArthayor 'vagantavyA/ etad uktaM bhavati --- yathA AdyaM darzanaM svabhAve vyavasAyasAmarthyavidhuram utpannam api anutpannakalpam iti "yatraiva janayed enAm" ityAdy uktam, tathA tatsvabhAve samutpannApi vikalpabuddhiH svataH svavyavasAyasAmarthyavidhurA iti utpannApy anutpannakalpA iti tatsvabhAvavyavasAye 'pi tadantarAnveSaNaM tatrApi tadantarAnveSaNam ity anavasthA/ tataH tasmAd anantarAd doSAt sarvajJAnAnAM svarUpavyavasAyAtmakatvaM "avagantavyA" ity anena jAtanapuMsakaliGgapariNAmena sambandhAt/ tat kiM karoti? ity atrAha --- nirvikalpetyAdi nirvikalpaM ca tat pratyakSalakSaNaM ca tat karmatApannaM nirAkaroty eva/ keSAM sambandhi? ity atrAha --- cittacaitasikAnAm iti/ syAn matam --- svarUpavyavasAyAtmakatvAbhAve kim anupapannaM yadarthaM tat sAdhyate? ity atra uttaram Aha --- svasaMvedanam ityAdi/ svasya AtmanaH saMvedanaM grahaNam tadantareNa arthagrahaNAnupapattivat (p. 105) svarUpavyavasAyam AtmanirNayam antareNa viSayasya svArthalakSaNasya vyavasAyAnupapattiz ca uktA/ anena "aGgIkRtAtmasaMvitteH" [siddhivinizcaya 1.18] ityAdinA parahRtaM codyaM kRtam iti darzayati/ uktam artham upasaMharann Aha --- tan nAyam ityAdi/ yata evaM "svaparaviSayapramANAbhimatavijJAnasya" ityAdi "suptatvAvizeSaprasaGgAt" ityantaM ca vyavasthitaM tasmAt nAyam ekAnto vaH saMvittiH buddhiH sarvA niravazeSA sarvajJasantativad anyApi svarUpam AtmAnaM vedayaty eva vedayti tasya kiJcin na vedayati ity evakArArthaH/ kathambhUtA? ity atrAha --- saMvitsvabhAvApi satI iti/ yad uktaM dharmottareNa --- "dvividhA bhrAntiH --- laukikI dvicandrAdigrahaNAtmikA/ zAstrIyA ca grAhakasaMvittibhedalakSaNAtmikA ca" tasyA abhAvaprasaGgAt/ tathA hi --- saccetanAdisvarUpavat tadvibhramavivekam api yady AtmanaH sA vedayati kutaH tadbhrAntiH? itarathA nIlajJAnasya pIte sA bhavet/ etena laukikI bhrAntir nirastA; tasyA grAhyAkArAbhAve abhAvAt, tannibandhanatvAt/ atrAparaH prAha --- bhrAnter abhAvo na doSAya saugatasya tadabhyupagamAd iti; tan na; yathApratibhAsaM tattvopagame jainadarzanaprasaGgAt/ tathA ca sati bhavataH kiM siddham? ity atrAha --- vyavasAya ityAdi/ "tannAyam ekAntaH" ity etad atrApi anuvartate/ tato 'yam arthaH --- yataH parakIyA saMvittiH evaMvidhA tat tasmAd vyavasAyAtmakatvAt iti hetor eva vA saMvittiH svarUpaM viSayarUpatvAt sarvathA vyavasyati ity ayaM naikAntaH "bhrAnter abhAvaprasaGgAt" iti sambandhaH/ yathaiva hi vaizeSikasya saMvittiH vyavasAyAtmikA "ayam" ity evaM parAmRzyamAnaM dharmiNaM vyavasyati tathaiva yadi tasya sthANutvapuruSatvayoH anyataravivekaM svabhAvabhUtam, anyathA svabhAvAvyavasthAprasaGgAt, vyavasyati; kutaH saMzayAdivyavasthA atiprasaGgAt? evaM sarvasya ekAntavAdinaH AtmanaikavAkyatAM samarthitAm upasaMharann Aha --- tathA ca tena prakAreNa ca sarvaikavAkyabhAve svaM ca arthaz ca svo vA arthaH tayoH tasya vA anubhavaz ca itaraz cAnanubhavaH tAv eva svabhAvau lakSaNaM svarUpaM bibhrANaM dadhAnam/ kiM tat? vijJAnam/ etat saugatam uddizya uktam, svapararUpavyavasAyetarasvabhAvaM vA svapararUpayoH vyavasAyo nirNayaH itaro 'nirNayaH tAv eva svabhAvaH svarUpaM taM vA bibhrAnam/ etat vaizeSikam uddizya kathitam/ tad anekAntam antareNa kathaM na kathaJcid upapanIpadyeta/ upasaMhAram Aha --- tad ityAdinA/ yata evaM tat tasmAt avikalpadarzanaM na vidyate vikalpaH svaparaurupavyavasAyo yasya saugatAdikalpitadarzanasya tat tathoktam, na svaparabhAvayoH pratyakSaM sat pramANam/ kuta etat? ity atrAha --- svayam ityAdi svayam AtmanA anubhUto gRhIto yaH svabhAvaH svarUpam svo vA bhAvo grAhyaH padArthAtmA, tasyApi na kevalam anyasya sarvathA kSaNikAdiprakAreNeva nIlAdiprakAreNApi/ yadi vA, vikalpAnubhavAntarAbhAvApekSAbhAvaprakAreNeva tadapekSAprakAreNApi ananubhUtakalpatvAt/ (p. 106) nanu mA bhUt naiyAyikAdidarzanaM pratyakSaM sat pramANaM svagrahaNasAmarthyavaidhuryeNa ghaTAdivad acetanatvAt na saugatadarzanaM tatsAmarthyabhAvena cetanatvAditi cet; atrAha --- cetanatve 'pi ityAdi/ apiH saMbhAvanAyAm, bhAvataH tatra cetanatvAsiddheH, tasminn api/ "svayam anubhUtasyApi sarvathA "anaubhUtakalpatvAt" iti sambandhaH/ atra nidarzanam Aha --- suSuptAdivat iti/ cintitam etat/ nanu bhAvata eva tatra cetanatve kutaH kAraNAd ucyate --- "cetanatve 'pi" ity etad iti cet; atrAha --- svaviSayIkRta ityAdi/ svena AtmanA viSayIkRte anubhUte vastuni kSaNikAdinIlAdirUpe parakalpitAd darzanapramANAt anumAnaM vikalpaz ca tadantaraM tadapekSitvAt kAraNAt "cetanatve 'pi" ity ucyate iti/ nanu pramitisAdhakaM pramANam, sA ca nIlAdau darzanAd eva jAteti tatra vikalpaH pramANam eva na bhavati kim ucyate "tadantaram" iti cet; atrAha --- tad ityAdi/ tadapekSaNIyasyaiva kSaNikatvAdau anumAnasyaiva nIlAdau vikalpasyaiva prAmANyaM pramitiM prati sAdhakatamatvopapatteH/ tasyaiva "prAmANyam" iti manyate/ atha pramitiM prati sAdhakatamasya vikalpasya hetutvAd darzanam api tAM prati sAdhakatamam ucyate/ tad uktam arcaTena --- "pakSadharmatAnizcayaH pratyakSAj jAyate iti pakSadharmatAnizcayaH pratyakSata ity ucyate" iti/ tarottaram Aha --- tatkAraNatve 'pi ityAdi/ "abhedAt sadRzasmRtyAm" [siddhivinizcaya 1.6] ityAdivacanAt darzanasya vikalpakAraNatvaM nAsti, ata eva "tatkAraNatve 'pi" iti, apizabdaH saMbhAvanAyAm/ sannikarSAder iva tadvat mukhyataH pramANatAnupapatteH na avikalpadarzanaM pramANam/ upacArataH tadupapattiH syAd iti cet; atrAha --- upacArata ityAdi/ upacArAt sannikarSAdeH "pramANam" iti prakAreNa vyapadezAvighAtAt/ nanu vyavahAre anyat pratyakSaM pramANaM nAsti, avikalpadarzanasyaiva mukhyataH pramANatopapattiH iti; atrAha --- yataH ityAdi/ prabhRtizabdo 'yam Adyartho ghisaMjJaH/ tato 'yam arthaH --- yataH prabhRti yasmAt AditaH vijJAnAt puruSasya pravRttiH tasya vyavasAyAtmanaH vijJAnasya mukhyataH pramANatvopAttiH nAvikalpadarzanaM pramANam iti prabhRtizabdena etad darzayati --- pUrvam akasmAt sukhahetoH duHkhahetor vA darzane tataH sukhAdyanubhavane ca na puruSa evam avagacchati idaM me sukhasAdhanaM duHkhasAdhanaM vA/ yat punar atredaM codyam --- sukhAdisAdhanadarzanakAle na sukhAdivedanam, tatkAle ca na tatsAdhanavedanam, tat kutaH sukhAdisAdhanayoH hetuphalabhAvapratItir iti? tat "pratibhAsaikyaniyame" [siddhivinizcaya 1.10] ityAdinA nirastam/ tataH tadavagamAt tasya saMskAraH, punaH kAlAntare tasya tajjAtIyasya vA darzanAt saMskAraprabodhe tatra smRtiH, tataH "tad evedaM tatsadRzam" iti vA pratyabhijJA, ato 'pi "yad itthaM tad iyatA kAlena sAmagrIvizeSeNa vA itthaMbhUtakAryakAri" iti cintA (p. 107) tarkaH, tato 'pi "itthaM cedaM tasmAt pUrvavat vivakSitakAryakAri" ity anumAnam, ataH "puruSasya pravRttiH" iti/ vakSyate caitad atraiva --- "akSajJAnair anusmRtya" [siddhivinizcaya 1.27] ityAdinA/ yat punar etat --- "pravRtteH phalabhAvena asattvAn na kasyacit kutazcit pravRttiH" iti; tad yugapad iva ca krameNApi citraikajJAnasaMbhavena pratyakSabAdhitam iti/ nanu mRgatRSNAdijalajJAnAd api puruSapravRttir astIti tasyApi mukhyataH pramANatvopapattiH syAd iti cet; atrAha --- prekSApUrvikA iti/ prakRSTA saMzayAdirahitekSA darzanaM pUrvaM kAraNaM yasyAH sA tathoktA samyagjJAnapUrvikA iti yAvat, vibhramasarvavikalpAtItatvAdyekAntaniSedhAt/ nanu nirvikalpakadarzanAd eva tathA puruSapravRttiH, ataH tasyaiva mukhyataH pramANatopapattiH/ tad uktam --- "taddRSTAv eva dRSTeSu saMvitsAmarthyabhAvinaH/ smaraNAd abhilASeNa vyavahAraH pravartate//" [pramANavArttikAlaMkAra pRSTha 24] iti cet; atrAha --- svekSita ityAdi/ svekSite svAnubhUte vastuni anyAnapekSasya vyavasAyAtmano vijJAnasya, ata eva smaraNAdiH nAnyata iti manyate/ uktaM caitad atraiva --- "vyavasAyAtmano dRSTeH" [siddhivinizcaya 1.4] ityAdinA/ syAn matam --- bhavatu vyavasAyAtmano vijJAnAd AditaH prekSApUrvikA puruSapravRttiH tathApi na tasya mukhyataH pramANatopapattiH avastusAmAnyaviSayatvena visaMvAdakatvAt/ tad uktam --- "vikalpo 'vastunirbhAso visaMvAdAd upaplavaH/" iti cet; atrAha --- avisaMvAda ityAdi/ avisaMvAdasya ekam anyanirapekSaM bhavanaM yasmAt tasya vikalpaviSayasya ca tattvato vastutvAd iti bhAvaH/ etad artham evedaM svekSita ityAdi/ atra codyate --- vyavasAyAtmano nAtIte puruSapravRttiH tasya anubhUtatvAt, na vartamAne anubhUyamAnatvAt/ na hi sukhAdau anubhUyamAne kazcit pravartate pravRtter anavasthAprasaGgAt/ nApi bhAvini; pratyakSataH tadapratipatteH na kvacit puruSapravRttir iti/ tatrottaram --- yato 'yam ityAdi/ ayaM codyakAraH prajJAkaraguptaH anyo vA pravarteta tathA vicAraM kurvann api na tiSThet/ kathambhUtaH? askhaladvRttiH/ etad uktaM bhavati --- yady ayaM prekSAkArI niyamena pravRttiviSayaM nAsti iti pazyet na tatra nityavad askhaladvRttiH pravarteta, na caivaM suparIkSaka vicAraM kurvann api na tiSThet kathaMbhUtaH askhaladvRttiH/ etad uktaM bhavati suparIkSakasyApi jalAdau pravRttidarzanAt ataH tatkArI taddveSI ceti upekSAm arhati iti/ kva pravarteta iti cet? atrAha --- hita ityAdi/ nimittayoH dvivacanam eta, tena hitasya odanAdeH prAptau prAptinimittam Ahitasya viSAdeH parihAre parihAranimittam/ na caitac codyam --- sukhaduHkhayor apratipattau na tatkAri hitam ahitaM vA jJAtuM zakyata iti; tathA anumAnApratipattau na liGgasya taddhetutvaM pratIyate iti na tadarthI tatrApi pravarteta ato 'numAnAnudayAt (p. 108) kutaH svayaM tattvam avabudhyeta paraM vA bodhayet? svasaMvedanAdhyakSasya anaMzasya vivAdagocarApannatvAt/ tad ayaM bhAvyanumAnam apratiyann api liGgasya taddhetutAm avaiti na punaH tathAvidhaM sukhAdikam apratiyan odanAdeH taddhetutAm icchatIti svecchAvRttiH/ kathaM pravartate iti cet? atrAha --- saGkara ityAdi/ yasya prAptiH tasya parihAraH yasya parihAraH tasya prAptiH iti saGkaraH, prAptiviSaye parihAraH parihAraviSaye ca prAptir eva vyatikaraH, tayoH vyatirekeNa abhAvena yato yasmAt tataH "yataH prabhRti" ityAdi sustham/ atra aparaH saugataH prAha --- "yatraiva janayed enAM tatraivAsya pramANatA" iti dharmottarasya matam etat/ tac ca yayaiva yuktyA asmAbhir nirastaM tayaiva jainaiH iti siddhopasthAyitvaM teSAm, darzanaM tu vikalpanirapekSaM pramANam/ yady apramANaM vikalpaH kathaM darzanena apekSyate? pramANatve pramANasaMkhyAvyAghAta iti/ tatrottaram Aha --- viSadarzanavad ityAdi/ viSadarzanavad ajJasya darzanam avikalpakam/ na syAt pramANaM sarvam avisaMvAdahAnitaH//24// viSam Alokya tatra ajJa iva pramANayati na punaH vyavasAyAtmakaM pramANam avisaMvAdakam iti lakSayati ceti viparItalakSaNaprajJo devAnAMpriyaH sarvam eva darzanam avikalpakaM kathaM pratyakSaM visaMvAdakaM ajJasya viSadarzanam iva/ vyavasAyAtmakasyaivAvisaMvAdakatvopapatteH/ taditarasyAvyavasAyAtmakatvena visaMvAdAt/ nanu avikalpakaM sukhAdinIlAdinirbhAsijJAnam avisaMvAdakam; na ca tadavisaMvAdakam api tu vikalpakam eva vyavasAyAtmakatvAt/ tadavisaMvAdinaH pratyakSasya nirvikalpakatve kSaNakSayAdivat sAdhanAntaram apekSate anizcayAd iti/ kalpanApoDham abhrAntam api darzanaM visaMvAdayaty eva yathAdarzanaM nirNayAyogAt/ vizeSAkAreNa arthAnAm anavabhAsanAt sAmAnyAkAreNa ca vyavasAyAnirNayAt/ yathApratipatrabhiprAyaM pramANalakSaNam avisaMvAdakatvaM pramANAntarAbAdhitaviSayam ayuktaM svamatavyAghAtAt/ tasmAn nAyam avikalpo 'nubhavaH svalakSaNagrAhI yathArthanirbhAsaM vyavasAyayituM samartho 'visaMvAdako nAma/ na cAvikalpitena svabhAvena svalakSaNavyavasthApanaM yuktam advaitavad iti bhedAbhAvAt/ vikalpAnAM bhedaikAnte 'pi niHsvabhAvatopapatteH/ ajJasya viSe avyutpattisaMzaya viparyAsopetasya saMbandhi yat viSadarzanaM svAnubhUte vastuni saMzayaviparyayakAri akiJcitkaraM vA tad iva viSadarzanavat iti, sarvaM caturvidham api, yadi vA sarvam anabhyAsajam iva abhyAsajam api darzanaM na pramANaM syAt bhavet/ kathambhUtam? avikalpakam "abhilApasaMsargayogyapratibhAsA pratItiH kalpanA" [nyAyabindu 1.5] tadAtmakaM na bhavati niraMzArthaviSayam ity arthaH/ atrAyam abhiprAyaH --- yadi vikalpanirapekSaM svatantraM darzanaM pramANam; hanta tarhi viSAjJasya viSadarzanaM tathAvidham anivAritam iti tad api pramANaM syAt/ tathA ca sati sandehAdeH na kasyacid viSe pravRttiH iti/ (p. 109) yat punaH --- "yatraiva janayed enAm anumAnabuddhiM tatraivAsya pramANatA" iti vyAkhyAnam; tad apy etena nirAkRtam; bhAvimaraNasaMbandhiviSAkAravizeSaliGgadarzanasya sajAtIyasmaraNasya ca anumAnahetoH atrApi kadAcid bhAvAt anumAnajananAd api pramANaM syAt/ na caivam, ato viSadarzanavad ajJasya sarvam avikalpakadarzanam apramANam iti/ nanu kalpanAtmakam api viSasya anyasya ca abhyAsadazAyAM darzanaM pramANaM dRzyate, tataH sarvaM darzanam apramANam iti vadato dRSTabAdhanam iti cet; atrAha --- avisaMvAdahAnitaH iti/ abhyAsadazAyAM pratiparamANuniyamaM darzanaM pramANam iti yaH avisaMvAdaH avipratipattiH tasya hAnitaH sarvaM darzanaM na pramANam iti/ yadi vA, dRSTasya paramaNumAtrasya aprApteH taddhAnitaH iti vyAkhyeyam/ viSadarzanaM sopahAsaM vyatirekamukhena vivRNvann Aha --- viSam ityAdi/ viSam Alokya darzanaviSayIkRtya tatra pramANayati pramANam AcaSTe/ kim? ity atrAha --- ajJa iva iti/ ajJo vyAkhyAtaH sa iva avyutpannaH avyutpattisaMzayaviparyastaH saugata ity abhiprAyaH/ tatra coktaM dUSaNam/ kiM punar na pramANayti? ity atrAha --- na punaH ityAdi/ vyavasAyAtmakaM pramANaM pramANayati na punaH/ kathambhUtaM tat? ity atrAha --- "avisaMvAdakam" iti/ "pramANam avisaMvAdijJAnam" [pramANavarttika 1.3] iti evaM lakSayati ca avadhArayati ca iti hetoH viparItalkSaNaprajJo devAnAMpriyaH/ yat pramANaM tad avisaMvAdakaM na bhavati yac ca avisaMvAdakaM tat pramANaM na vetti iti manyate/ mA bhUt tarhi viSadarzanM pramANaM vyavasAyAtmakaM vA jJAnam avisaMvAdakam api tudakam api tu darzanam iti cet; atrAha --- sarvam eva ityAdi/ anena zesam anvayamukhena vyAcaSTe --- sarvam eva niravazeSam eva darzanam/ kathambhUtam? avikalpakam ajJasya saMbandhi/ kena prakAreNa? kathaM pratyakSaM pramANaM na kathaMcit/ punar api kathambhUtam? ity atrAha --- visaMvAdakaM "visaMvAdakatvAt" iti gamyate yathA "sad anityam" ity ukte sattvAd iti/ kasya kim iva tat tathAvidham? ity atrAha --- ajJasya viSadarzanam iva iti/ tathA ca prayogaH --- sarvam eva avikalpaM darzanaM na pramANaM visaMvAdakatvAd ajJasya viSadarzanavat iti yad uktaM pareNa --- "vivAdagocaram avikalpaM darzanaM pratyakSaM pramANam avisaMvAdakatvAt" iti; tatra hetor viruddhatAM darzayann Aha --- vyavasAyAtmakasyaiva ityAdi/ vyavasAyAtmakasyaiva nAnyasya iti evakArArthaH/ nigaditaM vinA avisaMvAdakatvopapatteH/ nanu yad uktaM "sarvam eva" ityAdi; tatra asiddho hetuH; tathAvidhadarzanasyaiva avisaMvAdabhAvAd iti cet; atrAha --- tad ityAdi/ tasya vyavasAyAtmano vijJAnasya ya itaraH anyaH tasya visaMvAdAt kena kRtvA? ity atrAha --- avyavasAyAtmakatvena avastuniraMzaikAntagocaratvena/ nanu "avyavasAyAtmakaM darzanaM visaMvAdakam avyavasAyAtmakatvena" ity ucyamAne "anityaH zabdaH zabdatvAt" ityAdivat pratijJAtArthaikadezAsiddho hetur iti cet; AstAM tAvad eta, uttaratra asya vicArayiSyamANatvAt/ (p. 110) syAn matam --- avikalpaM darzanaM yady api kSaNakSayAdau visaMvAdakaM tathApi nIlAdisukhAdau saMvAdakam iti bhAgAsiddho hetur iti/ etad eva paraH darzayann Aha --- nanu ityAdi/ nanu iti vitarke/ avikalpaM ca sukhAdinIlAdinirbhAsijJAnam avisaMvAdakam/ tatrottaram Aha --- na ca ityAdi/ na ca naiva tat sukhAdinIlAdinirbhAsijJAnam avisaMvAdakM nirvikalpakam/ kiM tarhi tat? ity atrAha --- api tu vikalpakam eva iti/ kuta etat? ity atrAha --- vyavasAyAtmakatvAt/ vastusatsAmAnyavizesAtmakArthanirNayAtmakatvAt/ na cAnyasya avisaMvAdakatvadharmaH anyasya iti parikalpya bhAgAsiddhatA hetoH parikalpayituM zakyA, anyathA kvacit zabdAdau sAmAnyAdiprasiddham asattvAdikaM parikalpya tathA tad api bhAgAsiddham udbhAvanIyaM bhavet/ tad vikalpakam iti kuto 'vagamyate iti cet? atrAha --- tad iti/ tasya sukhAdinIlAdinirabhAsasya avisaMvAdinaH pratyakSasya nirvikalpakatve aGgIkriyamANe kSaNakSayAdinirbhAsavat sAdhanAntaram apekSate "pratyakSam" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ kuta etat? ity atrAha --- anizcayAdivad iti sukhAdisvabhAvasya pratyakSeNa anizcayAd iti/ na ca tad apekSate tato vikalpakam eveti/ nanu yadi nAma sAdhanAntaram apekSate avikalpakaM darzanaM naitAvatA visaMvAdakaM sAdhanAntarAnugraheNa sutarAm avisaMvAdakatvasiddheH Agamavat/ kalpanApoDhAbhrAntadarzanam iti cet; atrAha --- kalpanApoDham ityAdi/ kalpanApoDham abhrAntam api/ apizabdaH saMbhAvanArtha ubhayatra sambandhanIyaH/ darzane 'pi "tathA ca sati svArtha" [siddhivinizcaya 1.23] ityAdinA kalpanAyAH "antaHsvalakSaNasya dvayanirbhAsapratIteH" [siddhivinizcaya] ityAdinA ca vibhramasya vyavasthApitatvAt darzanaM visaMvAdayaty eva/ kuta etat? ity atrAha --- yathA darzanam iti darzanAnatikrameNa yathAdarzanam nirNayasya ayogAt/ yadi yathAdarzanaM nirNayaH syAt tarhi tadanugrahAt tadavisaMvAdakaM nitarAM bhaved iti yuktam, na caivam asti iti manyate/ na caitannirvikalpakam avisaMvAdakam iti/ atraiva yuktyantaram Aha --- vizesa ityAdi/ vizeSAkAreNa sajAtIyetaravilakSaNakAreNa cakSurAdibuddhau arthAnAM sukhAdinIlAdInAm anavabhAsanAt kAraNAt na caitat nirvikalpakam avisaMvAdakam iti saMbandhaH api tu vikalpakam eva ity atrApi tadAha --- sAmAnya ityAdi/ sAmAnyAkAreNa, cazabdaH vizeSAkAreNa ity asya samuccayArthaH, vyavasAyAnirNayAt cakSurAdibuddhau arthAnAm api tu "vikalpakam eva" iti padaghaTanA/ nanu "avikalpakaM ca sukhAdinIlAdinirbhAsijJAnam avisaMvAdakam" ity asya sAdhikAM parasya yuktiM pradarzya dUSayann Aha --- yathApratipatrabhiprAyam ityAdi/ pramANasya lakSaNam avisaMvAdakatvam "pramANam avisaMvAdi jJAnam" [pramaNavArttika 1.2] iti vacanAt/ kathaMbhUtaM tat? ity atrAha --- yathApratipatrabhiprAyam dRzyaprApayor naikatvam, anyathA dRzyam eva prApyam eva vA syAt/ tathApi tayor ekatvAdhyavasAyAd "yad eva dRSTaM tad eva prAptam" iti pratipatQNAm abhiprAyaH tasya (p. 111) anatikrameNa yathApratipatrabhiprAyam na pAramArthikam ity abhiprAyaH/ atha vA, marIcikAjalvat satyAbhimatam api jalaM na paramArthasat, tathApi atra vAsanAdArDhyena ciraM pratibhAsAnugamena "satyam etat jalam arthakriyAkAritvAt netarad viparyayAt" iti teSAm abhiprAyaH, tasya anatikrameNa yathApratipatrabhiprAyam/ yadi vA, jAgraddazAvat svapnadazAyAm api dRSTasya prAptiH avisaMvAdo 'sti iti tajjJAnam api pramANaM prasaktam, tathApi na tayA jAtaparitoSA jantavo jAyante iti na sA arthaprAptiH, jAgraddazAyAM tu viparyayAd bhavati iti teSAm abhiprAyaH tasya anatikrameNa yathApratipatrabhiprAyam iti/ nanv evam api vikalpakam avisaMvAdakaM prAptam, tatraivAsya sadbhAvAd iti cet atrAha --- pramANAntarAbAdhitaviSayam iti/ pramANAntareNa abAdhito viSayo yasya tat tathoktam pramANalakSaNam iti/ tat punaH avikalpa eva saMbhavi na vikalpe, sAmAnyAdeH pramANAntareNa bAdhanAd iti; tatra dUSaNam Aha --- ayuktam iti/ etad api pratyakSalakSaNam ayuktam/ kuta etat? ity atrAha --- svamatavyAghAtAt/ "antar bahiz ca sarvaM kSaNikaM niraMzam" iti bauddhasya svam AtmIyaM mataM tasya vyAghAtAt/ na hi kSaNikA niraMzAH paramANavo dRSTAH prAptA veti pratipatQNAm abhiprAyo 'sti, yataH tasya anatikrameNa tallakSaNaM yuktaM bhavet/ yadi ca yathApratipatrabhiprAyaM na pAramArthikaM tallakSaNaM kutaH "kSaNikAH sarvasaMskArAH" ityAdikasya "nAnyo 'nubhAvyo buddhyAsti" ityAdikasya ca paramArthataH siddhiH samayAntaravat? pratibhAsAdvaitasya niSiddhatvAt niSetsyamAnatvAc ca anantaram eva/ pramANAntarAbAdhitaviSayatvaM ca pramANam avikalpadarzanam eveti ca cintitam/ upasaMhAram Aha --- tasmAt nAyam avikalpo 'nubhavaH/ kathaMbhUtaH? svalakSaNagrAhI yathArthanirbhAsam arthanirbhAsAnatikrameNa vyavasAyapituM vyavasAyaM kartuM na samarthaH avisaMvAdako nAma kin tu visaMvAdaka eva/ nanu na vyavasAyakaraNAd avisaMvAdakaH api tu svalakSaNagrahaNAt/ vyavasAyo 'pi tadgrahaNAt nAparaH, jAtyAdipratibhAsasya indriyajJAne niSedhAd iti cet; atrAha --- na ca ityAdi/ na ca naiva avikalpitena anizcitena svabhAvena svarUpeNa svalakSaNasya vyavasthApanaM yuktam upapannam/ atra dRSTAntam Aha --- advaitavat iti/ puruSAdvaitam iha advaitaM (p. 112) gRhyate na pratibhAsAdvaitaM tatra bauddhasya vivAdAbhAvAt, tasya iva tadvad iti/ nanu advaitasvalakSaNayoH apratibhAsetarakRto vizeSo 'sti ataH "advaitavat" ity ayuktam iti cet; atrAha --- bhadAbhAvAt iti/ bhedasya vizeSasya abhAvAt svalakSaNasyApi apratibhAsanAd iti manyate/ tataH sUktam --- "advaitavat" iti/ atha matam --- tadadvaitaM yadi sukhAdinIlAdipratibhAsAtmakaM tarhi sAkAre saugatadarzane puruSa iti nAma kRtaM bhavet, anyathA acetanaM nAvabhAsate ity asati, sukhAdinIlAdisattve ca na tadadvaitam, tadasattve prakRte 'pi tad astu iti; tatrottaram Aha --- vikalpAnAm ityAdi/ vikalpAnAM sukhAdinIlAdibhedAnAM bhedaikAnte 'pi niraMzasvalakSaNaikAnte 'pi na kevalam advaite niHsvabhAvatopapatteH asattvopapatteH, anyathApratibhAsasya tatrApi bhAvAd iti bhAvaH, anyathA anekAntasiddhiH ity uktam/ idam aparaM vyAkhyAnam --- niraMzasvalakSaNadarzanAnantarabhAvinAM vikalpAnAM yathA sthUlAdidUrAdibhedA viSayAH tathA niHkalapuruSadarzanAnantarabhAvinAM teSAM sukhAdinIlAdibhedA viSayAH, teSAM ca vikalpAnAM bhedaikAnte 'pi niHsvabhAvatopapatteH/ svaH AtmIyaH saugatakalpito bhAvaH padArthaH tasmAn niSkrAntAnAM bhAvaH tatra tasyA upapatteH bhedAbhAvAd iti sambandhaH/ tataH sUktam --- "avisaMvAdakajJAnaM vikalpakam eva" iti/ bhavatv evaM tathApi na tat pratyakSam; mAnasatvena vaizadyavirahAt, tathA coktam --- "na vikalpAnuviddhasya spaSTArthapratibhAsitA/ svapne 'pi smaryate smArtaM na ca tat tAdRg arthadRg//" [pramANavArttika 2.284] iti cet; atrAha --- na caitad ityAdi/ na caitad vyavasAyAtmapratyakSaM mAnasaM matam/ pratisaMkhyAnirodhyatvAd arthasannidhyapekSaNAt//25// na hIdaM svArthavyavasAyAtmakaM mAnasaM pratyakSaM, gavi sannihite mAnasIM gobuddhiM vinivartya tadA azvakalpanAyAm api gor eva vinizcayAt/ sa punaH nizcayaH vikalpAntaravad arthasannidhiM nApekSeta/ tasmAd idaM spaSTaM vyavasAyAtmakaM jJAnaM svArthasannidhAnAnvayavyatirekAnuvidhAyi pratisaMkhyAnirodhyavisaMvAdakaM pramANam yuktam/ eta sukhAdinIlAdinirbhAsijJAnam/ kathaMbhUtam? vyavasAyAtma nirNayAtmakaM mAnasaM manonimittam na ca naivam matam/ kuta eta? ity atrAha --- pratyakSam iti/ pratyakSaM vizadam --- indriyAzritaM vA yata idaM tan na mAnasam iti/ tadAzritaM ca akSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt andhAdAv abhAvAt/ tathApi mAnasatve asya dvicandrAdijJAnasyApi mAnasatvam iti vyAhatam etat --- "kiJ cendriyaM yadakSANAM bhAvAbhAvAnurodhi cet/ tat tulyam" [pramANavArttika 2.296] iti/ (p. 113) atraiva yuktyantaram Aha --- pratisaMkhyA ityAdi/ pratisaMkhyayA prativikalpena anirodhyatvAd anirAkriyamANatvAt/ tathA ca prayogaH --- etad vivAdagocarApannaM jJAnaM na mAnasam, pratisaMkhyAnirodhyatvAt, yat punar mAnasaM na tat pratisaMkhyAnirodhyaM yathA gavi sannihite "gaur ayam" iti mAnaso vikalpaH/ punar api tadantaram Aha --- artha ityAdi/ arthasya ghaTAdeH sannidhiH yogyadezAdyavasthAnaM tadapekSaNAt/ kArikAM vivRNvann Aha --- na hIdam ityAdi/ idaM vivAdAspadIbhUtaM jJAnam/ kathaMbhUtam? svArthavyavasAyAtmakam/ tat kim? mAnasam iti yuktam/ na hi na khalu/ kuta etat? pratyakSaM vizadam akSAzritaM vA yataH/ itaz ca na mAnasam; ity Aha --- gavi ityAdi/ gavi pazuvizeSe/ kathaMbhUte? sannihite/ gobuddhim gaur ayaM mahAn zuklaH dIrghaH anyathA vA ityAdi parAmarzAtmikAM mAnasIM vinivartya tadA tadvivartanakAle gor eva vinizcayAt/ kasyAM satyAm? ity Aha --- azvakalpanAyAm api na kevalaM tadakalpanAyAm etad uktaM bhavati --- yady ayaM sthirasthUlasAdhAraNAkAre gonizcayH prakRtagobuddhivat mAnasaH; tarhi tadvad azvakalpanAyAM vinivarteta/ na caivam, tan na mAnasaH/ "vinizcayAt" ity anena etad darzayati/ tatkalpanAkAle godarzanaM yadi avikalpakam; tarhi kSaNakSayadarzanavat tadvyavahAro na bhavet tadvikalpAnutpatteH, yugapad vikalpadvayAnabhyupagamAt/ tasmAt nizcayAtmakam iti/ evakAreNa punaH etat kathayati --- darzanamAtrAt tatha govyavahAre kSaNakSayAdivyavahAro 'pi bhaved vizeSAbhAvAt/ na caivam iti/ nanu yadA govinizcayo na tadA azvavikalpanA, jainasya yugapad upayogadvayAnutpatter iti cet; mAnasaM samamupayogadvayaM yugapn neSyate na indriyamAnase, katham anyathA nyAyavinizcaye --- "sahabhuvo guNAH" ity asya --- "sukham AhlAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhakam/ zaktiH kriyAnumeyA syAt yUnaH kAntAsamAgame//" iti nidarzanaM syAt? etena "akSaNikajJAnalakSaNasamAropavyavacchedAt kSaNikAnumAnaM pramANam" iti nirastam; akSaNikajJAnasya samAropatvAsiddheH, azvakalpanAyAm api tannivRttyasiddheH iti/ yuktyantaram Aha --- sa punaH ityAdi/ saH anantaroktaH punaH iti yuktyantarasUcakaH, nizcayaH govyavasAyaH vikalpAntaravad IzvarAdivikalpavat yadi mAnasaH syAt tadA arthasya sannidhiM yogyadezAdyavasthitiM na apekEta/ apekSate ca, tan na mAnasam iti/ anena "arthasannidhyapekSaNAt" ity etat vyatirekamukhena vyAkhyAtam/ upasaMhArArtham Aha --- tasmAt ityAdi/ yata evaM tasmAd idam anantaroktam spaSTaM vizadaM vyavasAyAtmakaM jJAnam/ kathaMbhUtam? svArthasannidhAnAnvayavyatirekAnuvidhAyi (p. 114) pratisaMkhyAnirodhyavisaMvAdakaM pratyakSaM pramANaM yuktam/ atha tasya svArthasannidhAnAnvayavyatirekAnuvidhAyitvaM cet; arthakAryatA, iti laghIyastraye tatpratisedho virudhyate iti; tan na; notpattau tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvam, api tu vyApAre, arthe sadgrahaNe vyApriyate nAnyathA iti AcAryAbhiprAyAt/ kuta etad avagamyata iti cet? svagrahaNAt/ na hi kiJcit svotpattau svAnvayavyatirekAnuvidhAyi, vipratiSedhAt/ tataH sarvaM sustham syAn matam --- mA bhUt tan mAnasam api tv aindriyaM tathApi bhrAntam astu/ na ca indriyavibhramAH pratisaMkhyAnena nivartyante "candram ekam" iti bhAvayato 'pi dvicandrapratibhAsAnivRtter iti/ tatrottaram Aha --- tac ced ityAdi/ tac ced avastuviSayam apramANaM yato 'nyataH/ nirNayAtmakatvAt siddheH arthasiddher asaMbhavAt//26// darzanasiddhipratijJAyAM vipratipattiviSayasya sAdhanAntarapratIkSasya siddher anupapatteH/ adhigatir ity api nirNItir eva/ tathA ca anizcitArthanizcayena avisaMvAdakaM jJAnaM spaSTapratibhAsam anyad vA pramANaM nAparam/ tao vyavasAya eva avisaMvAdaniyamo 'dhigamaz ca nizcetavyaH tatraiva tadbhAvAt, tadvazAd eva tatpratiSThAnAt/ tad anantaroktaM cet yadi apramANam/ kuta etat? avastuviSayaM yataH/ sAmAnyavizeSAtmakatattvam avastu viSayo yasya tat tathoktam/ kiM tarhi pramANam? na kiJcid ity arthaH/ "avikalpakaM darzanam" iti cet; atrAha --- anyataH ityAdi/ anyataH mithyaikAntavAdikalpitAt pramANAd arthasiddheH atyantam asaMbhavAt/ nau siddhiH adhigatimAtraM tato 'pi saMbhavati iti cet; atrAha --- siddheH nirNayAtmakatvAt/ asyAnabhyupagame dUSaNam Aha --- darzana ityAdi/ darzanam arthasAkSAtkaraNaM niraMzAd arthAt tadAkArAtmalAbha iti yAvat, tad eva siddhiH iti yA saugatasya pratijJA tasyAM ca kriyamANAyAM siddheH jJapteH anupapatteH darzanasya, siddheH nirNayAtmakatvam iti/ kathaMbhUtasya? vipratipattiviSayasya/ punar api kathaMbhUtasya? sAdhanAntarapratIkSasya sAdhanAntare pratIkSA yasya iti/ anena darzanAbhAvAt na tatsiddhiH ity uktaM bhavati/ yat punar etat --- "adhigatis tatphalam" iti; tad arthato nirAkRtam, zabdato nirAkurvann Aha --- adhigatiH ity api na kevalam anyA api tu adhigatir ity api yA siddhiH parasya sApi nirNItir eva/ nirNItiparyAyaH adhigatizabdaH iti manyate/ tataH kiM jAtam? ity Aha --- tathA ca ityAdi/ tathA ca tena ca prakAreNa anizcitasya arthasya yo nizcayaH na darzanamAtram, tena avisaMvAdakaM jJAnaM spaSTapratibhAsam anyad vAspaSTapratibhAsaM pramANaM nAparam iti yuktaM pazyAmaH/ (p. 115) upasaMhArArtham Aha --- tata ityAdi/ yata evaM taot vyavasAya eva nirNaye eva avisaMvAdaniyamaH adhigamaH svArthagrahaNaM ca nizcetavyaH/ kuta etat? ity atrAha --- tatraiva vyavasAya eva tayoH avisaMvAdaniyamAdhigamayoH bhAvAt/ etad api kutaH? ity atrAha --- tadvazAd eva vyavasAyAd eva tatpratiSThAnAt tayoH pratiSThAnAt/ evaM vyavasAyAtmakam avisaMvAdijJAnaM pramANaM vyavasthApya sAmprataM tataH pravRttikramaM darzayati anAgatam arthaM sUtrayati --- "akSajJAnaiH" ityAdinA/ akSajJAnair anusmRtya pratyabhijJAya cintayan/ Abhimukhyena tadbhedAn vinizcitya pravartate//27// sparzanarasanaghrANacakSuHzrotramanAMsi indriyANi/ taiH svaviSayagrahaNam avagrahAdyAtmikA matiH bahubahuvidhAkSiprAniHsRtAnuktadhruvANAM setaraprakArANAm/ ata evAnekAntasiddhiH/ na hi saMvitteH bahubahuvidhaprabhRtyAkRtayaH svayam asaMviditA evodayante vyayante vA yataH satyo 'py anupalakSitAH syuH kalpanAvat tathetarAkRtayaH/ svalakSaNasAmAnyalakSaNaikAnte punaH saMvedanAkRtIH na pazyAmaH tathaivApazyantaH katham AtmAnam eva vipralabhAmahe/ tad evaM paramArthataH siddhiH anekAntAt/ manyate mananaM vA iti matiH, smaraNaM smRtiH, saMjJAnaM saMjJA, cintanaM cintA, abhinibodhanam abhinibodha iti tahAmananti tattvArthasUtrakArAH --- "matiH smRtiH saMjJAcintAbhinibodha ity anarthAntaram" [tattvArthasUtra 1.13] iti/ matismRtyAdayaH zabdayojanAm antareNa na bhavantIty ekAnto na yatas tatrAntarbhAvyeran/ tadekAnte punaH na kvacit syuH tannAmasmRter ayogAt anavasthAnAdeH/ ato nibandhanasthAnAd vAkyAntarANi upaplavante --- "akSajJAne tadbhedAn vinizcitya pravartate" ity ekaM vAkyam, "anusmRtya tadbhedAn pravartate" iti dvitIyam, pratyabhijJasya tadbhedAn pravartate" iti tRtIyam, "cintayan vitarkayan tadbhedAn pravartate" iti caturtham, Abhimukhyena tadbhedAn vinizcitya pravartate" iti paJcamam, cintayann Abhimukhyena tadbhedAn vinizcitya pravartate" iti SaSThaM samuditam/ tatra akSANi cakSurAdIni indriyANi teSAM kAryabhUtaiH jJAnaiH tadbhedAn hitAhitArthavizeSAn vinizcitya pravartate puruSaH/ ayaM ca pravRttikramaH abhyAsadazAyAM draSTavyaH/ na hi tasyAM pravartamAno niyamena sajAtIyAnusmaraNAdikam apekSate janaH tathApratIteH amum evArtham Azritya "abhyAse bhAvini pravartakatvAt pratyakSaM pramANam" iti/ tat sarvaM yuktam, idaM tu ayuktam prajJAkaraguptenoktam --- "bhAvini" iti; dAhAdikAraNe pAvakAdau lokasya pravRttidarzanAt/ dAhAdyadarzane kathaM "tat tatkAraNam" iti pratIyate iti cet? abhyAsAt kin na jAyate? svayaM ca vyavahAram Azritya (p. 116) tato 'pratipannam api pratyakSeNa bhAvi pratipannam icchan tam eva Azritya vartamAnaM tatkAraNaM pratyakSam icchantaM na sahate iti prAkRtabuddhiH/ atha vA, yad uktam --- "gavi sannihite gobuddhiM vinivartya tadA azvakalpanAyAm api gor eva vinizcayAt" iti; tatra pravRttau idaM vAkyam, tatra anusmRtyAder virodhAt/ "anusmRtya tadbhedAn pravartate pUrvavyavasthApitanikSepAdiSu pravRttyartham/ "pratyabhijJAya tadbhedAn tu pravartate" ity etat punaH "tad evedaM tena sadRzam" iti vA anusandhAnamAtreNa pravRttau/ "cintayan tadbhedAn pravartate" itIdam adRzyamakarAkaravADavAgnivivekavinizcayena dezAdyantaravRttau/ "Abhimukhyena tadbhedAn vinizcitya pravartate" ity etat "akasmAd dhUmadarzanAt pAvako 'tra iti pravRttau/ "cintayan Abhimukhyena tadbhedAn vinizcitya pravartate" ity etat "anityaH zabdaH zrAvaNatvAt" ityAdyanumAnAt pravRttau/ samuditaM tu vAkyam "vahnir atra, dhUmAt, yatra yatra dhUmaH tatra tatra vahniH yathA mahAnasAdau, dhUmaz cAtra" ityevamAdyanumAnAt pravRttau/ tara akSajJAnaiH pUrvam anayoH sambandhe gRhIte sati punas tair eva kvacit dhUme viSayIkRte pUrvasaMskAraprabodhaH, tataH smRtiH, tasyAH pratyabhijJA, punaH tarkaH, ato 'numAnaM tataH pravRttir iti/ kArikAM vivRNvann Aha --- sparzana ityAdi/ sparzanarasanaghrANacakSuHzrotramanAMsi/ kim? indriyANi/ manaH sarvajJasiddhau nirUpayiSyate/ taiH sparzanAdibhiH karaNabhUtaiH svaviSayANAM sparzAdInAM grahaNaM tadgrAhakaM yaj janyate jJAnam/ tat kiM nAma? ity atrAha --- matir iti/ kimAtmikA sA? ity atrAha --- avagraha ityAdi/ avagrahAdayo vakSyamANakAH tadAtmikA iti/ keSAM sA? ity atrAha --- bahu ityAdi/ bahu ca yugapat samAnajAtIyAnAM bahUnAM grahaNam, bahuvidhaM ca bhinnajAtIyAnAm, kSipraM ca jhaTiti, aniHsRtaM ca AlokAdyanapekSam anuktaM ca pAnakAdau guDAdirasavizeSasya akathitaM ca/ dhruvaM ca dRDhatayA kAlAntarasmaraNakAraNam teSAm/ kathaMbhUtAnAm? setaraprakArANAm saha itaraprakAraiH abahvAdibhiH vartamAnAnAm/ tathA ca sati kiM siddham? ity atrAha --- ata eva ityAdi/ yata eva taiH svaviSayANAM grahaNam evaMvidham, ata eva anekAntasiddhiH/ nanu AgamAd eva kevalAt sarvam etat siddhaM nAnyataH anupalakSaNAt, tato bhavata Agamikatvam iti cet; atrAha --- na hi ityAdi/ na hi saMvitteH indriyamateH sambandhinyaH bahubahuvidhaprabhrtyAkRtayaH svayam AtmanA asaMviditA eva ajJAtA eva udayanta utpadyante vyayante vinazyanti vA yato yasmAd asaMviditodayavyayAt satyo 'pi anupalakSitAH syuH/ atra paraprasiddhaM dRSTAntam Aha kalpanAvat iti/ yathA "na hi imAH kalpanAH" ityAdi vacanAt (p. 117) izvarAdikalpanA nAnupalakSitAH udayante vyayante ca tathA prakRtA api iti/ tathA tenaiva prakAreNa itarAkRtayaH abahvAdyAkRtayaH na satyo 'pi anupalakSitA udayante vyayante vA iti/ tarhi tathaiva svalakSaNsaMvedanAkRtayaH sAmAnyasaMvedanAkRtaya eva vA svayM svasaMviditA eva udayante vyayante ceti cet; atrAha --- svalakSaNa ityAdi/ svalakSaNaM ca sAmAnyalakSaNaM ca te eva ekAntau tayoH saMvedanAkRtIH punaH na pazyAmaH/ carcitaM caitat/ tathApi tAH satyaH kalpyantAm iti cet; atrAha --- tathaiva ityAdi/ tathaiva paraparikalpitaprakareNaiva apazyantaH kathaM kalpanayA svalakSaNasAmAnyalakSaNaikAnte saMvedanAkRtikalpanayA AtmAnam evavipralambhAmhe vaJcayAmaH/ upasaMhAram Aha --- tad evam ityAdinA/ tat tasmAt evam uktaprakAreNa paramArthataH siddhiH sarvabhAvAnAM niSpattiH pratipattir vA anekAntAd anekAntam Azritya/ matyAdInAM niruktiM darzayann Aha --- manyate ityAdi/ sugamam tattvArthasUtrakAreNa sahAtmanaH ekavAkyatAM darzayann Aha --- tathA ityAdi/ tathA uktaprakAreNa Amananti tattvArthasUtrakArAH/ katham ity Aha --- "matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodha ity anarthAntaram" [tattvArthasUtra 1.13] ity evam/ sarvasUtrANAM sopaskAratvAt atra "pravartakaH" ity AdhyAhAryam/ itizabdaH svasUtre vAkyAntarasamAptyarthaH/ tato 'yam artho jAyate --- "matiH pravartikA iti, smRtiH pravartikA iti, saMjJA pravartikA iti, cintA pravartikA iti, abhinibodhaH pravartakaH, cintAbhinibodhaH pravartakaH, matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodhaH pravartakaH iti ca/ nanu ca etan matyAdikam anyonyaM bhinnam abhinnaM vA? ubhayathApi "svalakSaNa" ityAdi virudhyate iti cet; atrAha --- anarthAntaram iti/ ISadarthe naJ pravartate/ ISat kathaJcid arthAntaram anarthAntaram iti/ uktaM ca laghIyastraye --- "pramANaphalayoH kramabhAve 'pi tAdAtmyaM pratyeyam" [laghIyastrayasvavRtti zloka 6] iti/ atha vA, yadavagrahaviSayIkRtam IhA pratyeti, Ihitam avAyo 'vaiti, avAyAnubhUtaM dhAraNA, evam uttaratrApi yojyam, tad evam Aha anarthAntaram iti, kathaJcid abhinnaviSayaM matyAdikam ity arthaH/ antyavAkyApekSayA "anarthAntaram --- abhinnapravRttiprayojanam" iti vA vyAkhyeyam/ nanu matyAdikaM sarvam abhidhAnapurassaram eva svArthaM pratyeti iti zabdazruta evAntarbhAvo 'sya, tathA ca taccintane evAsya cintA bhaviSyati iti pRthag iha cintanam anarthakam iti cet; atrAha --- "zabdayojanam" ityAdi/ matismRtyAdayH zabdayojanam antareNa te na bhavanti kin tu tadyojane sati bhavanti ity evam ekAnto na, yata ekAntAt tatra antarbhAvyeran ity arthaH/ yata iti vA AkSepe, naiva saMkIryeran/ vipakSe bAdhakam Aha --- tadekAnta ityAdi/ sa cAsau ekAntaz ca tasmin aGgIkriyamANe punaH na kvacid bahir antar vA syuH matismRtyAdayaH/ kuta etat? (p. 118) ity atrAha --- tannAma ityAdi/ yasya nAmnA yojanAt matismRtyAdayH tat tannAma ity ucyate, tasya smRter ayogAt/ etad uktaM bhavati --- na yatra yatra svArthaH tatra tatra tannAma, yataH tadyojanAt niyamena matismRtyAdayaH syuH api tu saGketasya yojanAt, tatsmRter eva ca ayogAt prakRtam iti/ kuta etat? ity atrAha --- anavasthAnAdeH anavasthAnam Adir yasya anyonyasaMzrayasya sa tathoktaH tasmAt/ tathA hi --- prathAa nAmasmRtiH tadviSayAbhidhAnasmRteH, sApi tadviSayanAmasmRteH ity anavasthA/ sannihite ca vastuni matyAdinA nirNIte nAmavizeSe smRtiH, tasyAz ca matyAdiH ity anyonyasamAzrayaH/ ata eva apratipattiH pratipatter abhAvaH, andhamUkaM jagat syAd iti manyate/ carcitaM caitat --- "sadRzArthAbhilApAdismRtiH" [siddhivinizcaya 1.8] ityAdinA/ evaM tAvat "pramANasya phalaM sAkSAt siddhiH svArthavinizcayaH" [siddhivinizcaya 1.3] ity asya samarthanadvAreNa "adhigatiH tatphalam" ity etan nirastam/ idAnIm "sArUpyaM pramANam" [nyAyabindu 1.20] ity etat prakArAntareNa dUSayann Aha --- "pratyakSAH" ityAdi/ pratyakSAH paramANavo bahir ime sthUlaikacitrAkRteH, saMvitter viSayA iti pralapatA syAdvAdavidveSiNA/ buddhenAlam alaM bahir antar vAzlIlam evAkulam, tannairAtmyam apItareNa na vivekAtmA na sA yujyate//28// viSayo dvividho bauddhasya pratyakSaH anumeyaz ca/ tatra pratyakSAH santo viSayA gocarAH/ ke? ity Aha --- paramANavaH/ kva? bahir iti/ ke punas te? ity Aha --- ime paridRzyamAnaghaTAdivyapadezabhAjaH/ kasyAH? ity atrAha --- saMvitteH/ kathambhUtAyAH? ity Aha --- sthUlaikacitrAkRteH sthUlA ekA citrA zabalA AkRtiH AkAro yasyAH sA tathoktA tasyAH "saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyAH" iti rAddhAntAt/ pralapatA alam/ kena? buddhena itareNa kena? dignAgAdinA/ kathaM pralapatA? azlIlam eva asambaddham eva yathA bhavati AkulaM ca/ apizabdaH bhinnaprakramH atra draSTavyaH cazabdArthaH/ kathaMbhUtena ? ity atrAha --- syAdvAdavidveSiNA/ etad uktaM bhavati --- yathA nIlAkRteH saMvitteH nIlaM pratyakSaM na pItAdi, sArUpyakalpanAvaiphalyabhayAt tathA sthUlaikacitrAkRteH tasyAH pratyakSo viSayo 'pi tathAvidha eva kalpanIyo na paramANavaH iti/ yat punar atroktaM prajJAkaraguptena --- "tathAvidhAyAH tathAvidhaviSayasiddhiH dUrasthitaviralakezeSu atadAtmasu tathAvidhAyAH tasyAH darzanAt/" iti; tatra na tarhi paramANavaH asyAH pratyakSAH santo viSayAH kin tu anumeyAH, itarathA dUrasthitaviralakezA api anekasaMvitter (p. 119) viSayAH tathA iti na bhrAntaM nAma kiJcit, yannirAsArtham abhrAntagrahaNaM kriyamANam arthavat syAt/ atha tatkezAnAM viralanAnanukaraNe 'pi kRSNatAmAtrAnukaraNavat paramANUnAm anyonyavivekAnanukaraNe 'pi nIlatAmAtrAnukaraNAt te pratyakSA iti; tarhi ekasya gRhItetararUpatayA anekAntasiddhiH iti syAdvAdavidveSiNA alam alam iti/ na tattvataH tasyAH te prartyakSAH kin tu vyavahAreNeti cet; uktam atra nIlAkArasaMvitteH nIlavat tasyA api sthUlaikacitrArthapratyakSatAprasaGgAd iti/ kiM ca, saMvittivad ekasya sthUlaikacitrAkAro 'pi na virudhyate iti, evam arthaM ca "sthUlaikacitrAkRteH" iti vacanam/ tarhi pratiparamANubhedAt saMvittir api tathAvidhA mA bhUt/ tad uktam --- "kiM syAt sA citrataikasyAM na syAt tasyAM matAv api" [pramANavArttika 2.210] ityAdi/ iti cet; atrAha --- na sApi ityAdi/ na kevalaM bahirartho 'pi tu sApi saMvittir api vievkAtmA na na yujyate yujyetaiva, pratiSedhadvayena prakRtArthagateH, itarathA uktanyAyena sakalazUnyatA syAd iti manyate/ saivAstu iti cet; atrAha --- tannairAtmyam ityAdi/ yata evaM tasmAt nairAtmyaM sakalazUnyatvaM bahir antar vA iti evaM "pralapatA" ityAdinA sambandhaH/ syAdvAdam antareNa tadapratipatter riti bhAvaH/ cha// iti zrIravibhadrapAdopajIvAnantavIryaviracitAyAM siddhivinizcayaTIkAyAM pratyakSasiddhiH prathamaH prastAvaH/ cha// (p. 120) [dvitIyaH prastAvaH] [2 savikalpasiddhiH] "akSajJAnaiH" [siddhivinizcaya 1.27] ityAdinA uktam artham itaragranthena samarthayitukAmaH tadAdau saMgrahavRttatrayaM "svArtha" ityAdikam Aha --- svArthAvagrahanItabhedaviSayAkAGkSAtmikeyaM matiH, bhedAvAyam upetya nirNayamayaM saMskAratAM yAty api/ smRtyA pratyabhijJAvatohaviSayAd dhetor azAbdAnumA, kalpyA AbhinibodhikI zrutamataH syAt zabdasaMyojitam//1// asyAyam arthaH --- svaM ca rthaz ca tayoH grAhako 'vagrahaH svArthAvagrahaH svArthAvagrahaz ca ni pUrvAd iNaH kte sati bhavati, anyasyAprakRtatvAt, pratyAsattez ca avagraheNa nItam avagatam iti gamyate/ tatra bhedavacanasAnnidhyAt dvividhaM sAmAnyam iti ca, tasya bhedo vizeSo viSayaH yasyA AkAGkSAyA IhAyAH sA tathoktA, tAv Atmanau svabhAvau yasyAH sA tadAtmikeyaM matiH/ kiM karoti? ity atrAha --- saMskAratAM yAti dhAraNAtmikA bhavati/ kiM kRtvA? ity atrAha --- bhedAvAyam upetya upaDhaukya nirNayamayaM tadAtmikA bhUtA ity arthaH/ ataH asyAH mateH param anyad aspaSTajJAnaM zrutam "zrutam aspaSTatarkaNam" [tattvArthazlokavArttika pRSTha 237] iti vacanAt/ tat kathaM jAyate? ity atrAha --- smRtyA ityAdi/ "ataH" ity etad anenApi sambadhyate --- tato mateH smRtiH, tayA smRtyA kAraNabhUtayA pratyabhijJAnavatA "tad evedaM tena sadRzam" iti vA pratyabhijJAvatA puruseNa UhaviSayAd hetoH liGgAd anumA kalpyA/ kathambhUtA? azAbdA svArthAnumA ity arthaH/ asyA nAmAntaram Aha --- AbhinibodhikI iti/ abhi samantAd arthasya sAmAnyarUpeNeva vizesarUpeNApi nizcito bodho grahaNam tatra niyuktA, na punaH sAmAnyApohamAtragrahaNa iti manyate/ atha vA, pUrvajJAnApekSayA kathaJcid abhinavasya apUrvasyArthasya grahaNam abhinibodhaH tatra niyuktA "matipUrvaM zrutam" [tattvArthasUtra 1.20] iti vacanAt/ mateH smRtiH, tataH pratyabhijJA, ata UhaH, asmAd azAbdAnumA zrutam ity uktaM bhavati/ apizabdo bhinnaprakramaH "zrutamataH" ity asyAnantaraM draSTavyaH/ ato 'pi paraM zAbdayojitaM jJAnaM zrutam iti/ syAn matam --- darzanam, ataz ca bhedanizcaya iti kiM tadantarAle AkAGkSayA iti? tatrottaram Aha --- "vaizadyam" ityAdi/ (p. 121) vaizadyaM yadi bhedanizcayakaram ekAntato bhAvataH, sarvasmAt parataH karotu viparItAropavicchedanam/ saMkalpAhitavAsanApariNateH sarvatra citrehanam, pratyakSaM na tato 'nanvayadhiyAM kA vAsanAnAM kathA//2// vaizadyaM svalaksaNasAkSAtkaraNaM yadi bhedanizcayakaram avAyaM karotIti cet; dRSTer darzanasya saMbandhi tadvaizadyam ekAntato 'vazyaM bhAvataH sarvasmAt sajAtIyAd vijAtIyAc ca parataH anyasyAd vastunaH sakAzAt karotu/ kim? viparItAropavicchedanaM viparItasya guNAntarasya Aropavit samAropajJAnaM tasyAH chedanaM vinAzaH tadavizeSAt/ tathA ca AkAGkSAvat sarvaM samAropavyavacchedakAritvenAbhimatam anumAnam anarthakam iti manyate/ nAyaM doSaH, sarvatra darzanapATavAder abhAvAt iti parasya AkUtaM kRtottaram iti mattvA tatpakSAntaram AzaGkate saMkalpa ityAdi/ kalpanaM kalpaH vyavasAyaH, samIcInaH kalpaH yathAvasthitabhedanizcayH tasmAd AhitA vyavasthApitA, tena vA, vAsanA tasyAH pariNatiH svakAryotpAdanasAmarthyaparipAkaH sA citrA zabalA dRSTArthavaizadyAvizeSe 'pi kvacid eva aMze bhedanizcayahetuH sA na sarvatra tad uktam --- "parivrATkAmukazunAm ekasyAM pramadAtanau/ kuNapaM kAminI bhakSyA iti sA tisro vikalpanAH/" iti cet; atrAha --- Ihanam ityAdi/ Ihanam IhA, pratyakSasya tataH tapariNateH citratAyAH sakAzAd astu pratyakSam IhAtmakaM bhavatu/ etad uktaM bhavati --- na upAdAnajJAnAd anyA vAsanA, tatpariNateH citratvena jJAnapariNatir eva citrA ity uktaM bhavati/ na ca avagrahajJAnAd anyat pUrvam avAyajJAnAt pratIyate tataH sA avagRhItavizeSAkAGkSApariNatisvabhAvA astu iti/ na ca parasya vAsanA iti darzayann Aha --- ananvaya ityAdi/ anvayAt niSkrAntadhiyAM saugatAnAm kA na kAcid vAsanAnAM kathA iti nirUpayisyate "kAryakAraNatA nAsti" [siddhivinizcaya 4.3] ityAdinA/ nanu pUrvaparyAyapravRttam adhyakSaM nottaraparyAye vRttimat, nApi uttaraparyAyaviSayaM pUrvaparyAyavIkSaNam, ata eva nAnumAnam api, ta tkuto 'vagrahAdyAtmakatvaM kasyacit pratIyate? na caikasya anekAtmakatvam virodhAd iti cet; atrAha --- pratyaksam ityAdi/ pratyakSaM kSaNikaM vicitraviSayAkAraikasaMvedanam, tattvaM cet sukhaduHkhamohavividhAkAraikasAdhAraNaH/ jIvo yogakSemabhedabhRc cet santAnabhedaH kutaH, cittAnAM ksaNabhaGginAM sahabhuvAM sahabhUtisaMvedanAt//3// (p. 122) vicitro nAnAprakAro viSayo nIlAdiH, tadAkAra iva AkAro yasya ekasya abhinnasaMvedanasya tat tathoktam, yasyApi yaugasya nirAkAraM taM prati vicitraviSayAkAreSu ekasaMvedanam iti vyAkhyeyam/ kathaMbhUtam? kSaNikam/ tathA ca yaugasya prayogaH --- kSaNikA buddhiH asmadAdipratyakSatve sati vibhudravyavizeSaguNatvAt zabdavat iti/ punar api kathaMbhUtam? ity Aha --- pratyakSam iti/ svasaMvedanAdhyakSaviSayIkRtaM jJAnAntaraviSayIkRtaM vA bhavatu/ tat kim? ity atrAha --- tattvaM ced iti/ tattvaM paramArthasat ced yadi/ tad anyathA aGgIkurvataH saugatasya na kiJcit sidhyed iti manyamAna evaM pRcchati, yaugasyApi prativiSayaM vijJAnabhedam abhyupagacchataH "sadasadvargaH kasyacid ekajJAnAlambanam anekatvAt paJcAGgulavat" ity atra sAdhyadRSTAntavirodhaH iti ca/ tatheti vadato dUSaNam Aha --- sukha ityAdi/ sukhaduHkhamohagrahaNam upalakSaNam, tena sarvAtItAnAgatavartamAnaparyAyA gRhyante, te ca te vividhAkArAz ca teSv ekaH sAdhAraNaH tad ekaH sa cAsau jIvaz ca/ yadi vA, sukhaduHkhamohA vividhAkArAH svabhAvabhUtA dharmA yasya sa tathoktaH, sa cAsau ekajIvaz ca na kiM tattvam? api tu tattvam eva/ yathaiva hi yugapat saMvedanaM citram AtmAnaM pratyakSayati, nApi tena virudhyate; tathaiva krameNa jIvaH tathA pratyakSayati tena vA na virudhyata iti bhAvaH/ nanu saugataM sAkArajJAnavAdinaM prati atattve tadaniSThaM na yaugaM nirAkArajJAnvAdinaM prati/ sa hi nirAkAreNa ekajJAnena anekam arthaM viSayIkaroti cet; na; ekena svabhAvena tadviSayIkaraNe kutaH arthabhedaH? itarathA ekasvabhAvAt kAraNAt kAryabhedaH syAt/ na caivam iti nirUpayiSyate IzvaranirAkAraNe/ nanu ekasmin santAne sukhe utpadyamAne anubhUyamAne vA na duHkhamohAday autpadyante anubhUyante vA, vinazyati, tato bhinnayogakSematvAt rAmArjunAdivat teSAM bheda eva iti saugataH; etad eva darzayann Aha --- yoga ityAdi/ yogaH utpAdaH kSemo vinAzaH saMvedanaM vA, tayoH bhedabhRt na tu prakRte sukhAdau iti cet; atrottaram Aha --- santAn aityAdi/ idam atra tAtparyam --- ekasantAnavyapadezabhAjAM bhede sAdhye sukhAdInAM bhinnayogakSematvAt, yat anyad --- bhinnaM citraM jJAnaM tad vipakSaH, tasya ca hetuviparyayeNa abhinnayogakSemena anavayavena vyAptau, tato nivartamAno bhinnayogaksemalakSaNo hetuH tadbhedaM sAdhayet nAnyathA, hetuviparyayasyApi sAdhyaviparyayeNa vyAptau citram ekaM kSaNikaM jJAnaM prasidhyati abhinnayogakSematvena/ tathA ca sati santAnAnAM bhedo nAnAtvaM kutaH? na kutazcinmAnAt/ keSAm? cittAnAm/ kathaMbhUtAnAm? kSaNabhaGginAm/ punar api kathaMbhUtAnAm? sahabhuvAm iti/ anena padadvayena abhinnotpattivinAzau teSAM kathitau/ punar api tadvizeSaNam Aha --- bhUteH asaMvedanA (p. 123) sahabhUtisaMvedanAt iti/ atrAyam arthaH --- sahabhUteH kAraNAt sahaiva saMvedanAt/ anenApi sahotpattisaMvedane kathite tato 'bhinnayogakSematvAt teSAm vivakSitacitraijajJAnavad ekatvam iti/ etena azakyavivecanam api cintitam/ atra aparaH pratibhAsAdvaitavAdI Aha --- santAnAbhAvAt kasya kena abhedaH codyate iti cet? tanniSedhakapramANAbhAvAt/ anupalabdhiH pramANam iti cet; na; sukhaduHkhayoH anyonyam apravedanad abhAvaH, anyathA anaikAntiko hetuH/ sarvAnupalabdhir asiddhA/ vicArayiSyate caitat sarvajJasiddhau/ satAm api santAnAnAm abhinnayogakSematvAd abhedaH iti na taiH vyabhicAraH pakSIkaraNAd iti kecit; tad api na yuktam; vyabhicAraviSayasya pakSIkaraNAd avyabhicAre na kazcid dhetuH vyabhicArI syAt/ svayaM ca pakSIkRtaiH tarvAdibhiH kAryatvAdeH vyabhicAram udbhAvayan tathA nigadatIti yat kiJcid etat/ tato yathA citraikapratibhAsAd akrameNa citram ekaM jJAnam, tathA krameNApi iti sthitaM svArtha ityAdi/ saMgrahavRttAd artham uddhRtya vivRNvann Aha --- akSadhIr avagRhNAty abhedena svArtham AditaH/ vizeSeNehayAvaiti dhArayaty anyathAsmRteH//4// pratyakSaM svArthaM sAmanyenAvagRhNAtu punar AdAtuM vizeSeNa tadAkAreNa avaiti yathA avAyas tena saMskAram Adhatte /abhimatasvalakSaNAnAM kathaJcid asAdhAraNatve 'pi sadRzAtmanaiva pratibhAsanAt/ akSabuddhau svAvayavasvabhAvaM sthavIyAMsam ekam AkAraM pratibhAsamAnaM pUrvAparAnvayi parisphuTam askhaladvRtti saMpazyAmaH/ anyathA parisphuTaM nAvabhAseta/ pratisaMkhyAnena apratyAkhyeyatvAc ca parasparavilakSaNAnaM svalakSaNAnAM spaSTanirbhAsAnvayaikasvabhAvAbhAve akSajJAnaM savikalpaM siddham, anyathA pararUpaM svarUpeNa tad eva kathaM saMvRNuyAt? yato bahiH sadRzAtmanA sphuTam avabhAseta/ athAyaM paramArthasan asAdhAraNAnAM katham ekAntena saMbhavaH tatpratyakSavirodhAt/ yadi kutazcit pratyAsatteH bahir iva antaHparamANavaH saMcitAs tathA pratyavabhAserann iti; parasparam asaMplavAt santAnAntaravat sthUlaikAnvayAkArapratItir na syAt/ tadvibhrame bahir antaz ca kiJcit kutazcid aprasiddham idantayA nedantayA ca tattvaM vyavasthApayatIti suvyavasthitaM tattvam! na caitan mantavyam --- avagRhItasAmAnyasya vizeSAkAGkSaNaM mAnsam iti; tad iSyata eva, tadabhAve akSajJAnasya niyamena avagRhItasadRzAkArasmRter ayogAt/ na hi sannihitaviSayabalodbhUtaM tadAkArasvabhAvaniyatam asAdhAraNaikAntAtmaviSayaM niyamena abhimatasajAtIyasmaraNakAraNaM yuktam, samayAnabhijJasyeva kAryasmRtisAmarthyam/ (p. 124) yadi punar antarvAsanAprabodhavicitratA, tarhi tataH svayam avagRhItasamAnAkArArthavizeSAkAGkSAlakSaNaM parisphuTaM pratyakSaM kin nAnumanyata eva sannihitArthopayogAt yataH nirvikalpaikAntasiddhiH/ tad yuktaM cakSurAdijJAnam api sattvadravyatvasaMsthAnavarNAdisAmAnyavizeSAn vyApakavyApyasvabhAvaM pratipadyamAnaM svayam IhitaM vyApakagrahaNapUrvakaM prAyaH paricchinatti/ na vai cakSurAdijJAnam IhA, api tu tatsamanantarajanmanA tadarthAnantaragrAhiNA mAnasapratyakSeNa janito vikalpaH/ tataH smRtir Iheti cet; kiM punaH mAnsapratyakSavikalpanayA labdham? akSadhIH indriyabuddhiH Adau AditaH svArtham svam arthaz ca abhedena sAmAnyAkAreNa avagRhNAti vizeSeNa vizeSAkAreNa avaiti nizcinoti "svArtham" iti sambandhaH/ kena kRtvA? ity atrAha --- vizeSeNehayA IhA AkAGkSA taya/ kiM punaH sA karoti? dhArayati svArthasaMskAram Adhatte/ kuta etat? anyathA dhAraNAbhAvaprakAreNa asmRteH smRter abhAvAt/ yadi vA, sAmAnyAvagrahAbhAvaprakAreNa anyathA smRter abhedena smRter abhAvaprasaGgAt/ na hi svalakSaNAnubhavAt sAmAnye smRtir yuktA anyathA nIlAnubhavAt pIte sA bhavet/ atha syAt --- vizeSAgrahaNe kathaM sAmAnyAvagrahaH/ vyApyApratItau vyApakApratipatter iti; tan na; citraikajJAne nIlAkAreNa pItAdyAkArAnanukaraNe 'pi tadvyApakajJAnamAtrAnukaraNavad adoSaH/ kArikAM vyAcaSTe pratyakSam ityAdinA/ pratyakSaM svam arthaM ca avagRhNAtu/ kena prakAreNa? sAmAnyena/ kiM kurvat punaH tat kiM karoti? ity atrAha --- punaH ityAdi/ punaH pazcAd vizeSeNa tadAkAreNa svArtham AdAtum eva vizeSAkAreNaiva avaiti nizcinoti/ punar api kiM karoti? ity atrAha --- yathA ityAdi/ yathA yena prakAreNa avAyaH svArthayoH tena saMskAram Adhatte/ kuta etat sAmAnyena avagRhyAd iti cet? atrAha --- abhimata ityAdi/ abhimatAni bauddhaiH aGgIkRtAni svalakSaNAni niraMzaparamANulakSaNAni teSAM kathaJcit kenApi dezAdibhedaprakAreNa asAdhAraNatve 'pi vilakSaNatve 'pi sadRzAtmanaiva nIlAdikasamAnasvabhAvena na asAdhAraNasvabhAvena iti evakArArthaH, pratibhAsanAt prakRtam iti/ na vai paramANuvivekAt tatpratibhAso 'pi anekapratItivirahaprasaGgAt/ etat tu abhyupagamya uktaM na paramArthataH idam asti, ity Aha --- "svAvayavasvabhAvam" ityAdi/ svAvayavAnAM na dravyAntarAvayavAnAm tato nirAkRtam etat --- "sarvasyobhayarUpatve" [pramANavArttika 3.181] ityAdi; svabhAvaH svarUpaM yasya sa tathoktaH/ anena "dravyANi dravyAntaram Arabhante" [vaizeSikasUtra 1.1.10] ity ekAntanirAsaH, tam AkAraM saMpazyAmaH/ kathaMbhUtam? sthavIyAMsam iti/ etat tu vizeSaNam api sAdhanatvena pratyeyam --- yataH sthavIyAMsam tataH svAvayavasvabhAvam iti/ na khalu niravayavAvayavavikalpanaikAnte (p. 125) paramANuvat parasparam avayavinAM mahattvAdibhedo 'sti yataH sthUlasthUlatarAdivyavahAraH tatra ghaTeta/ tadArambhakAvayavabahutvAdyapekSaH sarvo 'yaM vyavahAra iti cet; atrAha --- ekam iti/ ekaM sthavIyAMsam/ etad uktaM bhavati --- yo 'sau sthavIyAn AkAraH sa ekaH pratIyate, avayavabahutvAdyapekSe tu tadvyavahAre tatra sa iti pratIyate na tu sthavIyAn iti, sthavIyastvasyAvayaveSy api parasyAsaMbhavAt/ kiM kurvantam? ity Aha --- pratibhAsamAnam/ kva? akSabuddhau cakSurAdijJAne/ yaugasya "avayavAvayavibhedaikAntapratijJA pratyakSabAdhitA" ity anena darzayati/ atrAha paraH --- satyam tathAvidham AkAraM bhavantaH saMpazyanti, tat tu kSaNikam anyathA darzanAzakteH, ity atrAha --- pUrvApara ityAdi/ pUrvAparau pariNAmA vanvetuM zIlaM pratibhAsamAnam akSabuddhau saMpazyAmaH iti/ zeSam atra nirUpayiSyate/ anena "yad yathAvabhAsate tat tathaiva paramArthasad vyavahAram avatarati" ityAdiprayoge hetor asiddhatAM darzayati/ nanu dUrasthitaviralakezAdiSu iva tam AkAram ekam asantaM bhavantaH saMpazyanti iti cet; atrAha --- askhaladvRtti yathA bhavati tathA taM pazyAmo bAdhakAbhAvAd iti manyate/ nAkSabuddhau kin tu vikalpabuddhau pratibhAsamAnaM saMpazyAma iti nigadantaM praty Aha --- parisphuTam ityAdi/ anyathA akSabuddhau pratibhAsanAbhAvaprakAreNa parisphuTaM yathA bhavati tathA nAvabhAseta/ dUSaNAntaram Aha --- pratisaMkhyAnena ityAdi/ "na caitad vyavasAyAtma" [siddhivinizcaya 1.25] ityAdinA vyAkhyAtam etat/ evaM pratibhAsabalena akSajJAne sAmAnyAkAreNa svArthapratibhAsaM vyavasthApitam api pAdaprasArikayA anicchantaM prati dUSaNAntaram Aha --- svalakSaNAnAm ityAdi/ svalakSaNAnAM bahiH niraMzakSaNikaparamANUnAm/ kathaMbhUtAnAm? parasparavilakSaNAnAm spaSTanirbhAsAnvayaikasvabhAvAbhAve spaSTo nirbhAso yasya sa cAsau anvayaikasvabhAvaz ca tasya abhAve aGgIkriyamANe dUSaNam akSa ityAdi/ ayam atrAbhiprAyaH --- tatsvabhAvaH pratibhAsamAno 'pi taimirikakezAdivad yady akSasaMvitter viSaya ityAdi; tatra uttaram --- atha sann api na bahiH tarhi gatyantarAbhAvAt jJAnasya sa iti akSajJAnaM savikalpaM sabhedaM siddham anyathA savikalpakatvAbhAvaprakAreNa pararUpaM bahiHsvalakSaNarUpaM svarUpeNa spaSTanirbhAsAnvayaikasvabhAvena tad eva akSajJAnam eva kathaM saMvRNuyAt? naiva/ yataH saMvaraNAt sadRzAtmanA samAnasvabhAvena avabhAseta parisphuTaM vizadaM yathA bhavati bahiH tad eveti/ anye tu "spaSTanirbhAsAnvayaikasvabhAve" iti paThanti; teSAm "katham anyathA" ityAdi virodhaH/ na hi tena tad eva saMvriyate anyathA paTaH svAtmanA saMvriyeta/ bhavatu tarhi akSajJAnavad bahir api tatsvabhAvaH nyAyabalAyAtasya parihartum azakyatvAd iti cet; atrAha --- athAyam ityAdi/ athAyam anantaranirdiSTa AkAraH paramArthena san vidyamAno antar iva bahir api iti bhAvaH/ asAdhAraNAnAM (p. 126) parasparavilakSaNAnAM "svalakSaNAnAm" ity anuvartate/ katham ekAntena avazyaMbhAvena saMbhavaH/ kuta etat? ity atrAha --- tad ityAdi/ teSAM pratyakSeNa virodhAt/ tarhi bahir antaz ca paramANava eva avinirbhAgavRttyanutpattyA saMcitAH pratibhAnti tad uktam --- "tad etan nUnam AyAtaM yad vadanti vipazcitaH/ yathA yathArthAz cintyante vivicyante tathA tathA//" [pramANavArttika 2.209] iti cet; etad eva AzaGkya dUSayann Aha --- kutazcid ityAdi/ kutazcit kasyAzcid avinirbhAgavRttyutpattilakSaNAyAH pratyAsatteH bahiH paramANava iva tadva/ yadi punaH antaH paramANavaH saMcitAH puJjIbhUtAH tathA spaSTanirbhAsAnvayaikasvabhAvaprakAreNa pratyavabhAseran iti paramtAzaGkA/ tatra dUSaNaM parasparam ityAdi/ parasparam anyonyam asaMplavAt, ekasya jJAnaparamAnoH tadantareSu teSAM vA tatra svabhAvasya vyApArasya vA yaH saMplavo gamanaM tasya abhAvAt/ atra paraprasiddhaM dRSTAntam Aha --- santAnAntaravat iti/ santAnAntarANAm iva tadvad iti/ etad uktaM bhavati --- yathA teSAM nAnyasvabhAvasaMkIrNatA nApi viSayIkaraNaM saMplavaH tathA antaHparamANUnAm iti/ tataH kiM jAtam? ity Aha --- sthUlaoka ityAdi/ sthUlaikasya advayopalakSitAkArasya pratItiH sA sthUlaikAnvayAkArapratItiH sA na syAt/ "santAnAntaravad" iti nidarzanaM madhye karaNAd anenApi sambandhanIyam/ tato yathA trailokyasantAnAntaragRhItArthApekSayA na tapratItiH tathA dArSTAntikapratItir api na syAt/ yas tu anupalambhAt santAnAntarAbhAvAt nidarzanam asiddham iti manyate, sa katham ekajJAnaparamANunA vedyamAnam anyad abhyupagacchet yataH citrAdvaitaM bhavet/ etena sakalavikalpAtItaM tattvaM cintitam; nIlapratibhAsam upalabhyamAnaM sukhAdipratibhAsaM santam abhyupagacchan santAnAntaraniSedhaM nigadati yat kiJcid etat/ atrAha paraH --- astIyaM pratItir bhrAntA iti, tad uktaM prajJAkaraguptena --- "mAyAmarIciprabhRtipratibhAsavad asattve 'pi adoSaH" [pramANavArttikAlaMkAra 3.211] iti; tatrottaram Aha --- tadvibhrama ityAdi/ tasyAH tatpratIteH vibhrame aGgIkriyamANe/ kva? bahir antaz ca/ kiM jAtam? ity atrAha --- kiJcit sukhAdikaM nIlAdikaM ca tat kutazcit pratyakSAd anumAnAd vA aprasiddham anirNItam/ kena prakAreNa? idaMtayA kSaNikajJAnAnanyavedyavibhramasarvavikalpAtItatayA nedaMtayA na tadviparItarUpatayA ceti tad itthaMbhUtaM tattvaM vyavasthApayati saugataH ity evaM suvyavasthitaM tattvam ity upahasanam etat, vibhramAt kasyacit asiddher atiprasaGgAt iti manyate/ tataH "pratyakSam" ityAdi sustham/ idAnIm IhAjJAne vipratipattiM nirAkurvann Aha --- nau tasmin sati tat mAnasam anyad veti vicAraH pravartate, dharmavicArasya dharmisattAnibandhanatvAt/ ataH tasattaiva sAdhyeti cet; naitad asti; (p. 127) tatsattvasya svasaMvedanAdhyakSasiddhatvAt/ siddhe hi sAmAnye dharmiNi tadvizeSAnAdAtum IhamAnasya pratIteH, tadyogyopAyopAdAnAt, nirIhasya tadayogAd iti manyate/ evam arthaM cedam uktamAtraiva "na hi saMvittaH bahubahuvidhaprabhRtyAkRtayaH" [siddhivinizcaya 1.27] ityAdi/ na ca naiva etan mantavyam avagRhItasya avagraheNa viSayIkRtasya sAmAnyasya vizeSAkAGkSaNaM mAnasaM manonimittam, na indriyanimittam iti mAnasaM tad iSyata eva kin tu tad eva na bhavati iti evakArArthaH/ "tadAkAGkSaNaM mAnasam" ity ukte avagrahajJAnam api tatpariNAmi tad ity uktaM bhavati, yathA "mArdo ghaTaH" ity ukte mRtpiNDo 'pi tadupAdAnaM mArda ity uktaM bhavati/ yady api caitat "na caitad vyavasAya" [siddhivinizcaya 1.25] ityAdinA nirastaM tathApi prakArAntareNa nirAkaraNArtham ity adoSaH/ kuta etat? ity atrAha tadabhAva ityAdi/ tasya avagrahapariNAmehAjJAnasya abhAve tadabhAve/ kasya? akSajJAnasya niraMzasvalakSaNaviSaye akSajJAne abhyupagamyamAna ity arthaH, niyamena vazyaMbhAvena avagRhItaH avagraheNa viSayIkRtaH pUrvaM yaH sadRzAkAraH atha vA idAnIm avagRhItena sadRzAkAraH pUrvaM dRSTaH tasya smRter ayogAt "na caitan mantavyam" iti/ etad api kutaH/ ity atrAha --- na hi ityAdi/ "hiH" iti yasmAdarthe yasmAt na sannihito yo viSayH tasya balena udbhUtam utpannam api akSajJAnam iti vibhaktipariNAmena saMbandhaH/ punar api kathaMbhUtam? ity atrAha --- tad ityAdi/ tasya sannihitaviSayasya AkAram anukaroti ityevaMzIlo yaH svabhAvaH svasvarUpaM tatra niyatam svapne 'pi svarUpAd anyan na pazyati ity arthaH/ punar api tadvizeSaNaM darzayann Aha --- asAdhAraNa ityAdi/ sarvato vilakSaNo 'sAdhAraNaH ekaH asahAyaH antaH dharmo yasya AtmanaH svabhAvasya sa viSayo yasya ta, kim niyamena abhimatasajAtIyasmaraNakAraNaM yuktaM pUrveNa paraH pareNa vA pUrvaH kSaNaH sajAtIya iti smaraNam abhimatasajAtIyasmaraNam tasya kAraNaM yuktam/ na hi asAdhAraNaikAntAtmaviSayAnubhavAt tathAvidhaM bahiHsmaraNaM yuktaM nIlAnubhavAt pItasmaraNavat/ tathA ca sAmAnyAdivyavahAraH parasya durghaTa iti manyate/ samayetyAdinA dRSTAnte tad eva samarthayate --- ayam udAttaH ayam anyaH ityAdikaH saGketaH samayaH tadanabhijJasya gopAlAder iva zAstravyAkhyAkaraNAdisvarAdibhedaH "kAryam" ucyate tatra smRtisAmarthyam ayuktam/ etad uktaM bhavati --- yathA udAttAdisamayAgrahaNe na tatra gopAlAdeH smRtiH tathA sadRzAkArAgrahaNe 'pi na tatra smRtir iti/ etena "abhedena anyathAsmRteH --- smRter abhAvAt" ity etad vyAkhyAtam/ nanu nAkSajJAnam asAdhAraNaikAntaviSayam "tatsmRtikAraNam" iti sambandhaH/ etad uktaM bhavati --- yathA nIlAnubhavAj jAyamAnA vAsanA nIle smRtikAraNaM na pIte tathA tadakSajJAnavAsanApi asAdhAraNaviSayasmRtikAraNaM na tat smRtikAraNam iti/ idam aparaM vyAkhyAtam --- yata eva akSajJAnam uktaprakAraM tata eva na kevalaM tatsmRtiH, api tu vAsanApi na bhavet notpadyeta tata iti nAsAdhAraNaikAntaviSayA akSajJAnavAsanA (p. 128) jJAnavAsanA tatkAraNam api tu pUrvasajAtIyasmRtivAsanA/ ayaM tu vizeSaH --- tadakSajJAnaprabodhitA satI tatkAraNam, tatprabodhaz ca nIlAdAv eva kSaNakSayAdau iti cet; atrAha --- yadi punaH ityAdi/ abhilApasaMsargayogyapratibhAsapratItikalpanAhitavAsanA antarvAsanA tasyAH prabodhaH darzanAd uttarasajAtIyasmaraNajananapariNatiH tasya vicitratA nIlAdAv eva na kSaNakSayAdau tatprabodha iti, yadi punaH "iSyate" ity adhyAhAraH; tarhi tataH tadvicitratAyAH pratyakSaM kin nAnumanyate? anumanyata eva/ kathaMbhUtam? ity atrAha --- svayam AtmanA avagRhItaH viSayIkRto yaH samAnAkAro 'rthaH tasya vizeSA ye teSu AkAGkSaNaM tadgrahaNAbhimukhyaM lakSaNaM svarUpaM yasya tat tathoktam/ punar api kathaMbhUtam? ity atrAha --- parisphuTam vizadam/ kutaH/ sannihitArthopayogAt sannihite 'rhte vyApArAt/ etad uktaM bhavati --- "tatkalpanA tataH kiM syAt" ityAdinA "pratyakSaM pramANam" ity uktam, tadAhitavAsanAparasajAtIyavikalpa eva tatprabodhavicitratA kasyacid eva vizeSasya nirNayAkAGkSA iti/ yato yasmAd anumananAt nirvikalpaikAntasiddhiH iti/ "yataH" iti vA AkSepe, naiva tatsiddhir iti/ "na caitan mantavyam" ityAdinA "vaizadyam" ityAdi vRttam api vyAkhyAtam/ upasaMhArArtham Aha --- tad ityAdi/ yata evaM tat tasmAt yuktam upapannam/ kiM tat? ity Aha --- cakSurAdijJAnam api na kevalaM mAnasaM krameNa paricchinatti jAnAti iti/ kAn? ity Aha --- sattvadravyatvasaMsthAnavarNAdisAmAnyavizeSAn/ yadA pUrvaH pUrvaH sAmAnyam tadA uttare vizeSA iti tadvizeSAn ity ucyate/ kathaM paricchinatti? ity Aha --- vyApaka ityAdi/ vyApakena vyApyaH svabhAvo yasya vizeSasya sa tathoktaH taM pratipadyamAnaM nizcinvat/ kathaMbhUtam? svayam Atmanehitam/ katham Ihitam? ity Aha --- vyApakagrahaNapUrvakaM yathA bhavati/ kiM sarvadA evaM paricchinatti iti cet? atrAha --- prAyaH bAhulyena, kadAcit naivam iti pratipAdayiSyate "varNasaMsthAnasAmAnyam" [siddhivinizcaya 2.7] ityAdinA/ yat punar atroktam --- "yadi cakSurAdijJAnaM svayam akramarUpaM kathaM tatkrameNa paricchinatti virodhAt? atha kramarUpaM tarhi svakramm api pareNa paricchinatti tam api pareNa svakrameNa ity anavasthitiH/" tad etat "pUrvapUrvasya svagrahaNAnubandham ajahataH eva uttarottaraM prati sAdhakatamatvAt" [siddhivinizcaya 2.15] ity atra vicArayiSyate atraiva prastAve/ atrAha paraH --- "na vai cakSurAdijJAnam" ityAdi/ na vai naiva cakSurAdijJAnaM cakSudAdInAM kAryaM yaj jJAnam tat IhA api tu kin tu tatsamanantarajanmanA tasmAt cakSurAdijJAnAt samanantarAd upAdAnAt janma yasya tat tathoktaM tena/ kena? mAnasapratyakSeNa/ kathaMbhUtena? tadarthAnantaragrAhiNA tasya cakSurAdijJAnasya yo 'rthaH tasya anantaraH tajjJAnasahakAryarthakSaNaH tadgrAhiNA/ tad uktam --- "indriyajJAnena samanantarapratyayena svaviSayAnantaraviSayasahakAriNA janitaM mAnasaM pratyakSam/" [nyAyabindu 1.9] iti/ janito vikalpa (p. 129) IhA iti pada ghaTanA/ tataH tasmAt kAraNAt smRtiH na pratyakSam IhA iti anubhavakAryasya tadviSayasya jJAnasya gatyantarAbhAvAt iti bhAvaH, iti evaM cet; atra pRcchati AcAryaH --- kiM punaH mAnasapratyakSavikalpakalpanayA labdham? mAnasaM pratyakSam eva vikalpo bhedaH tasya kalpanayA kiM prAptaM saugatena? tatpratyakSaM cakSurAdivyApArakAle anyadA vA na pratibhAti kevalaM kalpanAzilpikalpitam ity etat kalpanayA iti/ atrAha zAntabhadraH --- "takalpanayA bahirarthe mAnasaM smaraNaM labdham, na hi tat cakSurAdijaM yuktam abhinnasantAnatvAt, anyathA devadattAnubhUte yajJadattasya smaraNaM bhavet, mAnasAt tatpratyakSAt tasmaraNaM na virudhyate/" etad AzaGkya dUSayann Aha --- pratyakSAd ityAdi/ prtyakSAn mAnasAd Rte bahir nAkSadhiyaH smRtiH/ sattvAntaravac cet tat samanantaram asya kim//5// mano'kSajJAnAnAM santAnanAnAtve 'pi yato 'nanyasattvavyavasthA parasparaM samanantarapratyayatA ca, tata evendriyArthe manasaH smRtiH syAt/ tad alam antargaDunA bahirmAnasapratyakSeNa? pratyakSAt, kathaMbhUtAt? mAnasAd Rte tadantareNa bahiH smRtir na, kutaH sakAzAt? akSadhiyaH cakSurAdijJAnAt/ dRSTAntam Aha --- sattvAntaravad iti/ sattvAntaraM santAnAntaraM tadvat iti/ yathA devadattAn na yajJadatte smRtiH tathA prakRtadhiyaH ced yadi matam/ atra dUSaNam --- tatsamanantaram asya kim iti/ idam atra tAtparyam --- indriyamAnasapratyakSayoH abhinnaH, bhinno vA santAnaH syAt? abhinnAz cet; tat mAnasaM pratyakSaM samanantaram upAdAnam asya smRtikAryasya kim? naiva/ etad uktaM bhavati --- yathaiva indriyajJAnAt santAnAntarAt na mAnasaM smaraNam, tathaiva tadabhinnasantAnAn na mAnasapratyakSAd api iti/ yo hi jAtyazvo na gardabhAt, saH tatputrAd api na bhavati/ bhinnaz cet; tad akSajJAnaM samanantaram upAdAnam asya mAnasAdhyakSasya kim? naiva, smRtivat tad api tato na bhavati/ yat punar uktaM prajJAkareNa --- "na smRtiliGgataH tadadhyakSasya vyavasthA kin tu pratItitaH, nizcayAtmakAt nIlAdipratIteH tadadhyakSarUpatvAt/" iti; tad apy etena nirastam; (p. 130) indriyajJAnasya tadupAdAnasya tadvat nirNayAtmakatve tata eva sakalArthasiddheH, tasyaiva pratIteH tadindriyajJAnaM samanantaram asya kim? anirNayAtmakatve tadanirNayAtmakam indriyajJAnaM samanantaram asya nirNayAtmano mAnasAdhyakSasya kim? akSArthayogAd eva tatsaMbhavAt/ "abhedAt sadRzasmRtyAm" [siddhivinizcaya 1.6] ityAdau carcitam etat/ kiM ca, yadi tat kSaNikaniraMzaparamANuviSayaM na tatra pramANAntaravRttiH, nirNIte samAropAbhAvAt/ "nizcayAropamanasor bAdhyabAdhakabhAvataH" [pramANavArttika 1.50] iti vacanAt/ yadi ca ta madhyakSaNasya pUrvAparaksaNApekSaM kAryakAraNatvam AtmabhUtaM na nizcinoti; sarvAgrahaNam, anyathA gRhItetararUpam ekaM syAt/ nizcinoti pUrvAparayor agrahaNe 'pi iti cet; tarhi --- AkulabhASitam etat --- "dviSThasambandhasaMvittir naikarUpapravedanAt/ dvayasvarUpagrahaNe sati sambandhavedanam//" [pramANavArttikAlaMkAra 1.2] iti/ tathA "pUrvAparAvasthAnirNaye 'pi svayam avasthAtranirNayAd vyApyApratipattiH" iti ca/ atha tadgrahaNe; tarhi tayor api kAryakAraNabhAvanirNayaH aparatadgrahaNe, iti pUrvAparakoTyor anAdyantayor viSayIkaraNam avazyaMbhAvi, tathA tasya parataH sarvasmAd vivekanizcaye sarvaM vaktavyam/ tato yad uktaM pareNa --- "madhyakSaNadarzanenAnAgatakSaNadarzane tadvat tattvAt sarvAtItAnAgatakSaNadarzanam" iti; tan nirastam; anyatrApi samAnatvAt/ atha kvacit kAryakAraNabhAva eva neSyate; naivam; indriyajJAnAbhAvAt tatprabhavaM mAnasAdhyakSaM na syAt/ vyavahAreNa tadastitve tatraiva tadavastho doSaH/ zeSam atra pramANasaMgrahabhASyAt pratyeyam/ vyatirekamukhena kArikAM vivRNvann Aha --- mano'kSa ityAdi/ mano'kSajJAnAnAM mAnasendriyapratyakSANAM santAnanAnatve 'pi na kevalaM tadanAnAtve yato yasyAH pratyAsatteH ananyasattvavyavasthA ekaprANivyavasthA parasparam anyonyaM mano'kSasaMvidAM samanantarapratyayatA ca upAdAnakAraNatA ca/ nanu akSasaMvida eva manaHsaMvidAM samanantarakAraNaM na punaH etAH tAsAm; tat katham ucyate --- "parasparam" ityAdi iti cet; naivaM zakyaM vaktum, yathaiva hi pAvakAd eva dhUmo na tasmAt pAvako jAyamAnaH pratIyate iti pAvaka eva dhUmasya kAraNaM na dhUmaH pAvakasya iti nizcayaH, tathaiva yadi indriyajJAnAd eva mAnasaM pratyakSaM na tasmAd indriyajJAnaM jAyamAnaM pratIyate yuktam etat --- indriyajJAnam eva tatkAraNaM na tat tasyeti/ yAvatA kalpanayA indriyajJAnaM tatkAraNaM tayaiva ca tad api kasyacid indriyajJAnasya kAraNam astu, tasyAH sarvatra niraGkuzatvAt/ (p. 131) tato yathA indriyajJAnajanitaM jJAnaM mAnasaM pratyakSaM tathA tajjanitaM pratyakSAntaraM syAd ity abhiprAyaH/ tata eva tasyA eva pratyAsatteH indriyArthe cakSurAdiviSaye manasaH mano'dhyakSAt smRtiH IhA syAt bhavet nAnyataH kAraNAd iti bhAvaH/ tataH kiM jainena prAptam? ity Aha --- tad ityAdi/ tat tasmAd uktanyAyAd alaM paryAptaM bahirmAnasapratyakSeNa kalpitena/ kathaMbhUtena? antargaDunA smRtyakSajJAnyoH ghATAlalATayor iva antarAle gaDulavad vartamAnena akiJcitkareNa? indriyajJAnAd eva prakRtArthAsiddher iti bhAvaH/ etad eva darzayann Aha --- vikalpa ityAdi/ vikalpavAsanAspaSTaprabodho 'kSArthasannidheH/ vyApakavyApyasAmAnyavizeSArthAtmagocaraH//6// vitarkAnugatatadvyApakasAmAnyagrahaNapUrvakaM vyApyavizeSAvAyajJAnaM mano'kSavikalpAnAM samAnam/ tatra indriyArthasannikarSaH samayaniyamena antarvAsanAprabodhaM yathArthaM spaStayatIti teSAM tatsamAnam/ tatas teSAm arthapratibhAsaH anupalakSaNe 'pi bhidyeta na punar IhA nirAkriyeta liGgaliGgisambandhasmRtivitarkavat tadanyathAnupapatteH atarkasmRteH vyAptiH na sidhyet apratipatteH/ avagrahAdInAm uttarottaraM jJAnaM vikalpaH tena AhitA vAsanA tadvAsanA tasyAH spaSTo vizadaH prabodhaH unmIlanam/ sa kutaH? ity Aha --- akSArthasannidheH indriyArthasaMprayogAt na mAnasapratyakSAder iti manyate/ kathaMbhUtaH? ity atrAha --- vyApaka ityAdi/ vyApakaM ca vyApyaz ca tau ca tau sAmAnyavizeSau ca vyApakaM sAmAnyam vyApyo vizeSaH tatsvabhAvau arthAtmAnau gocarau yasya sa tathoktaH/ kArikAM vivRNvann Aha --- "vitarka" ityAdi/ vitarkaNaM vitarkaH vizeSAkAGkSaNavitarkapariNAmam anu pazcAd gatam tac ca tad vyApakasAmAnyagrahaNaM ca tat pUrvaM kAraNaM paramparayA yasya tat tathoktam kiM tad ity Aha --- vyApyavizeSAvAyajJAnam/ tat kathaMbhUtam? ity atrAha --- mano'kSavikalpAnAM samAnam iti/ manovikalpAnAm akSavikalpAnAm indriyajJAnAnAM samAnaM sadRzam iti/ nanu pratyakSaprastAve kimartham aprastutAnAM manovikalpAnAm upAdAnam iti cet? dRSTAntArtham/ yathA manovikalpAnAM vitarkAnugatavyApakasAmAnyagrahaNapUrvaM vyApyavizeSAvAyajJAnaM tathA akSavikalpAnAm iti/ na cAsiddho dRSTAntaH; pUrvaM manasA sAmAnyavyavasAyaH, tadanantaraM tadvizeSAkAGkSaNam, ataz ca "puruSaH sthANuH" iti vA vizeSAvAyajJAnam, saugatasyApi prasiddham etad iti/ nanu yadi nAma manovikalpAnAM vitarkAnugatavyApakasAmAnyagrahaNapUrvaM vyApyavizeSAvAyajJAnaM kim AyAtaM yena akSavikalpAnAM tat syAt? na hi ekasya dharmo niyamena anyasyApi, anyathA arkasya kaTukimA (p. 132) guDasya syAd iti cet; atrAha --- tatra ityAdi/ tatra dRSTAntetararUpe tadvikalpAnAM sahanirdezaH indriyArthayoH sannikarSaH yogyadezAdisannidhiH samayasya avagrahAdikAlasya niyamena avyabhicAreNa antarvAsanAprabodham antarvAsanA manovikalpavAsanA tasyAH prabodham unmIlanaM spaSTayati vizadaM karoti iti hetoH teSAM tatsamAnam iti/ etad uktaM bhavati --- manovikalpA eva na tatsannikarSAt spaSTIbhavanti tataH dRSTAntetarabhAvo na virudhyate iti/ nanu mAnasA vikalpAH spaSTAkAravidhurAH, tat kutaH spaSTIbhavanti iti cet? atrAha --- yathArham ityAdi/ yathArham yathAyogyaM sAmagrIbhedaM prApya spaSTayati iti/ upasaMharann Aha --- tataH tasmAt arthapratibhAsaH teSAM vikalpAnAM spaSTetararUpatayA bhidyeta na punaH IhA nirAkriyeta anupalakSaNe 'pi na kevalam upalakSaNe ca/ nidarzanam Aha --- "liGga" ityAdi/ liGgaliGginoH sambandhaH avinAbhAvaH tasya yA smRtiH tadrUpo yo vitarkaH tasyeva tadanupalakSaNam/ etad uktaM bhavati --- yathA gRhItavyAptikasya puMso dhUmadarzanAnantaraM dhUmaketupratipattau antarAle vidyamAnasyApi sambandhavitarkasya anupalakSaNam, tathA IhAyAm api iti/ tathA ca vipakSe 'pi "anupalakSyamANatvAt" ity asya sAdhanasya sadbhAvAt IhA tato na nirAkriyeta iti bhAvaH iti kecid AcakSate/ teSAM dhUmadarzanAnantaraM pAvakapratipattau anupalakSitasambandhasmRtisadbhAve bhrUNe 'pi yad akasmAd dhUmadarzanAd agnir atra iti jJAnaM taddeven bauddhaM prati "pramANAntaram" ity uktaM kathan na virudhyeta? yadA anupalakSyamANatvAt tatsmRtiM necchati tadA taduktaM nAnyadeti cet; tadApi paraprasiddhasya prakRtahetuvyabhicAraviSayasya abhAvAt parasya ta pramANAntaraM syAt, bhavataH punaH IhA hIyate iti samAnAniSTApattiH/ tasmAd anyathA vyAkhyAyate --- liGgaliGgisambandhasmRtiH paraprasiddhyA Uha eva ucyate, tasyA vitarkaH vizeSAkAGkSA tena tulyaM vartata iti tadvat/ etad uktaM bhavati --- yathA mImAMsakena liGgaliGgisAmAnyasambandhasmRtim icchatA anupalakSyamANe 'pi tadvitarko na saugatena niSidhyate api tu iSyate eva tahA prakRtA IhApi iti/ kuta iti cet? atrAha --- tad ityAdi/ tasyAH tatsambandhaskRteH anyathA tadvitarkAbhAvaprakAreNa anupapatteH/ etad api kutaH/ ity atrAha --- atarkita ityAdi/ na vidyate tarkitaM vizeSAkAGkSaNaM yasyAH sA cAsau smRtiz ca tasyAH sakAzAt vyAptiH anavayavena liGgaliGginoH sambandho na sidhyet/ kuta iti cet? atrAha --- apratipatteH/ atarkasmRteH vyApteH apratigrahaNAt/ na hi dhUmasya dhUmasAmAnyasya agnisAmAnyena vyAptigrahaNe sA gRhItA nAma/ liGgaliGgisAmAnyasyaiva pratItito vizeSe apravRttiprasaGgAd iti nirUpayiSyate/ etat "vitarkAnugata" ityAdAv api nidarzanaM draSTavyam/ nanu vyApyApratipattau na vyApakapratipattir iti katham ucyate --- "vitarkAnugata" ityAdi/ atha vyApyapratipattau vyApakapratipattiH; tarhi vyApakasAmAnyavat vyApyavizeSasyApi avagraheNAvagrahaNAt kim IhAdinA? saMzAdyabhAvaH tasmAt iti cet; atrAha --- varNa ityAdi/ (p. 133) varNasaMsthAnAdisAmAnyaM dUrasthasyAvagRhyate/ tadvizeSehayAvAyo tadabhAve 'pi jAtucit//7// yathaiva hi vyaktivyatirekasAmAnyadarzinas tadanupalakSaNam ayuktaM taddarzanabalAd bhinneSu dravyAdiSu abhinnapratyayayotpatteH, tathaiva svalakSaNadarzinas tadanupalakSaNaM taddarzanabalAt tadanyavyavacchedavikalpotpatteH/ tadanubhavehitavyapoham AtmasAtkurvan katham anupalakSako nAma? svalakSaNadarzinaH svalakSaNopalakSaNavikalpam antareNApi tadanyApohakalpanAyAM jAtidarzino 'pi tadupalakSaNavikalpam antareNApi kutazcit bhinneSu samavAyiSu pratyayaH kathaM virudhyeta? kAraNazakter acintyatvAt itaratrApi etad evottaraM vizeSAbhAvAt/ varNaz ca zuklAdiH saMsthAnaM ca UrdhvAdiH Adizabdena karmAdiparigrahaH, teSAM sAmAnyaM sadRzaH pariNAmaH dUrasthasya bhAvasya avagRhyate avagraheNa viSayIkriyate/ tathA hi --- dUrasthavalAkAdivizeSaNazuklarUpAgrahaNe 'pi tadrUpasAmAnyagrahaNam puruSAdivizeSaNoudhvAdyadarzanaM dUre, tathA karmaNy api yojyam/ tan na yuktam --- "vyApyApratItau vyApakApratItiH" iti/ kathaM tad avagRhyate? ity Aha --- tadvizeSehayA iti/ tasya sAmAnyasya vizeSAH teSu IhA AkAGkSA tayA saha/ tarhi tadIhAto niyamena vizeSAvAyabhAvAt saMzayAdyabhAva iti cet; atrAha --- avAya ityAdi/ avAya eva tasya vA kAraNabhUtA zaktiH tasyAH abhAve 'pi na kevalaM bhAve jAtucit kadAcit na sarvadA/ nanu dUrasthasya na tatsAmAnyam avagRhyate kin tu svalakSaNam eva, kevalam ataddhetuphalavyapohasAmAnyanizcayotpatteH tatsAmAnyam avagRhyata iti vyavahArI manyate iti paraH, tannirAkaraNadvAreNa kArikArthaM samarthayamAna Aha --- yathaiva hi ityAdi/ yathaiva hi yenaiva hi prakAreNa vyaktibhyo vyatireko bhedo yasya tac ca tatsAmAnyaM ca tad draSTuM zIlasya vaizeSikAdeH taddarzinaH tasya sAmAnyasya anupalakSaNam anizcayanam ayuktam anupapnnam, kin tu upalakSaNam eva yuktam kuta etat? ity atrAha --- taddarzana ityAdi/ tasya sAmAnyasya darzanaM tasya balaM sAmarthyaM tasmAt bhinneSu dezAdibhedavatsu/ keSu? ity atrAha --- dravyAdiSu/ dravyam AdiH yeSAM guNAdInAM te tathoktAH teSu, abhinnaH pratyayagrahaNam upalakSaNaM tena abhidhAnotpattiH ity api gRhyate/ etad uktaM bhavati --- vizeSyAH dravyAdayaH vizeSaNaM sattAdisAmAnyam, na ca tadanupalakSitaM teSu viziSTapratyayahetuH itarathA daNDAnupalakSaNe 'pi kvacid "daNDI" iti pratyayaH syAt/ na caivam, "nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH" iti vacanAt iti/ tathaiva tenaiva prakAreNa svalakSaNadarzinaH svalakSaNaM pazyati ityevaMzIlasya saugatasya tadanupalakSaNam svalakSaNAnupalkaSaNam "ayuktam" iti sambandhaH/ kuta etat? ity atrAha --- taddarzana ityAdi/ tasya svalakSaNasya yat darzanaM tadbalAt tadanyavyavacchedavikalpotpatteH tasya vivakSitakhaNDAdisvalakSaNasya anye vijAtIyAH karkAdayaH teSAM tebhyo vA (p. 134) vyavacchedo vyAvRttiH tasya vikalpo nizcayaH tasya utpatteH/ nanu yadi nAma tadbalAt tadvikalpotpattiH tathApi na svalakSaNopalakSaNaM niyamAbhAvAd iti cet; atrAha --- tad ityAdi/ tasya svalakSaNasya anubhavo darzanam tena Ihita AkAGkSito yo vyapoho vijAtIyavyAvRttiH, atha vA vyapohaviSayatvAd vikalpo vyapohaH, tam AtmasAtkurvan saugataH katham anupalakSako nAma anizcAyako nAma kin tu upalakSaka eva/ na khalu devadattasyAnupalakSaNe tasya yajJadattAd vyapohaH siddhaH zakyaH pratyetum, tatpratItau na tadupalakSaNam/ atrAyam abhiprAyaH --- yadAyaM saugataH anubhUtasvalakSaNasya upalakSako bhavati tadA dUrasthasya varNasaMsthAnAdisAmAnyasya vikalpato 'pi grahaNAbhAvAt tadgrahaNanibandhanaH kim iyaM valAkA ahosvit patAkA, valAkAyAM patAkaiveti, tathA "sthANur vA puruSo vA, puruSe sthANur eva" iti saMzayaH viparyayo vA na bhavet/ na caivam, tato dUrasthasya tatsAmAnyaM prathamam avagRhyate iti/ adhunA parapakSAntaram AzaGkya dUSayann Aha --- svalakSaNa ityAdi/ svalakSaNadarzinaH tathAgatasya svalakSaNasya upalakSaNaM nizcayanaM yena yasmin vA sa tathoktaH sa cAsau vikalpaH tam antareNApi tasya vivakSitasvalakSaNasya anyo vijAtIyaH tasya apoho vyAvRttiH tadviSayo vikalpaH tathA ucyate tasya kalpanAyAM kriyamANAyAM jAtidarzino 'pi vaizeSikAdeH tadupalakSaNavikalpam antareNApi sAmAnyopalakSaNanizcayam antareNApi kutazcit kasyAzcid yogyatAyAH samavAyiSu gotvAdisAmAnyasambandhavatsu nAnyeSu, kathambhUteSu? bhinneSu pratyayaH kathaM virudhyeta/ katham anupalakSitaM sAmAnyaM tatpratyayahetur iti cet? atrAha --- kAraNa ityAdi/ tatpratyayasya kAraNaM sAmAnyaM tacchakteH acintyatvAt/ nanu dRSTe vastuni codye "kAraNazakter acintyatvAt" ity etad uttaraM nAnyatra atiprasaGgAt/ tad uktam --- "yat kiJcid AtmAbhimataM vidhAya" [pramANavArttikAlaMkAra pRSTha 35] ityAdi/ na ca sAmAnyaM kvacid dRSTam iti cet; atrAha --- itaratrApi iti/ na kevalaM jAtivAdipakSe api tu itaratrApi svalakSaNavAdipakSe 'pi "kAraNazakter acintyatvAt" ity etad evottaram iti manyate/ atha mataM svasAmAnyalakSaNayoH darzanAdarzanakRtavizeSasadbhAvAt katham avizeSacodanam iti cet? atrAha --- vizeSAbhAvAt iti? jAtivat svalakSaNasyApi darzanAbhAvAt, bhavato dvayor api sattvam asattvaM vA iti manyate/ tan na darzanajanmanA vikalpenaiva sAmAnyaM gRhyata iti yuktam/ bhavatu vA, tathApi svamatasiddhiM darzayann Aha --- asataH ityAdi/ asataH sad vyavacchindyAt yathAnakSavikalpadhIH/ tathA spaSTAkSadhIH svArthasannidher anumanyatAm//8// dUrasthasya arthadarzanaM yadi asataH svaviSayam apohantIM kim apy astIti vikalpabuddhiM janayet tathA dUrasthadRSTir api punaH azeSavastusvabhAvAnupalambhe 'pi sanmAtragrAhiNI saMbhAvyeta/ (p. 135) na vai kevalam AsannArthadarzI samaviSamAkAradarzanavizeSAn eva nopalakSayati, kiM tarhi sattAdivikalpavizeSAn api kramasyopalakSayitum azakteH/ "pazyann ayam asAdhAraNam eva pazyati" iti pratijJAya kozapAnaM vidheyam/ upahatendriyaiH candrAder darzane 'pi tadvizeSAnupalabdheH/ tatra candrAdyadarzanaM kalpayan na kevalaM rUpAdisvalakSaNAny eva dRSTe tatpratibhAsavaikalyAn nopalabhate api tu svayam antaHsvalakSaNaM ca yathAzrutam apratibhAsAnAt/ svabhAvanair AtmyakalpanAm Avizan AtmAnam ahrIkayati/ sAdhyAprasiddheH/ tato bahir antaz ca kRtam/ tasmAd ayaM kiJcit kenacit sadRzapariNAmaviziSTaM pazyet, tadviziSTaM pratIhamAno nAvazyaM vizeSam avaiti smarann iva/ asataH ity upalakSaNam/ tena sarvasmAd anabhimatAd iti gRhyate, sad iti upalakSaNam sarvasyAbhimatasya/ sad vyavacchindyAt vyavacchinnaM viSayIkuryAt/ yathA yena yogyatAprakAreNa anakSavikalpadhIH mAnasI vikalpabuddhir iti/ anakSavizeSaNaM svamatApekSayA na saugatApekSayA, tasya hi sarvA vikalpadhIH anakSaiva iti tadvizeSaNam anarthakam, tathA tena prakAreNa spaSTAkSadhIH pratyakSabuddhiH asataH sad vyavacchindyAt iti sambandhaH/ kutaH? ity atrAha --- svArthasannidheH/ svagrahaNayogyo 'rthaH svArthaH tasya sannidheH yogyadezAdyavasthiteH/ iti zabdo 'tra draSTavyaH, ity evam anumanyatAm abhyupagamyatAm/ kArikAM vivRNvann Aha --- "dUra" ityAdi/ dUrasthasya puruSasya yadarthadarzanaM kartR yadi vikalpabuddhiM janayet/ kiM kurvANAm? apohantIm/ kim? ity Aha --- svaviSayam/ kutaH? asataH kharaviSANAdeH kevalAt nAnyato na sato vyapahantIm/ kena prakAreNa? ity atrAha --- kim api asti iti evaM tathA tena prakAreNa dUrasthadRSTir api na kevalam anakSavikalpadhIH saMbhAvyeta/ kathaMbhUtA? sanmAtragrAhiNI/ punaH iti vitarke/ kasmin sati? ity atrAha --- azeSavastusvabhAvAnupalambhe 'pi na kevalaM tadupalambhe/ atha matam --- anarthaviSayatvAd anakSavikalpadhIH tathA yuktA nendriyabuddhiH viparyayAd iti cet; na; tasyA api vastuviSayatvasya pratipAdayiSyamANatvAt/ vakSyati ca --- "samyagvicAritA vAkyavikalpAs tattvagocarAH/" [siddhivinizcaya 5.4] iti/ tataH sthitam --- "varNasaMsthAnAdisAmAnyam" ityAdi/ nanu dUrArthadarzane avagrahAdyabhAvo mA bhUt tadupalakSaNAt, AsannArthadarzane tat syAd viparyayAd iti cet; atrAha --- na vai kevalam ityAdi/ vaizabdaH ziraHkampe, na kevalam Asannam arthaM pazyati ityevaMzIlaH samaz ca viSamaz ca tau ca tau AkArau ca sadRzetarapariNAmakArau tayor darzanam grahaNaM tasya vizeSA avagrahAdayaH tAn eva nopalakSayati, kiM tarhi? sattAdivikalpavizeSAn api sattA Adir yeSAM zabdatvAdInAM teSAM vikalpA vyavasAyAH (p. 136) ta eva vizeSAH tAn api nopalakSayati/ etad uktaM bhavati --- yathA kvacit sattvajJeyatvAdivikalpAn kramabhAvina upalabhya punaH AsannArthadarzI yugapad vyavasAye 'pi krameNaiva tatpravRttir iti vyavasthApayati yugapadanekavyAvrttivikalpAsaMbhavAt tathA dUre samaviSamAkAradarzanavizeSAn krameNa jAyamAnAnupalabhya Asanne 'pi tathA tAn vyavasthApayati, dRSTena adRSTasiddher anivAraNAd iti/ atha matam --- AsannArthadarzI yadi taddarzanavizeSAn pazyati kim iti tathaiva nAvadhArayati iti? tatrAha --- kramasya upalakSayitum azakteH iti/ AsannArthadarzino ye taddarzanavizeSAH teSAm sattAdivikalpavat kramsya upalakSayitum azakteH iti/ syAn matam --- AsannArthadarzI kSaNikaniraMzaparamANusvalakSaNam eva pazyati iti taddarzanavizeSAn asattvAn nopalakSayati na sata eva tat katham ucyate --- "sama" iti? atrAha --- pazyann ayam ityAdi/ pazyann ayaM saugato loko vA asAdhAraNam eva nAnyat pazyati ity etat pratijJAya kozapAnaM vidheyam anyataH tatpratipatter asaMbhavAd iti bhAvaH/ tataH "sama" ityAdi sUktam/ sAMprataM parAbhyupagatabhrAntendriyajJAnabalena sAmAnyagrahaNaM vyavasthApayann Aha --- upahatendriyaiH ityAdi/ upahatAni kAmalAdinA dUSitAni indriyANi yeSAM taiH candrAdeH Adizabdena vartulatvAder darzane 'pi na kevalam adarzane, tathA tatra upahatendriyeSu candrAdyadarzanaM candrAdidarzanAbhAvaM kalpayan saugatAdiH, kutaH kalpayan? ity atrAha --- tad ityAdi/ tasya candrAder vizesaH ekatvAdiH tasya anupalabdheH/ tadanupalabdhau candrAdyadarzanam, ekasya gRhItetararUpadvayAyogAd iti manyate/ kiM karoti? ity atrAha --- na kevalm ityAdi/ na kevalaM rUpAdisvalakSaNAny eva niraMzakSaNikarUpAdiparamANUn eva nopalabhate, kuta etat? dRSTeH/ rUpAdidarzanasya tatpratibhAsavaikalyAt paraparikalpitasvalakSaNapratibhAsavirahAt, "upahatendriyair iva anupahatair api bahirarthAdarzanam" iti manyate/ mA bhUt tasya darzanaM tathApi vijJAnavAdino na kiJcit nazyatIti cet; atrAha --- api tu ityAdi/ api tu kin tu svayam AtmanA antaHsvalakSaNaM ca jJAnasvalakSaNam api nopalabhate iti/ kuta etat? ity atrAha --- yathA ityAdi/ yathAzrutaM yathAbhyupagamam apratibhAsanAd "antaH svalakSaNasya" iti sambandhaH/ tarhi bahir iva anyatrApi vicArasAmyAt zakalazUnyatA astu iti cet; atrAha --- svabhAva ityAdi/ jJAnajJeyayoH svabhAvasya svarUpasya nairAtmyaM nIrUpatvaM tasya kalpanAm Avizan saugataH AtmAnam ahrIkayati/ kuta etat? ity atrAha --- sAdhya ityAdi/ tato bahir antaz ca kRtam/ apratibhAse 'pi yathA sAmAnyAvabhAsanaM tathA tadvizeSAnupalambhe 'pi candrAdidarzanam upahatendriyair iti kathan na dRSTiH sanmAtragrAhiNI saMbhAvyata iti manyate/ upasaMhArArtham Aha --- "tasmAt" ityAdi/ yata evaM tasmAt ayaM vyavahArI kiJcit puruSAdikaM kenacit sthANvAdinA saha yaH sadRzapariNAmaH tena viziSTaM pazyet, tadviziSTaM tatpariNAmabhedaM tatprati IhamAno 'pi nAvazyaM vizeSam avaiti na vizeSo 'vAyIbhavati/ (p. 137) nidarzanam Aha --- smarann iva iti/ yathA kathaJcit smaran kenacit sadRzapariNAmena tadvizeSaM pratIhamAno 'pi nAvazyaM tadvizeSaM smarati tathA prakRtam api iti/ yadi nAvazyaM vizeSam avaiti kiM tarhi tat syAt? ity atrAha --- samadRSTeH ityAdi/ samadRSTer vizeSehArekA svArthAvinizcaye/ atasmiMs tadgraho bhrAntir api spaSTAvabhAsinI//9// vyApakaM svabhAvaM pazyan vizesaM prati punas tadantaram IhamAno vyavahArI nAvazyam avaiti sAmagrIvaikalyasaMbhavAt/ tattvetarasvabhAvA pratipattiH saMzItir anavasthaiva/ anyathApratipattiH punar visaMvAdaH/ tattvapratipattir avAyaH/ sarvaJ cedam IhAvinAbhAvi/ sAmAnyapratyakSAt vizeSApratyakSAt vizeSasmRteH sandehopapatteH/ samadRSTeH avagrahAd vizesAkAGkSA vizeSehA, tasyAH kim? ity Aha --- Areketi/ "vizeSehA" ity etajjAta "kA" vibhaktiH pariNAmam iha saMbadhyate/ tataH tasyAH ArekA saMzItiH/ kiM sarvadA sA tato bhavati/ "na" ity Aha --- svArthAvinizcaye/ svazabdena IhA gRhyate, svasya arthaH tadAkAGkSito vizeSaH tasyAvinizcaye sati ArekA na vinizcaye, kadAcit tataH tadvinizcayo 'pi jAyata ity abhiprAyaH/ na kevalaM tata Arekaiva kin tu viparyayo 'pi iti darzayann Aha --- atasmiMs tadgraho bhrAntir api iti/ bhrAntir api viparyayo 'pi na kevalam ArekAvAyAv eva taot jAyete iti/ tatsvarUpaM darzayitum Aha --- atasmiMs tadgrahaH sthANau puruSAdigrahaH abAhye bAhyagrahavat/ na ca tadgraho 'siddhaH, pratibhAsanAt/ yathaiva ca ekena jJAnena anyonyabhinnanIlAdyAkArANAM vyAptiH tathA svato bhinnAnAM gRhItir iti niveditam/ nivedayiSyate aitat --- "avibhrame 'saugataM jagat" ityAdinA/ sarvavikalpAtItatve sa eva doSaH kathaJcit kutazcid apratipatteH/ tato bahirbhrAntir abhyupagantavyeti sarvaM sustham/ kathambhUtA sA? ity atrAha --- spaSTAvabhAsinI iti vizadA iti/ anena "sadRzadarzanaprabhAvA sarvApi bhrAntiH mAnasI" iti mataM nirastam; tasyAH spaSTAvabhAsitvAyogAt/ pratIyate ca tatprabhavApi marIcikAdau jalAdibhrAntiH tathAvabhAsinI/ kArikAM vivRNoti --- vyApaka ityAdi/ vyApakasvabhAvaM nAvyApakasvabhAvaM sAdRzyaikatvapariNAmasvabhAvaM pazyan vizeSaM tadbhidaM prati punaH tadantaram IhamAno vyavahArI nAvazyaM niyamena avaiti nizcinoti "vizeSam" iti sambandhaH/ kuta etat? ity atrAha --- sAmagrI ityAdi/ vizeSe avAyasya yA sAmagrI dezasannidhAnAdilakSaNA tasyA vaikalpyasaMbhavAt/ saMzayAdInAM svarUpaM pradarzya IhAta utpattiM darzayann Aha --- tattvetyAdi/ pratipattiH saMzItiH/ kathaMbhUtA? tattvetarasvabhAvA anavasthaiva/ "vyApakasvabhAvam" iti vacanAt vyApyo 'pi svabhAvaH, AkSiptas tasya tannAntarIyakatvAt/ sa cAnekaH tataH sUcyata (p. 138) vyApakasvabhAve dRzyamAne tattvasvabhAvo vivakSitavyApyasvabhAvaH itaraz ca svabhAvo 'vivakSitavyApyasvabhAvaH tayor na vidyate avasthA avasthitir yasyA sA tathoktA ubhayatra dolAyamAnA ity arthaH/ "sAmAnyavizesAtmakatattvapratItir api saMzItiH" ity eke; tannirAsArtha evakAraH, tasyAH tattvetarasvabhAvAvasthArUpatvAt/ anyathA anyena tattvasvabhAve itarasvabhAvaprakAreNa, itarasvabhAve tattvasvabhAvaprakAreNa pratipattiH punaH visaMvAdo viparyayaH/ tattvapratipattiH avAyaH vivakSitavyApyasvabhAvanirNayo 'vAyaH/ sarvaM niravazeSaM ca idaM saMzItyAdikam IhAvinAbhAvi/ nanu yadi nAma samadRSTiH kim AyAtaM yena ato vizeSeSu IhAtaz ca ArekA syAt/ na hi anyatra dRSTeH anyatra sA yuktA, anyathA ghaTadRSTeH paTe bhavet/ kiM ca, sAmAnyadRSTau vizeSo yady upalabdhilakSaNaprAptaH san nopalabhyate tarhi tadabhAva eva na tatra IhA ArekA vA/ atha anyathA adRzyAnupalabdher eva saMzItiH iti kiM "samadRSTeH" ity anena? na hi svargAdau taddRSTeH saMzItiH iti cet; atrAha --- sAmAnya ityAdi/ "vyApakasvabhAvaM pazyan" ity anuvRtteH yeSAM vizeSANAm IhA ArekA ca teSAM vyApakasvabhAvaM sAmAnyam iha gRhyate tasya pratyakSAd darzanAt/ anena "na hy anyasya darzane anyasya sA yuktA, anyathA ghaTadarzane paTe sA bhavet" iti; tan nirastam/ na khalu yathA tatsAmAnyaM vivakSitavizeSasvabhAvaM tathA ghaTaH paTasvabhAva iti/ IhamAnasya tadvyApyavizeSAn AdAtuM ceSTamAnasya/ anena yad uktam --- "sAmAnyAdRSTau vizeSANAM dRzyAtmanAm adRSTau abhAvaH syAt/" iti; tan nirastam; tadA AcAryeNa taddRzyAtmatAnabhyupagamat, anyathA "IhamAnasya" iti na brUyAt/ ko hi nAma dRzyaM pazyann eva AdAtum Ihate/ yat punar uktam --- "evaM sati adRzyAnupalabdher eva saMzayAt kiM sAmAnyapratyakSAt" ity anena iti; tad apy etena nirastam; tattvetarasvabhAvavyApakabhAvadarzanAd eva anaikAntikahetudarzanAd, itaH ca tatra niyamena sandeho yukto na adRzyadarzanAd eva/ anyathA adRzyaparacaitanyAdeH anupalambhAd abhAvAsiddher mRtAdivyavahArocchedaH syAt iti/ yac coktam --- "sAmAnyapratyakSam antareNApi kvacit saMzayaH" iti tad api na sUktam; tatrApi zabdAd anyato vA sAmAnyApratipattau tadabhAvAt samayAdarzinaH zAstrArthasandehaH anyathA/ "sAmAnyapratyakSAt" ity etasya upalakSaNArthatvAt/ evam arthaM ca "vitarkAnugata" (p. 139) [siddhivinizcaya 2.6] ityAdy uktam/ AcAryavipratipattyAdeH samayo 'nena cintitaH/ vizeSApratyakSAt tasya sAmAnyasya ye vizesAH teSAm apratyakSAt adarzanAt, idam apy upalakSaNam tadagrahaNasya/ vizeSasmRteH vizeSayoH smaraNAt sandehopapatteH kAraNAt "sarvaM cedam IhAvinAbhAvi" iti sambandhaH/ tadupalakSaNam, tena viparItavizeSasmRter bhrAntyupapatteH ityAdi grAhyam/ nanu yadIyaM bhrAntiH tatsmaraNapUrvikA, na tarhi spaSTAvabhAsinI anumAnavat, ato 'yuktam uktam --- "bhrAntir api spaSTAvabhAsinI" iti cet; na; jalAdibhrAntyAvyabhicArAt/ naiyAyikasya pratyabhijJAnena; katham anyathA tadadhyakSam iti/ nanu saMzayAdiH smRtivizeSaH, sa ca avikalpAnubhavAt vastusvabhAvata iti kiM tatra Ihayeti? etad evAha --- nirvikalpa ityAdinA/ nirvikalpadRSTer eva smRtau vastusvabhAvataH/ nirAkArAvabodhena sajAtIyasmRtir na kim//10// taddRSTAv eva dRSTeSu vyavahArapravRttau saMvittibalAt sajAtIyasmRtyabhilASAder iti kiM grAhyAkArakalpanayA? kevalam avabodhamAtraM bhAvasvabhAvato prakRtasmRtihetuH pratIyeta/ kalpayitvApi viSayAkAraM sa vizeSo mRgyaH yena prativiSayaM bhidyeta anyathA atiprasaGgAt/ tenaiva saMvedanaM pratiniyatArthavedanaM syAt/ yata utpannaM jJAnaM yajjAtIyasmRtihetutayA vyavahArayati tat tasya netarasyeti kuto 'tiprasaGgaH, sadarthAkArasma svayam anupalakSitasya smRtau abhAvAnatizAyanAt/ viplave sAkAradarzanAt tad anyatra kalpanAyAm atiprasaGgAt/ tAvataiva sarvavyavahAraprasiddhes tathaivAstu iti cet; svayam abhipretabhrAntimAtrAsiddheH sarvathAsambaddhapralApamAtram, avidyAta eva vidyAsiddher anivAraNAt aniSTAnuSaGgAt/ bhrAntimAtrAt paramarthato 'siddhasvabhAvAt pratItiviparyAsena bhAvAn idantayA nedantayA vA vyavasthApayitukAmaH saugataH ekAntena avikalpa evety alam atiprasaGgena/ nirvikalpadRSTeH avikalpAnubhavAd vastusvabhAvataH bhAvasvAbhAvyAd eva nAnyataH iti evakArArthaH/ sajAtIyasmRtau sAmAnyaviSayavikalpabuddhau aGgIkriyamANAyAm dUSaNam idam iti darzayann Aha --- nirAkAra ityAdi/ nirAkArAvabodhena arthasArUpyarahitadarzanena hetunA kin na sajAtIyasmRtiH sarvo 'pi sAmAnyavikalpo "jAyate" ity adhyAhAryam, jAyata eva/ kutaH? vastusvabhAvataH bhAvazakter iti, yena kAraNena grAhyAkAro 'rthAkAro 'trAvabodhe kalpyate/ tato na yuktam etat --- (p. 140) "smRtiz ced dRgvidhaM jJAnaM tasyAz cAnubhavAd bhavaH/ sa cArthAkArarahitaH sedAnIM tadvatI katham//" [pramANavArttika 2.374] iti/ yathaiva hi nirAkArAd anubhavAt kathaM sA tadvatI AkAravatI; tathA sAmAnyAkArarahitAt tataH tadAkAravatI katham iti samAnam/ evam arthaM "sajAtIyasmRtiH" ity uktam/ "vastusvabhAvataH" ity api nottaram; anyathA nirAkArAvabodhAt tata eva tadvatI iti yat kiJcid etat/ kArikAM vivRNvann Aha --- taddRSTAv eva ityAdi/ nirvikalpikA dRSTiH taddRSTiH tasyAM satyAM punaH ye dRSTAH tesu vyavahArapravRttau aGgIkriyamANAyAm/ kutaH? ity atrAha --- saMvitti ityAdi/ saMvitter balaM sAmarthyam tasmAd yA sajAtIyasmRtiH tasyA abhilASa Adizabdena dveSaparigrahaH tasmAt iti kiM darzanasya grAhyAkArakalpanayA sArUpyakalpanayA kevalaM grAhyAkArazUnyam avabodhamAtraM bhAvasvabhAvato vastuzakteH prakRtasmRtihetuH sajAtIyasmaraNakAraNaM pratIyeta/ zesam atra carcitam/ tatra sAkArasmRter darzanaM sAkAraM sidhyati iti manyate/ nanu mA bhUt sAkArasmRter darzanasya sAkAratAsiddhiH, tasyA anyathA siddhiH, pratikarmavyavasthAyAH tat syAt iti/ tad uktam --- "arthena ghaTayaty enAM" na hi muktvArtharUpatAm/ tasmAt prameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA//" [pramANavArttika 2.305] iti/ cet; atrAha --- kalpayitvApi ityAdi/ na kevalam akalpayitvA kin tu kalpayitvApi viSayAkAraM darzanasya viSayasArUpyaM vizesaH atizayaH mRgyaH saH avabodho yena vizeSeNa prativiSayaM bhidyeta, anyathA anyena tadvizeSAnveSaNAbhAvaprakAreNa atiprasaGgAt/ tadAkArAt pratikarmavyavasthAyAm "kiJcin nIlajJAnaM sakalasya nIlasya, sadAkAraM vA jJAnaM sataH syAt" iti atiprasaGgaH, tasmAd vizeSo mRgyaH iti pratikarmavyavasthApi anyathA siddheti bhAvaH/ nanu bhavato 'pi avabodhasya nirAkArasya sarvatrAvizeSAd atiprasaGgaH samAna iti cet; atrAha --- tenaiva ityAdi/ tenaiva yogyatAvizeSenaiva saMvedanaM samIcInaM pratiniyatArthavedanaM grahaNaM syAt iti "kuto 'tiprasaGgaH" iti gatvA sambandhaH/ tenaiva ca viziSTasmRtinimittaM syAd iti kuto 'tiprasaGgaH/ (p. 141) sAMprataM naiyAyiko bhUtvA sUriH atiprasaMgaH pariharann Aha --- yata ityAdi/ yataH yasmAt sthUlatvAdidharmopetAd arthAd utpannaM jJAnaM tasyArthasya tat na itarasya ajanakasyArthasya iti hetoH kuto 'tiprasaGgaH itarathA anagneH dhUmaH syAt/ atajjanyatvam anyatrApi/ syAn matam --- "yata utpannaM tasya tat" ity ucyamAne indriyAdeH syAd iti; tatrAha --- yajjAtIya ityAdi/ yatsamAnaH yajjAtIyaH tasya smRtihetutayA vyavahArayati --- vyavahAre pravRttaM janaM karoti tasya tat netarasya iti kuto 'tiprasaGgaH? na cendriyAdiH sajAtIyasmRtihetutayA vyavahArayati iti/ nanu yadArthAkAraM jJAnaM svayam anubhavAtmakaM bhavati tadA tena artho jJAto bhavati, tatra ca tatsmRtihetur nAnyathA, na caitat naiyAyikasyeti cet; atrAha --- sadarthetyAdi/ san pratiniyato nIlAdiH arthaH tasya AkAra iva AkAro yasya jJAnasya tat tathoktaM tasya anupalakSitasya anizcitasya svayam AtmanA abhAvena zazazRGgAdinAnatizAyanAt/ kva? smRtau/ tasyAM kriyamANAyAm atizayAbhAvAt yata utpannam ityAdi sambandhaH/ etad uktaM bhavati --- yadi nirvikalpakaM darzanaM tadatizayarahitam api smRtikAraNaM naiyAyikakalpitaM tan na syAt iti; tarhi viplave arthAbhAve 'pi tadAkAradarzanAt na sa AkAro jJAnasya pratibhAsamAnasya gatyantarAbhAvAt/ tad uktam --- "anarthAkArazaGkA syAd apy arthavati cetasi/" [pramANavArttika 2.371] iti cet; atrAha --- viplave ityAdi/ viplave vibhramadazAyAM yat sAkAradarzanam avikalpakaM jJAnam evam arthaM ca darzanagrahaNam, anyathA jJAnagrahaNaM nyAyyam tasmAt tena hetunA tad vA Azritya, "tad" ity ayaM nipAtaH "tasya" ity asyArthe draSTAvyaH/ tasya grAhyAkArasya anyatra jAgraddazAjJAne kalpanAyAM kriyamANAyAm atiprasaGgAt/ yataH kutazcid asiddhAt nidarzanAt yasya kasyacid arthasya siddhiprasaGgAd iti "tenaiva saMvedanam" ityAdinA sambandhaH/ vIplave 'pi sAkAradarzanam asiddham nirAkAreNa darzanena tatra kutazcid bhrAnteH ghaTAder asata eva bahir iva grahaNAt ity abhiprAyaH/ tad uktaM nyAyavinizcaye --- "na caitad bahir eva, kiM tarhi bahir bahir iva pratibhAsate/ kuta etat? bhrAnteH, tad anyatra samAnam" iti/ atrAha paraH --- tAvataiva ityAdi/ tAvataiva asataH pratibhAsamAtreNaiva sarvasya pramANetarAdirUpasya vyavahArasya mithyAvikalparacitasya "prAmANyaM vyavahAreNa" [pramANavArttika 1.7] ityAdi vacanAt prasiddheH kAraNAt tathaivAstu tenaiva nirAkAreNa jJAnena asad eva ghaTAdikaM gRhyate iti prakAreNaiva astu "sarvam" ity adhyAhAraH iti evaM cet; atrAha AcAryaH --- svayam ityAdi/ svayam AtmanA yadabhipretam aGgIkRtaM bhrAntimAtraM saugatena tasya asiddheH tadapratipatteH kAraNAt/ kim? ity Aha --- sarvathA ityAdi/ sarvathA sarveNa prakAreNa asambanddhasya asambaddhaM vA pralApamAtram iti evaM nirNItam etat prathamaprastAve/ (p. 142) tadabhipretasiddhau dUSaNam Aha --- brahma ityAdi/ idam atra tAtparyam --- yathA vibhramAd evaM vibhramasiddhiH tathA cAvidyAta eva pratyakSAdilakSaNAyA vidyAyA brahmaNo yA siddhiH tasyA anivAraNAd asaMbaddhapralApamAtram iti/ nanu bhavatu tatsiddhiH, tathApi ghaTAdivat pratibhAsamAnasya tasya vibhramasiddheH siddhaM naH samIhitam iti cet; atrAha --- aniSTAnuSaGgAt/ saugatasya iSTam --- anekaM kSaNikaM sarvathA bhrAntaM jJAnam, aniSTam --- ekam akSaNikaM vyApakam abhrAntaM brahmatattvam, asya anuSaGgAt "tanmAtram" iti sambandhaH/ yathA khalu bhrAntiH bhrAnteH pratIyamAnApi na bhrAntiH tathA brahmatattvam api manyate/ tarhi bhrAntir api na kutazcit pratIyate iti cet; atrAha --- bhrAntimAtrAt ityAdi/ bhrAntir eva tasmAt/ kathaMbhUtAt? paramArthataH tattvato 'siddhasvabhAvAt anizcitarUpAt pratItiviparyAsena sapnAdidazAviparyAsena "svapnAdidazAyAM bhrAntaM jJAnaM na jAgraddazAyAm" iti yeyaM pratItiH laukikI prasiddhiH tasyAH svapnAdivad anyadA vibhrAntaM jJAnam anyad eva vA svapnAdAv api abhrAntam iti yo viparyayaH tena bhAvAn cetanetararUpAnarthAn eva idantayA svAbhimatasvabhAvatayA nedantayA na parAbhimatasvabhAvatayA vAzabdaH pUrvasamuccayArthaH vyavasthApayitukAmaH saugataH ekAntena avazyaMbhAvena avikalpa eva parAmarzazUnya eva/ yadi vA ISadasiddhonmeSo 'yam ity evam alaM paryAptam atiprasaGgena/ tato "nirAkArAvabodhena" ityAdi sthitam/ nirvikalpadarzanAt sajAtIyasmRtau na kevalam anubhavasya grAhyAkAravaikalyam api tu tasyApi iti darzayann Aha --- sarvataH ityAdi/ sarvataH sarveNa sarvaM vilakSaNam alakSayan/ bodhAtmA cet smRter hetuH sannikarSas tathA na kim//11// vastusvabhAvata eva samanantarapratyayo 'vagrahAdimatiH svayam indriyArthasannikarSaviziSTaH smRtyAdivyavahArahetuH, sAmagrIvizeSAt vAsanAprabodhavaizadyasaMbhavAt svapnAdivat/ tad ayaM spaSTAvitathasvagrAhyavizeSAnvayapratibhAsavAsanAprabodhaz ca sAkSAt darzananimitto bhavan anekAntatattvaM pratiSThApayati/ sarvataH sajAtIyAd vijAtIyAc ca sarveNa nIlAdiprakAreNa iva sadAdiprakAreNApi sarvaM svaviSayAbhimatam azeSaM vilakSaNaM vyAvRttarUpam alakSayan anizcinvan/ kau 'sau? bodhAtmA nirvikalpo bodhaH smRteH smaraNasya hetuH ced yadi sannikarSaH indriyArthasaMprayogaH tathA tena vastusvabhAvaprakAreNa na kiM smRtihetuH? syAd eva/ tathA ca anubhavavaiphalyaM tathA tadlakSayato nAsya tataH cetanatvakRto vizeSa iti manyate/ kArikAyAH sugamatvAd vyAkhyAnam akRtvA prakRtam artham upasaMharann Aha --- vastusvabhAvata eva na sArUpyAdeH iti evakArArthaH, samanantarapratyayaH --- samaH jJAnatvena anantaraH upAdAnatvena (p. 143) pratyayaH avagrahAdimatiH bodhaH, kathambhUtaH? ity atrAha --- svayam ityAdi/ svayam AtmanA na sAMkhyasya iva pAramparyeNa indriyArthasannikarSaviziSTaH svavyApAre notpattau iti cintitam/ tataH tadaviziSTamAnasAdhyakSapratyayaparityAgaH smRtyAdivyavahArahetuH smRtiH Adir yasya pratyabhijJAnAdeH sa eva tena vA vyavahArasya hetuH/ syAn matam --- avagrahAdipratyayaH sAmAnyavizeSAtmavastuviSayatvena savikalpaka iti vaizadyavirahAti kathaM tadviziSTa iti? tatrAha --- sAmagrI ityAdi/ sAmagryA indriyArthasannikarSAdilakSaNAyAH vizeSAt hetoH vAsanAprabodhavaizadyasaMbhavAt tadviziSTa iti sambandhaH/ atra dRSTAntam Aha --- svapnAdivat iti/ Adizabdena kAmazokAdiviplavaparigrahaH/ syAd etat --- "vAsanAnimittavena pratyayasya svapnAdivad bhrAntatA syAt" iti; tatrAha --- tad ayam ityAdi/ tat tasmAt indriyArthasannikarSAdisAmagrIvizeSAd ayam avagrahAdipratyayAbhidhAnaH avitatho 'bhrAntaH spaSTo vizadaH svasya grAhyau vizeSAnvayau bhedAbhedau tayoH pratibhAsaH yasmin sa cAsau vAsanAprabodhaz ca punaH asya avitatha ityAdinA yasaH/ etad uktaM bhavati --- yady api arthapratyayo vAsanAto jAyate tathApi na bhrAntaH sAmagrIvizeSAd utpatteH svapnAdau asaMbhavina iti/ nanu pUrvadarzanAhitavAsanAprabodhaH paradarzanAt nendriyArthasannikarSAd iti cet; atrAha --- sAkSAt ityAdi/ sAkSAd avyavadhAnena darzananimitto bhavan tatprabodhaH anekAntatattvaM pratiSThApayati anekAntadarzanAd aparasya darzanasya tannimittasya abhAvAd iti bhAvaH/ etad eva darzayann Aha --- na pazyAmaH ityAdi/ na pazyAmaH kvacit kiJcit sAmAnyaM vA svalakSaNam/ jAtyantaraM pazyAmaH tato 'nekAntahetavaH//12// yathoktaM svalakSaNaM sAmAnyalakSaNaM vA na kvacit kadAcit pazyAmaH pratyakSe varNasaMsthAdivicitram anvayinam upalakSayAmaH/ svaparapratibodhaM pratyakSaM kathaJcid apramANayan pramANAntaraM katham avatiSTheta? svataH siddhasya kasya cid anyathAnupapattivitarkAt parokSArthapratipattir anumAnaM na punar anupapannam/ pratyakSasya Atmani paratra vA kathaJcit paramArthasiddhau kathaM tanmithyaikAntaM anyAnapekSyaM sAdhayet yato 'yaM yathAdarzanam eva mAnameyaphalasthitiH kriyate na punar yathAtattvam iti brUyAt/ yathehitaM pramANAtItaM paramAtmatattvam anyathA vA kathayataH parasyApi na vaktraM vakrIbhavati yataH svalakSaNAny eva yathAlakSaNaM sidhyeyuH/ na pazyAmaH kvacid bahir antar vA kiJcit param aparaM vA vyaktibhyo bhinnaM tadrahitaM vA sAmAnyaM vAzabdo bhinnaprakramaH "svalakSaNam" ity asya anantaraM draSTavyaH/ tataH svalakSaNaM vA na pazyAmaH/ kiJcit kalpitaM paramArtharUpaM vA/ ivArtho vA, sAmAnyam iva svalakSaNaM na pazyAmaH/ yathAnyAsaM bhinnaprakramo vA/ kiM tarhi pazyatha? ity atrAha --- jAtyantaraM (p. 144) tu anekAntaM punaH pazyAmaH/ anena tadekAntAbhAvasAdhane viruddhopalabdhiM darzayati/ na kevalam adhyakSam eva anekAntaM pazyatIti jAtaM paritoSam, api tu sarvaliGgam api iti darzayann Aha --- tata ityAdi/ tataH tasmAn nyAyAd anekAntasya hetavaH "sarve 'pi sambandhinaH" iti vAkyazeSaH/ kArikArthaM prakaTayann Aha --- "yathoktam" ityAdi/ yathA yena prakAreNa saugatena svalakSaNaM naiyAyikAdinA sAmAnyalakSaNaM ca uktaM kadAcid vyavahAradazAyAM paramArthadazAyAM vA kvacit na pazyAmaH? kuta etat? ity atrAha --- pratyakSa ityAdi/ etad api kutaH? ity atrAha --- varNa ityAdi/ varNo nIlAdiH saMsthAnaM vartulatvAdi AdizabdaH pratyekam abhisambadhyate tena ekatra rasAdeH anyatra navapurANAdibhedasya parigrahaH tena vicitraM zabalam/ kathaMbhUtam? anvayinam upalakSayAmo yata iti/ vanAdivat pratyayavat bhrAntaM tadupalakSaNam iti cet; atrAha --- svapara ityAdi/ svaparayoH pratibodhaH grahaNaM yena yasmin vA tat tathoktam/ kiM tad? ity Aha pratyakSam/ kathaJcit kenApi pratyakSaprakAreNa anumAnaprakAreNa vA apramANayan apramANaM kurvan kathayan vA pramANAntaram asmAt pratyakSapramANAt anyad avikalpadarzanam anumAnaM ca tadantaraM kathaM naiva avatiSTheta pratiSThApayet saugataH/ "zradaH pratiSThAyAm" iti davidhiH/ nanu uktanyAyAt yady api darzanaM nAvatiSTheta anumAnaM savikalpakam AtiSTheta iti cet; atrAha --- svata ityAdi/ svato na sAdhanAntarAt kasyacit kAryasya itarasya vA liGgasya siddhasya nizcitasya yaH anyathAnupapattivitarkaH tasmAt parokSArthapratipattiH anumAnaM na punaH anumAnam anupapannam pratyakSasya Atmani svasvarUpe paratra vA dharmAdau kathaJcit sadAdirUpeNa na kSaNabhaGgaprakAreNa paramArthasiddhau kriyamANAyAm anyAnapekSyam apekSAm antareNa, carcitam etat --- "siddhaM yan na parApekSyam" [siddhivinizaya 1.23] ityAdinA/ kathaM naiva tanmithyaikAntaM pratyakSavibhramaikAntaM sAdhayet? na hi svayam anupapannam anyad vyavasthApayati atiprasaGgAt yataH tatsAdhanAd ayaM saugataH --- "yathAdarzanam eveyaM mAnameyaphalasthitiH/ kriyate [pramANavArttika 2.357] na punar yathAtattvaM kriyate iti evaM brUyAt iti/ nanu vyavahAriNo 'pi na bhAvato 'numAnam asti/ yadi punaH avicAritaramaNIyaM tena vyavahAraprasiddhyarthaM tadAzriyate tarhi mayApi tathaiveti na doSa iti cet; atrAha --- yathehitam ityAdi/ Ihitasya svecchAviSayIkRtasya anatikrameNa yathehitam pramANAtItam apramANam paramAtmatattvaM brahmatattvam anyathA vA pradhAnAdiprakAreNa vA kathayato vacanamAtreNa pratipAdayataH parasyApi (p. 145) puruSAdyadvaitavAdino 'pi/ na kevalaM saugatasya na vaktraM vakrIbhavati/ etad uktaM bhavati --- yathApramANakaM vibhramamAtraM paraprasiddhAd apramANAt anumAnAt saugatasya sidhyati paramArthataH tathA parasyApi vyavahAriprasiddhavacanAdeH puruSAdyadvaitAdi sidhyati/ na khalu vyavahArI vacanenApi vinA jIvituM kSamate iti nivedayiSyate/ yato vaktrasya vakrIbhAvAt svalakSaNAny eva nAnyat yathAlakSaNaM sidhyeyuH/ "yataH" iti vA AkSepe naiva sidhyeyur iti/ etena "bhrAnter avivekaikAntaM kathaM sAdhayet" iti pratyeyam/ "pratibhAsAt" iti cet; atrAha --- yathehitam ityAdi/ atrAyam abhiprAyaH --- yathA vibhrametarAkArazUnyaM svasaMvedanamAtraM pratibhAsAt sidhyati tathA pramANAtItam anyathA vA sapramANaM vA puruSAditattvaM sidhyati/ zeSaM pUrvavat/ tadanantaroktaM svaparapratibodhaM pratyakSaM pramANayitavyam/ taccitraikajJAnaprasAdAd avagrahAdyAtmakam ekaM prasAdhya adhunA anyathA sAdhayann Aha --- phalAnumeya ityAdi/ phalAnumeyazaktyAtma bhedehAtmanA ca kim/ svArthasaMvitpratyakSaM naikaM saha krameNa vA//13// svArthalaksaNapratyakSaM svalakSaNaM svaphalAnumeyasAmarthyAtmakaM yady ekaM syAt sannihitArthasAmAnyavizeSAvagrahehArthAtmakam ekaM kathan na bhavet? yato vizeSadarzanAd eva tadviparItatattvAropavyavacchedasmRtiH kalpyeta/ parasparavirodhasvabhAvaikatvasiddhau sahakramAbhyAM vicitravivartaparamArthaikasvabhAvabhAvapratipatter apratiSedhAt/ tad etad+++kathaJcit tAdAtmyAd avagrahAdInAm/ zaktizaktimator bhede sambandhAsiddheH, abhedaikAnte vyaktivyaktyA vyaktiH parokSaiva zaktivat prasajyeta/ saMvRter aparAdho 'yam yad imAM saMvRNoti pArimaNDalyAdivad iti zakteH saMvRtir iyaM zaktim asaMvRNvantI tadanekAntatvaM prasAdhayati/ tad ayaM samAropaH pratyakSe kSaNikapArimaNDalyAdau bhavan ekAntakalpanAm astaM gamayati/ pratyakSasya nIlAdisamAropavivekasyaiva vyavasAyAtmakatvAt/ dRSTe+++svalakSaNa+++ svazabdena ekAntavAdI gRhyate tasmai arthA yAH svasaMvidaH tAsAM sambandhi yat pratyakSaM pratyakSaparicchedyam/ kathaMbhUtam? ity Aha --- phala ityAdi/ phalena anumeyA zaktiH AtmA svabhAvo yasya tat tathoktaM saha vA yugapad iva tapratyakSam krameNaikaM kiM na syAd eva/ kena? ity atrAha --- bhedehAtmanA/ bhedasya vizeSasya IhA tadgrAhyo 'rthaparyAyaH tathocyate jJAnaparyAyavizeSaz ca, saiva AtmA svabhAvaH tena, ca zabdAd avagrahAvAyAdyAtmanA kin na syAt ity arthaH pratipAdyaH/ kArikAM vivRNvann Aha --- svArtha ityAdi/ svazabdaH pUrvavad vyAkhyeyaH/ tasya artha eva lakSaNam arthasvarUpaM yat pratyakSaM svalakSaNaM svasvarUpaM yat pratyakSaM pratyakSapramANapramitaM tat svaphalAnumeyasAmarthyAtmakaM svam AtmIyaM yat phalaM tena anumeyaM yat sAmarthyam tadAtmakam/ (p. 146) Atmazabdena sAmarthyasya tadvato bhedaikAntaM nirasyati, tatra tadayogAt/ na khalu tato bhinnaM sAmarthyaM yuktam, bhAvasya tanniSThatvAd anyathA sarvaM sarvasya tat syAt, samavAyasya niSedhAt sarvatrAvizeSAc ca/ atha tadavizeSe 'pi kvacit kasyacit sAmarthyam/ kuta etat? citratvAd bhAvazaktInAm iti cet; kiM punaH tadvataH tasya ca anyAH pRthagbhUtAH zaktayaH santi yenaivam? tathA cet sa eva doSaH anavasthA vA/ apRthagbhUtAz cet; tathA AdyaM sAmarthyam iti sAdhUktam --- tadAtmakm iti/ nanu "phalAnumeyasAmarthyAtmakam" ity evAstu kiM svazabdena lokavattadantareNApi tadarthagateH/ na khalu loko dhUmAd agniM pratipadyamAnam evaM vadati "pAvako 'tra svadhUmAt" iti cet; ucyate --- anyamataniSedhArthatvAd adoSaH/ "anekazaktyAtmakasya bhAvasya anekaM phalaM tasmAd ekazaktyAtmakabhavAnumAnam" ity anyeSAM darzanam; tanniSedhArthaM svavacanam iti/ yadi ekaM syAt bhavet/ atrottaram --- sannihita ityAdi/ sannihito 'rtho ghaTAdiH tasya sAmAnyavizeSau tAv eva avagrahehayor arthau tadAtmakam ekaM kathan na bhavet? syAd eva/ upalakSaNam etat, avAyAdyAtmakam api bhavet/ yataH tadabhavanAt vizeSadarzanAd eva darzanam Azrityaiva kalpyeta/ kim? ity Aha --- tad ityAdi/ teSu vizeSeSu viparItasyaiva tattvasya AropaH tasya vyavacchedasmRtiH kSaNikatvAnumA naiva kalpyeta, yata ity asya AkSepArthatvAt, tadviparItajJAnasya samAropatvAsiddher iti bhAvaH/ kuta etat? ity atrAha --- parasparasya ityAdi/ parasparam anyonyaM virodho yayoH pratyakSAnumeyayoH svabhAvayoH ekatvasya tAdAtmyasya siddhau sahakramAbhyAM vicitravivartaparamArthaikasvabhAvabhAvapratipatter apratiSedhAt/ tato nirAkRtam etat --- "no ced bhrAntinimittena" [pramANavArttika 3.43] ityAdi/ upasaMhArArtham Aha --- tad etad ityAdi/ sugamam/ kuta etat? ity atrAha --- kathaJcit tAdAtmyAd ekatvAd avagrahAdInAm/ nanu zaktizaktimator bhedaikAntaniSedhe abheda eva iti na pakSAntarasaMbhava iti na yuktaM "phalAnumeya" ityAdi iti cet; atrAha --- zaktizaktimatoH bhede naiyAyikopagate yA sambandhAsiddhiH tasyAH sakAzAt yaH saugatena tayoH abhedaikAnto 'bhyupagataH tasmin sati vyakteH cetanasya itarasya vA vyaktyA buddhyA viSayIkriyamANe svabhAve vyaktiH parokSaiva adRzyaiva zaktivat prasajyeta/ tathA ca sarvabhAvavyavahAravilopa iti manyate/ tathA pratyakSaiva zaktiH vyaktivat prasajyeta/ tataH "hetunA yaH (p. 147) samagreNa" [pramANavArttika 3.6] ityAdi/ "dviSThasambandhasaMvittiH" [pramANavArttikAlaMkAra 1.1] ityAdi ca plavate/ atra paramatam AzaGkate --- zakteH pratyakSatve 'pi saMvRteH viparItakalpanAyAH ayam aparAdho doSaH yad yasmAd imAM zaktiM saMvRNoti pArimaNDalyAdivat/ atra Adizabdena kSaNikatvAdiparigrahaH iti evaM cet; atrAha --- zakteH ityAdi/ zakteH saMvRtiH saMvaraNam iyaM pareNa ucyamAnA/ kiM karoti? ity Aha --- tasya anantarasya anekAntatvaM prasAdhayati/ kiM kurvatI? ity Aha --- zaktim asaMvRNvantI/ tad evaM nizcitetaratvena gRhItetaraM rUpaM syAt ity arthaH/ dRSTAntaM dUSayann Aha --- pArimaNDalyetyAdi/ paropahasanaparam etat/ upasaMhArArtham Aha --- tad ityAdi/ yata evaM tat tasmAt ayaM samAropaH viparItAropaH pratyakSe darzanagocare kSaNikapArimaNDalyAdau bhavan na nIlAdAv ity ekAntakalpanAm astaMgamayati, anekAntasiddher iti manyate/ nanu syAd ayaM doSo yadi samAropavivekavat nizcitaM gRhItaM pazyet na caivam anyathApy adoSAt iti cet; atrAha --- pratyakSasya ityAdi/ pratyakSasya nIlAdau na kSaNikatvAdau samAropasya anIlAdyAropasya viveko yasmin yena vA tasyaiva nAnyasya vyavasAyAtmakatvAd vyavasitasyaiva pratyakSatvAt ity atiprasaGgAt tAm "astaMgamayati" iti sambandhaH/ nanu pratyakSAd vyavasAyodbhavaH, tatra kathaM tattadAtmakam iti cet; atrAha --- dRSTeH ityAdi/ cintitam etat prathamaprastAve/ itarac ca na dRSTer avikalpikAyAH vikalpa iti darzayann Aha --- svalakSaNa ityAdi/ etad api tatraiva nirUpitam/ evam avagraham IhAM ca vyavasthApya avAyaM vyavasthApayann Aha --- tatsvArtha ityAdi/ tatsvArthAvAya evAyam anyApohaH kathaMcana/ avikalpakadRSTeH syAn na vikalpamano yataH//14// na hy anyataH svArtham avyavacchindat pratyakSaM paricchinatti, nApi kathaJcid aparicchindad eva vyavacchinatti sarvathA arthasvabhAvAsiddhiprasaGgAt/ nirvikalpena gRhItasyAgRhItakalpatayA vikalpabuddher nirviSayatvAc ca/ na ca tato vikalpasaMbhavaH taot varNasaMSthAnAdivikalpo 'pi mA bhUt/ katham evaM na suptAyitam, kathaJcAtyantam asadRzAtmakaM pUrvAparaparAmarzazUnyam alakSyaM nirmamena sadRzavikalpaM vandhyAsutadarzanam iva yojayet? yato vikalpAnAM kutazcid avisaMvAdaH sambandhAsiddheH/ tan nAsAdhAraNaikAnte pramANaprameyaphalavyavasthA sAdhAraNaikAntavat/ tad iti nipAtaH sa ity asya arthe draSTavyaH/ sa eva upagato 'yaM nirUpyamANaH/ evakAro bhinnaprakramaH anyApoha ity asyAnantaraM draSTavyaH, tato 'nyo vijAtIyaH apohyate svaviSayAd bhinno vyavasthApyate yena vyavasAyena so 'nyApoha eva svArthAvAyo jainAbhimataH/ (p. 148) yadi vA, yathAnyAsam eva evakAro 'stu tadavAya eva nyApoho nAnya ity arthaH/ kuta etat? ity atrAha --- kathaMcana ityAdi/ kathaMcana kenApi svayam upAdAnatvaprakAreNa vikalpavAsanAprabodhaprakAreNa vA/ avikalpakadRSTeH avikalpadarzanAt syAt bhavet na vikalpamano yataH/ etad uktaM bhavati --- yadi tadavAya eva anyApohaH ayam eva vA tadavAyo na bhavet kin tu anya eva darzanajanito mAnaso vikalpaH; tarhi tadabhAva eva syAt iti/ tathA hi --- yadi taddRSTiH kadAcid upalambhagocaracAriNI yuktam etat --- "yato vikalpamanaH" iti, nAnyathA atiprasaGgAt/ na caivam iti cintitam/ vyatirekamukhena kArikAM vyAkhyAtum Aha --- na hi ityAdi/ hi iti yasmAdarthe/ yasmAt nAnyato 'vivakSitAt svArthaM svam arthaJ ca avyavacchindat tato bhinnam aviSayIkurvat pratyakSaM paricchinatti viSayIkaroti svArthaM nAma kin tu vyavacchindad eva/ anena svArthAvAya eva anyApoha iti vyAkhyAtam/ nApi svArthaM kathaJcit saccetananIlAdiprakAreNa aparicchindad eva vyavacchinatti anena anyApoha eva tadavAya iti darzitam/ kuta etat? ity atrAha --- sarvathA ityAdi/ sarveNa anyato vyavacchindatA taparicchinattIty anena kathaJcit paricchindat vyavacchinatti nAma ity anena vA prakAreNa arthasvabhAvAsiddhiprasaGgAt/ na hi ityAdi/ etad api kutaH? ity Aha --- nirvikalpa ityAdi/ anyavyavacchedavikalpAt niSkrAntena gRhItasya agRhItakalpanayA hetubhUtayA vikalpabuddheH anyavyavacchedavikalpasya nirviSayatvAc a/ svArthavyavasAyajananAt nirvikalpakam eva arthasvabhAvagrAhakam iti cet; atrAha --- na ca ityAdi na ca tato vikalpasaMbhavaH/ nanu mA bhUt kSanikAdiviSayAt tataH saH nIlAdiviSayAt tu syAt iti cet; atrAha --- tato varna ityAdi/ tato nirvikalpakadarzanAt na kevalaM kSaNikatvAdivikalpaH kin tu varNasaMsthAnAdivikalpo 'pi mA bhUt, ekasya svaviSaye tajjanaketararUpAsaMbhavAd iti bhAvaH/ idam aparaM vyAkhyAnam --- tato mAnasatajjJAnayogAd varNena liGgena saMsthAnAdivikalpaH tadanumAnam api mA bhUt, darzanamAtraviSayIkRtasya liGgasya tadakAraNatvAt/ atrApi pUrvo dRSTAntaH sambadhyate/ tan na yuktam --- "mamaivaM pratibhAso yaH na sa saMsthAnavarjitaH/" [pramANavArttikAlaMkAra 2.1] ityAdi/ tataH kiM jAtam? ity Aha --- katham ityAdi/ evam anantaraprakAreNa sati doSe kathaM na suptAyitam? atraiva dUSaNAntaram Aha --- katham ityAdi/ kathaM ca atyantaM sarvAtmanA asadRzAtmakaM vilakSaNaM kAraNaviSayasvabhAvAdinA "nirvikalpadarzanam" iti vibhaktipariNAmena (p. 149) sambandhaH sadRzavikalpaM niyamena avazyaMbhAvena yojayet anyathA nIlajJAnaM pItavikalpaM yojayet avizeSAt/ kathambhUtaM tat? ity Aha --- pUrvAparaparAmarzazUnyaM pUrvaH kAraNakSaNaH aparaH kAryakSaNaH tayoH parAmarzo viSayIkaraNam tena zUnyam/ etad uktaM bhavati --- yadA taddarzanaM pUrvAparayor na pravartate tadA tadgataM sAdRzyaM na viSayIkaroti tat kathaM tatra smRtihetuH? ananubhUte tadayogAt/ itarathA vartamAno vRttimadindriyaM tatra darzanakAraNaM syAt iti na yuktam etat --- "vartamAne sadAkSANAM vRttir nAtItabhAvini/ tadAzritaM kathaM jJAnaM vartetAtItabhAvini//" [pramANavArttikAlaMkAra 3.126] iti/ atha pUrvasmaraNasahAyam aparadarzanaM tadvikalpena yojayet, evam api pUrvamAtrasmRtiH syAt nAparasadRze sAdRzyAnanubhavAt/ tathApi tatkalpane parimalasmaraNasahAyaM cakSuH gandhe jJAnam upajanayet/ aviSayatvam ubhayatra samAnam/ yadi punaH pUrvAparadarzanAbhyAM tadabhedena vyavasthitaM sAdRzyaM pratipannam eva kevalaM pUrvasmaraNasahAyAd uttaradarzanAt tatra vikalpaH syAd iti cet; tarhi taddarzanAbhyAM tadabhedena vyavasthitam ekatvaM pratipannam eva kevalaM pUrvasmaraNasahAyAd aparadarzanAt tatra ekatvajJAnaM syAt/ na caivaM pareNa iSyate/ tan na parasya sadRzavikalpaM tad yojayed iti sthitam/ punar api kathaMbhUtam? ity Aha --- alakSyam iti/ niraMzaparamANurUpatayA santAnAntaravadabhAvena sandehena vA alakSyam anadhyavaseyaM niyamena bandhyAsutadarzanam iva tatra kathaM yojayed iti darzayati/ yato yojanAd vikalpAnAm ayaM gaur ityAdi vyavasAyinAM kutazcit paramparayA svalakSaNAd utpatteH avisaMvAdaH/ kuta iti cet? atrAha --- sambandhAsiddheH iti/ etad uktaM bhavati --- yadi parasya svalaksaNAt taddarzanAd vA vikalpAnAm utpattiH syAt tadA tatra sambandhasiddheH avisaMvAdaH syAt/ na caivam iti/ upasaMhArArtham Aha --- tan na ityAdi/ yata evaM tat tasmAt na asAdhAraNaikAnte pramANaprameyaphalavyavasthA/ dRSTAntam Aha --- sAdhAraNaikAntavat iti/ "pramANasya phalaM sAkSAt siddhiH svArthavinizcayaH/" [siddhivinizcaya 1.3] ity anena pramANasya akramarUpaM phalaM pratipAdya adhunA svapakSe kramarUpaM darzayann Aha --- vyApaka ityAdi/ vyApakAvagrahavyAptasamIhAvAyadhAraNAH/ paurvAparyeNa samprAptapramANaphalalakSaNAH//15// pazyann ayam asAdhAraNam eva pazyati darzanAt iti paramasamaJjasaM sthUlAkArasya tatra pratibhAsAt, tadvyatirekeNa svalakSaNAni parisphuTaM tatra pratibhAsanta iti racitaM zilAplavaM kaH (p. 150) zraddadhIta? na hi saJcitAH paramANavaH pArimaNDalyaM kSaNikatvaM vA jahati yato 'nyathA pratibhAseran/ tad etat sAmAnyaM vyApakam avagRhya vizeSaM pratIhamAnaM tathAvayat dhArayati iti yuktA pramANaphalavyavasthitiH/ atraiva tadvyavasthitisambandhaH/ pUrvapUrvasya svaviSayagrahaNAnubandham ajahata eva uttarottaraM prati sAdhakatamatvAt smArtajJAnavat/ yathAdarzanam eva sarvatra mAnAdivyavasthA na yathAtattvam ity ekAnte kutas tattvapratipattiH? pramANAntarasyApy asiddheH/ pratyakSasvabhAvatvAt sarvathAsiddheH/ vyApakaM sAmAnyaM tasya avagrahaz ca vyApto vizeSaH tasya samIhA avAyo dhAraNAz ca/ tAH kathaMbhUtAH? ity Aha --- saMprApta ityAdi/ saMprAptam pramANaphalayor lakSaNaM yakAbhiH tAH tathoktAH/ katham? ity Aha --- paurvAparyeNa/ nanu svalakSaNamAtrasya sarvatra darzanAt ayuktam etad --- vyApaketyAdi iti cet; atrAha --- pazyann ayam ityAdi/ pazyann ayaM saugataH jano vA asAdhAraNam eva na sAdhAraNaM pazyati/ kuta etat? darzanAt asAdhAraNasya avalokanAt ity evaM paramasamaJjasam kuta etat? ity atrAha --- sthUlAkArasya ityAdi/ nAsty eva tatra tasya pratibhAsaH svalakSaNapratibhAsAd iti cet; atrAha --- tadvyatirekena ityAdi/ tadvyatirekeNa yathoktasthUlAkAravyatirekeNa svalakSaNAni parisphuTaM yathA bhavanti tathA tatra akSabuddhau pratibhAsante ity evaM racitaM zilAplavaM kaH zraddadhIta? yathoktAkArasya tara pratibhAse 'pi eteSAM pratibhAsakalpane kASThaplave zilAplavakalpanA syAd iti manyate/ atha tAny eva saJcitAni tathAvabhAsante; tatrAha --- na hi ityAdi/ hiH yasmAt na paramANavaH cetanetarANavaH saJcitAH santaH pArimaNDalyam asarvagataniraMzatvaM jahati kSaNikatvaM vA sAMzAkSaNikatvaprasaGgAd iti manyate/ yataH tattyAgAd anyathA anyena parimaNDalakSaNikatvaprakArAd bhinnena sAMzAkSaNikatvaprakAreNa pratibhAseran/ yata iti vA AkSepe, naiva pratibhAseran/ tahApi tathAvabhAsane na kiJcid vijJAnam abhrAntaM syAd iti bhAvaH/ upasaMhartum Aha --- tad etad ityAdi/ yata evaM tat tasmAt etat pratIyamAnaM pratyakSam avagRhya/ kim? ity Aha --- sAmAnyaM dvividham api, kathambhUtam? vyApakaM svasakalavizeSasvabhAvam, anyasya vyApakatvAbhAvAt/ kiM kurvat kiM karoti? ity atrAha --- vizeSaM tadvyApyabhedaM prati IhamAnaM tathA IhitavizeSaprakAreNa avayat nizcinvat dhArayati dhAraNIbhavati iti evaM yuktA pramANaphalavyavasthitiH/ atrAha --- naiyAyikAdiH --- "vizeSaNasya sAmAnyasya vyApakasya yadA jJAnaM pramANaM (p. 151) tadA vizeSasya vizeSyasya jJAnaM phalam, asya ca pramANatve saMskAraH phalam" ity abhidhAnAt madIya eva mate tadvyavasthitiH; tatrAha --- atraiva iti/ parIkSyamANe asminn eva anekAnte tattve tadvyavasthitir iti sambandhaH, anyatra sAmAnyAdivyavasthAbhAvAd iti bhAvaH/ nanu ca madhyakSaNekSaNakSINam adhyakSaM na pUrvottarakSaNau IkSituM kSamate/ nApi pUrvAparaparyAyAlokanaM madhyakSaNam Alocate, khaNDe vRttimat na muNDAdau vartate tat kutaH tadAdhArasya sAmAnyasya tasya tadvyApakasyeti cet? atrAha --- pUrvapUrvasya/ pUrvapUrvaM yadvijJAnaM tasya tasya uttaram uttaraM ca pratItiH yajjJAnaM tat prati sAdhakatamatvAt avyavadhAnena janaktvAt pUrvapUrvasya uttarottarajJAnapariNAmAd iti bhAvaH/ kathambhUtasya? svaviSayagrahaNAnubandham ajahata eva svaviSayaM gRhNad eva viSayAntaragrahaNAkAreNa pariNamate/ tataH tad etad ityAdinA sambandhaH/ atra dRSTAntam Aha --- smArtajJAnavat iti/ smRtir eva smArtaM jJAnaM tasya iva tadvat iti/ etac ca parasya suprasiddham, anyathA kathaM kAlpanikam api sAmAnyAdivyavahAram Aracayet/ nau sarvatra tadvyavasthA yathAdarzanam eva na paramArthata iti cet; atrAha --- yathA ityAdi/ sarvata antar bahiz ca yadi vA itaramatavat jainamate 'pi yathAdarzanam eva mAnAdivyavasthA na yathAtattvam ity evam ekAnte aGgIkriyamANe kuto na kutazcit tattvasya "yathAdarzanam eva" [pramANavArttika 2.357] ityAdi svarUpasya kSaNakSayAdisvarUpasya vA pratipattiH? etad uktaM bhavati --- yadi tatra yathAdarzanam eva tadvyavasthA bahirarthavan na tatsiddhiH/ atha yathAtattvam; tadekAntapratijJAhAniH iti/ nanu mA bhUt pratyakSataH tatpratipattiH vicArAt syAd iti cet; atrAha --- pramANAntarasyApi ityAdi/ idam atra tAtparyam --- yAvAn kazcid vicAraH sa sarvo 'pi yadi apramANam; na tato bahirarthavat prakRtatattvasiddhiH/ atha pramANam, na pratyakSam; vicArAtmakatvAt kalpanApoDhatvAd bhrAntatvAc ca pratyakSasya/ anumAnaM cet; tarhi pramANAntarasyApi anumAnasyApy asiddheH kutaH tattvapratipattiH? kutaH tadasiddhiH? ity atrAha --- pratyakSasvabhAvatvAt iti/ pratyakSasya avikalpasya svabhAvaH kSaNikaniraMzaparamANurUpatA iva svabhAvo yasya tasya bhAvAt tattvAt/ etad uktaM bhavati --- yathA avikalpadarzanaM na lakSyaM tathA anumAnam (p. 152) api/ cintitaM caita --- "aGgIkRtAtmasaMvitteH" [siddhivinizcaya 1.18] ityAdinA/ na ca tasya rUpadvayaM yena kathaJcil lakSyaM syAt, ekAntahAniprasaGgAt/ etad apy uktam "pratibhAsaika" [siddhivinizcaya 1.10] ityAdinA/ atha vA pratyakSasya svaparabhAvayoH vibhramaH svabhAvaH sarvavikalpAtItatA vA sa iva svabhAvo yasya tasya bhAvAt tattvAt iti/ tato yathA pratyakSAn na svaparayoH siddhiH tathA anumAnAd api iti/ yathA vA, na vibhramAdivyavasthA tathA adhyakSAnumAnavyavasthApIti bhAvaH/ vyavahAreNa tatsiddhir iti cet; atrAha --- sarvathA iti/ sarveNa paramArthaprakAreNeva vyavahAraprakAreNApi sarvathA siddhiH asiddheH iti vikalpAbhAve atyantayavahArApahArAt mithyaikAnte tadagrahAd iti/ evaM parasya pratItyabhAvena pramANAntarAsiddhir uktA, sAmprataM kAraNAbhAvena sA ucyate iti darzayitum Aha --- nibodha ityAdi/ nibodhaH sarvato 'nyasya vilakSaNam alakSayan/ anIhaH sadRzasmRtyA hetur ity avikalpanA//16// svaviSayavizeSanirbhAsaM pratyakSam AtmAnaM kathaJcin na lakSayatIti viruddham, yathAsamayaM pratipatteH/ pratipattau vA pramANAntarAvRttiprasaGgAt/ vizeSaM lakSayato nirAkAGkSatvAt kathaJcid aprayatamAnasya kutaH smRtir yataH samAropavyavacchedavikalpaH/ samA+++/ tallakSitasamArope atiprasaGgAt kim akiJcitkarAdidarzanavat/ yadi punaH anubhUtaM sarvathA na lakSayet kutaH samAropavyavacchedaprayatnaH suSuptavat/ vizeSaM pazyato lakSayato vA samAnAkArasmRtir ayuktaiva tayor asambandhAt/ atiprasaGgo hy evaM syAt/ anarthikA ceyam arthakriyAsamarthasvalaksaNadRSTir grAhakaM yataH vikalpabuddher atadviSayatvAt/ tattvadarzinas tadviparItasmRtyutpAdanaprayatnAnupAtteH taddarzanabalotpatteH tattve pravartanAc ca nAnarthikA anumAnavad iti cet; tasyAs tarhi prAmANyaM yuktaM tadabhAve saMvAdAyogAt/ pramANa+++/ tad ayM vizesadarzanAt sAmAnyasmRtivyavahAraM pravartayann avikalpa eva/ nibodho bodho hetuH kAraNam anyasya pramANAntarasya iti avikalpanA vonmattasya kalpanA/ kiM kurvan? alakSayan anizcinvan, sarvataH sajAtIyAd anyato 'rthAntarAd vilakSaNaM vyAvRtaM parakalpitaM vastudharmyAder asiddheH, anizcitasya asya anumAnahetutve svApAdau prasaGga iti coktam, taduttarakAlabhAvivikalpApekSaH taddhetuH iti cet; atrAha --- sadRzasmRtyA iti/ sadRzasmRtyA sadRzavikalpena kAraNena sa tasya hetuH ity api avikalpanA vikalpapramANAntaratApatteH/ yad vakSyati atraiva vRttau "tasyAH tarhi" ityAdi/ sa tarhi tal lakSayan tasya hetur iti cet; atrAha --- anIhaH ityAdi/ anIhaH sattvAdivat kSaNikatvAdirUpeNApi lakSite vastuni alakSitA sA sambhavati tannirAkAGkSaH tasya hetuH (p. 153) ity api vikalpanA nizcite pramANAntaravaiphalyAd iti manyate/ vilakSaNe lakSite ca sadRzasmRter abhAvAt tayA hetuH iti avikalpanA iti/ nanu syAd ayaM doSo yadi tat sarvathA na sarvaM lakSayet/ lakSayati iti cet; atrAha --- svaviSaya ityAdi/ svo bodhAtmA viSayo 'rthaH, yadi tAv eva vizesau bhedau sarvato vyAvRttatvAt, tayor nirbhAsaH tadAkAratA sa vidyate yasya tat tathoktaM jJAnam/ kathaMbhUtam? pratyakSam avikalpadarzanam AtmAnaM svasvarUpam, upalakSaNam etat --- tena viSayasvarUpaM ca, kathaJcit sattvAdirUpeNa na lakSayati ity evaM viruddham ekasya lakSitetarasvabhAve anekAntaprasaGgAd iti manyate/ sarvathA tarhi lakSayati iti cet; atrAha --- yathAsamayam ityAdi/ samayasya saugatakalpitasya anatikrameNa yathAsamayaM pratipatteH tattvasya, lakSayatIti viruddham/ tatpratipattyaGgIkaraNe dUSaNam Aha --- pratipattau vA pramANAntarAvRttiprasaGgAt viruddham/ kuta etat? ity atrAha --- vizeSaM lakSayato nirAkAGkSatvAt/ tathApi tadvRttiH syAd iti cet; atrAha --- kathaJcit ityAdi/ nIlAdiprakAreNeva kSaNikatvAdiprakAreNApi aprayatamAnasya vastu sAdhayitum anIhamAnasya kutaH kAraNAt smRtir dRSTAntasmaraNaM yataH smRteH samAropavyavacchedavikalpaH tadvyavacchedakam anumAnam/ kuta etat? ity Aha --- sametyAdi/ tathApi tatsaMbhave dUSaNam Aha --- tad ityAdi/ tena pratyakSeNa lakSitasya samArope aGgIkriyamANe atiprasaGgAt anumAnalakSitasyApi syAt/ bhavatu ko doSaH iti cet; atrAha --- kim akiJcitkara ityAdi/ tasya akiJcitkarAdidarzanavat vyavahArAnupayogitvAd iti manyate/ tarhi sarvathA na lakSayatIti cet; atrAha --- yadi punaH ityAdi/ anubhUtaM anubhavaviSayIkRtaM sarvathA kSaNikatvAdinA iva nIlatvAdinApi yadi na lakSayet, "pratyakSam" iti sambandhaH/ kutaH samAropavyavacchedaprayatnaH samAropavyavacchedo 'numAnaM tatra prayatnaH kutaH? suSuptasya iva tadvat iti/ syAn matam --- uttaravikalpajananAt pratyakSaM tal lakSayati ity ucyate tato 'yam adoSaH iti; tatrAha --- vizeSam ityAdi/ vizeSaM pazyato darzanasya lokasya vA samAnAkarasmRtiyuktaiva/ kathaMbhUtasya? lakSayato vA vizeSam iti lakSaNIkRtavicAre 'pi punaH "lakSayataH" iti vacanaM doSAntarapratipAdanArtham/ kutaH sA na yuktA? ity Aha --- tayoH vizeSadarzanasamAnAkArasmRtyoH asambandhAt tAdAtmyatadutpattisambandhavirahAt/ atha matam --- mA bhUd visadRzayoH tAdAtmyalakSaNaH sambandhaH, pAvakadhUmayor iva tadutpattilaksaNaH syAd iti cet; atrAha --- atiprasaGgo hi evaM syAt nIlAnubhavasya pItasmRtiH syAt visadRzatvAvizeSAt/ tataH tadutpattim abhyupagamya dUSaNAntaram Aha --- anarthikA ceyam ityAdi/ anarthikA niSprayojanikA/ ca iti pUrvadUSaNasamuccaye, iyaM samAnAkArasmRtiH/ kutaH? ity Aha --- arthakriyA ityAdi/ (p. 154) arthakriyAsamarthasya svalakSaNasya dRSTir darzanam grAhakaM yataH/ tadvat tatsmRtir api tadgrAhikA iti cet; atrAha --- vikalpabuddheH atadviSayatvAt arthakriyAsamarthAviSayatvAt kAraNAt anarthikA iti/ bhavatu atadviSayA tathApi tatsattayaiva naH prayojanam iti cet; atrAha --- tattva ityAdi/ tattvadarzinaH saugatasya anyasya vA arthakriyArthinaH tasya tattvasya yA viparItA samAnAkArasmRtiH tasyA utpAdane yaH prayatnaH tasya anupapatteH "anarthikA" iti/ na hi nIladarzinaH tatkriyArthinaH pItasmRtikaraNe prayatna upapadyate/ atra paramatam AzaGkyate tad ityAdi dUSayitum/ tasya tattvasya darzanaM tasya balaM sAmarthyaM tena utpatteH tattve pravartanatvAc ca na anarthikA anumAnavat iti cet; atrAha --- tasyAH samAnAkArasmRteH tarhi prAmANyaM yuktam upapannam, na dRSTeH prAmANyaM yuktam iti/ kutaH? ity Aha --- tad ityAdi/ tadabhAve tatsmRtyabhAve saMvAdAyogAt dharmyAdyavipratipatter ayogAt/ kutaH? ity Aha --- pramANa ityAdi/ vyAkhyAtam etat prathamaprastAve/ vizeSam ityAdy upasaMharann Aha --- tad ityAdi/ yata evaM tat tasmAt ayaM saugataH vizeSadarzanAt sAmAnyasmRtivyavahAraM pravartayan avikalpa eva parAmarzazUnya eva/ tan nAsya pramANAntarasya siddhir iti kutaH tattvapratipattir iti sthitam/ bhavatu tarhi yathAtattvam eva mAnAdivyavasthA, sA ca saugatamata eva; ity atrAha --- vikalpe 'narthanirbhAse visaMvAdyavikalpake/ pratyakSaM kiM tadAbhAsaM pramANAntaram eva vA//17// vikalpabuddheH na kevalam avastunirbhAsaH kin tu visaMvAdo 'pi sAmAnyapratipatteH vizeSadarzanAt/ anayArthaM paricchidya pravartamAno 7rthakriyAyAM visaMvAdyate/ punar anumAnAt kSaNabhaGgAdiSu vyavahartrabhiprAyavazAt prAmANyAprAmANyavyavasthAyAM vikalpAvikalpayoH pramAnetaravyavasthA prasajyate/ vastutaH punaH vikalpabuddheH visaMvAdo 'pi tathaivAvikalpabuddheH/ katham arthanirbhAsa iti cet; sthUlasyaikasya pratibhAsanAt vastuno tadviparItalakSaNatvAt/ tata eva visaMvAdo 7pi vikalpavat/ vikalpe anumAne anyasmin vA anarthanirbhAse vastusAmAnyAkAre visaMvAdini vigatAvipratipattiprapaJce yadi vA vyabhicAriNi saty avikalpake kSaNikaniraMzaikaparamANuniSThe darzane pratyakSaM kiM na kiJcid vikalpajJAnam anyad vA, yadi vA svasaMvedanam anyad vA, yata idaM sUktaM syAt --- "kalpanApoDhaM jJAnaM pratyakSam" [pramANasamuccaya pRSTha 9] iti, tadAbhAsaM kim? na kiJcit, pratyakSApekSyasyAsya tadabhAve abhAvAd iti tadvyavacchedArtham abhrAntagrahaNam ayuktam/ yasya hi bahir iva antaH paramANumAtraM tattvaM na tasya dvicandrAdidarzanam api/ pratyaksapramANAd (p. 155) yad anumAnaM tadantaram tad eva vA kiM yata idaM zobheta --- "trirUpAt liGgAd" [nyAyabindu 2.3] ityAdi/ "tadAbhAsam" ity etat madhye karaNAd atrApi sambadhyate/ pramANAntarAbhAsaM vA kim? tan na sUktam --- "hetvAbhAsAH tato 'pare [hetubindu zloka 1] ityAdi/ pakSAditadAbhAsayoH sAdhyajJAnasya vA asiddher iti manyate/ kArikArthaM darzayitum Aha --- vikalpa ityAdi/ vikalpabuddheH liGgaviSayAyAH na kevalam avastunirbhAsaH/ kiM tarhi? kin tu visaMvAdo 'pi vaJcanam api/ tato nirAkRtam etat --- "liGgaliGgidhiyor evaM pAramparyeNa vastuni/ pratibandhAt tadAbhAsazUnyayor apy avaJcanam//" [pramANavArttika 2.82] iti/ kuta etat? ity atrAha --- vizeSa ityAdi/ sAmAnyasya pratipattiH yasyAM sA tathoktA tasyA vikalpabuddheH pravRttena vizeSANAM darzanAt zaGkhe pItapratipatteH pravRttena zukladarzanAd iva/ nanu vizeSeSu tadvisaMvAde 'pi na tatsAdhyAyAM sa iti cet; atrAha --- artham ityAdi/ arthaM pAvakAdikaM paricchidya anayA vikalpabuddhyA pravartamAnaH jano 'rthakriyAyAM dAhAdilakSaNAyAM visaMvAdyate "vizesadarzanAt sAmAnyapratipatteH" ity etad atrApi sambadhyate/ etad uktaM bhavati --- yathAvidham arthaM paricchidya pravartate janaH tathAvidhArthasAdhyArthakriyAprAptau tatra tadavisaMvAdo nAnyathA, itarathA pItajJAnAt pravartamAnasya zuklazaGkhArthakriyAprAptau tatra jJAnam avisaMvAdi syAd iti/ anumAnavikalpabuddhyA na visaMvAdyate iti cet; atrAha --- punaH ityAdi --- punaH liGgabuddhyanantaram anumAnAd arthaM paricchidya pravartamAno visaMvAdyate, kva? kSaNabhaGgAdiSu vizeSadarzanAt sAmAnyapratipatteH/ nanu "vyAkhyAtAraH khalv evaM vivecayanti na vyavahartAraH/ te hi dRzyavikalpyAv arthau ekIkRtya yatheSTaM pravartante, tadabhiprAyavazAt tadavaJcanam uktam" [pramANavArttikasvavRtti 1.72] iti cet; atrAha --- vyavahartrabhiprAya ityAdi/ vyavahartQNAm vyavahAriNAm "yad eva asmAbhiH liGgabuddheH liGgibuddher vA pratipannam tad eva prApyate" iti yo 'bhiprAyaH tadvazAt kSaNikavikalpAnAM pAmANyavyavasthAyAM nityAdivikalpAnAM vAprAmANyavyavasthAyAM kriyamANAyAM vikalpAvikalpayoH pramANetaravyavasthA prasajyeta/ darzanottarakAlabhAvI nIlAdinizcayaH iha vikalpa ity ucyate nAnumAnam, atra parasya vivAdAbhAvAt, tasya pramANatvavyavasthA --- "yad eva tena paricchinnaM tad eva prApyate" iti, tadabhiprAyavazAd avikalpasya apramANatvavyavasthA prasajyeta anena arthaM paricchidya pravartamAnA vayaM na tatprAptimanta iti tadabhiprAyaH/ anyathA "manasor yugapadvRtteH" [pramANavArttika 2.123] ityAdi anarthakaM syAt/ (p. 156) etena darzanadRSTaviSayatvam api vikalpasya nirastam; tathA tadabhiprAyAbhAvAt/ vastuvikalpasya tadvyavastheti cet; atrAha --- vastutaH paramArthataH/ punaH iti pakSAntaradyotane, vikalpabuddheH anumAnavikalpabuddher api anyasyAH svayaM pareNa tattvopagamAt visaMvAdo 'pi vaJcanaM na kevalam avastunirbhAsa eva/ tathA ca itaravikalpavad anumAnavikalpo 'pi pramANaM na bhaved iti manyate/ astu tarhi sarvA vikalpabuddhir apramANaM visaMvAdAt avastunirbhAsAc ca, avikalpabuddhis tu pramANaM viparyayAd iti cet; atrAha --- tathaiva ityAdi/ avikalpabuddheH bauddhena svalakSaNaviSayatvopagamat kathaM tadavastuviSayatvam iti manvAnaH paraH pRcchati "katham anarthanirbhAsaH" iti? atrottaram Aha --- sthUlasyaikasya pratibhAsanAt ityAdi/ idam eva vastulakSaNam iti cet; atrAha --- vastunaH ityAdi/ vastunaH arthakriyAkAriNo bhAvasya tasmAd uktAl lakSaNAd viparItam anyathAbhUtam advayarUpaM lakSaNaM yasya tasya bhAvAt tattvAt/ paraprasiddhyA idam uktam, tata eva avastunirbhAsAd eva visaMvAdo 'pi na kevalam avastunirbhAsa eva "avikalpabuddheH" iti sambandhaH/ tathA ca "pramANam avisaMvAdi jJAnam" [pramANavArttika 1.3] ityAdi parasya asaMbhavi pramANalakSaNam iti prAptam/ nanu vyavahAram Azritya "pramANam avisaMvAdi jJAnam" ity uktam "vyavahAreNa [prAaNavArttika 1.7] ityAdi vacanAt/ na ca janAH tadavastunirbhAse 'pi saMvAdabhAjaH pratIyante, tadavastunirbhAsa eva vastvadhyAropeNa pravRttau taparitoSadarzanAt, tatparitoSaz ca avisaMvAda iti saugataM matam, tat kasyeva tasyA visaMvAda iti cet; atrAha --- vikalpavad iti/ darzanottarakAlabhAvino vikalpasya iva tadvad iti/ etad uktaM bhavati --- yathA vikalpasya avastusAmAnyanirbhAsino visaMvAdaH tataH pravRttau jAtaparitoSe 'pi vyavahAriNi tathA avikalpabuddher api/ itarathA tadvat vikalpasyApi prAmANyasiddheH pramANasaMkhyAniyamaH svalakSaNaikAntaz ca niravasaraH syAt/ etenedam api nirastaM yad uktaM arcaTena --- "vyavahartrabhiprAyavazAd vikalpasya gRhItagrahaNAt prAmANyam uktaM, na bhAvataH, tatra tadabhAvAt, paramArthataH punaH avastunirbhAsAt" iti; katham? avikalpabuddher api asya samAnatvAt/ adhunA yogAcArasya mataM dUSayituM darzayati --- yathA ityAdi/ yathA kathaJcit tasyArtharUpaM muktvAvabhAsinaH/ satyaM kathaM syur AkArA nirbhAsA yato bahiH//18// (p. 157) iti; vijJaptimAtre 'pi samAnaM sarvam eva ca/ muktvA svatattvaM tasya anyathA pratibhAsanAt//19// yathA kathaJcit yena kenacit sAmAnyAdiprakAreNa vikalpasya avikalpasya vA avabhAsinaH/ kiM kRtvA? muktvA/ kim? artharUpam/ kathaMbhUtam? satyam avitatham niraMzaM tasyaiva satyatvAt/ tasya kim? ity Aha --- katham ityAdi/ "satyam" ity etad atrApi yojyaM labdhaliGgavibhaktipariNAmam/ tato 'yam arthAH --- satyAH avitathAH katham? kathaJcit syuH bhaveyuH AkArAH nirbhAsA yataH satyAkArebhyo bahiH/ itizabdaH pUrvapakSasamAptyarthaH/ tatra uttaram Aha --- vijJapti ityAdi/ bahirarthazUnyA vijJaptir eva tanmAtraM tatrApi na kevalaM bahirarthe sarvaM niravazeSam anantaraM bahirarthadUSaNaM samAnam tato bahirarthavat mAdhyasthyabaddhaparikareNa prAmANikajanena tad api pariharaNIyam iti manyate/ kuta etat? ity atrAha --- svatattvam ityAdi/ atrAyam abhiprAyaH --- "citraM tad ekam iti citrataraM tataH/" [pramANavArttika 2.200] iti vadatA tanmAtram api citram ekaM nAbhyupagantavyaM kin tu niraMzam ekam, tathA ca "citrapratibhAsApi ekaiva buddhiH" [pramANavArttikAlaMkAra 3.220] ityAdi svavacanaviruddham/ tac ca na nIlAdisukhAdizarIravyatiriktam, parasya anabhyupagamAt, anyathA "na nIlAdisukhAdizarIravyatiriktaM jaDArthagrAhakam asti" iti prajJAkaraguptasya vacanaM na subhASitaM syAt/ apratibhAsanAc ca, anyathA brahmapratibhAso 'pi kathaM nirAkriyeta? tato nIlAdisukhAdizarIrasvabhAvaM tad ity abhyupagantavyam/ tasya ca svatattvam AtmasvabhAvaM kSaNikaniraMzaparamANuparimANaM muktvA vihAya anyathaiva sthirashUlasAdhAraNAtmanA pratibhAsanat/ uktaM ca atraiva --- "pazyan svalakSaNAny ekaM sthUlam" [siddhivinizcaya 1.10] ityAdi/ itarathA yad uktaM prajJAkareNa --- "tad etan nUnam AyAtam" [pramANavArttika 2.210] ityAdinA paramANupratibhAsaM vyavasthApayatA "atisUkSmekSikayA vicArayato 'pi sthUlaikapratibhAso nAtivartate" ity AzaGkya "mAyAmarIciprabhRtipratibhAsavad asattve 'py adoSaH" [pramANavArttikAlaMkAra 3.211] iti tad anavasaraM syAt, svatattvAvabhAse tadayogAt/ yat punar uktaM tenaiva --- "yad avabhAsate taj jJAnaM yathA sukhAdi, avabhAsate ca nIlAdikam" (p. 158) iti; tad anena nirastam; niraMzaparamaNusvabhAvasya nIlAdeH sAdhyadharmitve sukhAdez ca dRSTAntatve sAdhyadharmiprabhRti sarvam asiddham apratibhAsanAt/ citraikarUpasya tattve sarvaM siddhaM viparyayAt, idaM tv asiddham --- "tajjJAnam" iti, tatra tadasaMbhavAd anabhyupagamAt, parasya citraikajJAnasiddheH/ tad anyatra niraMze vastuni jJAnatvaM sAdhyo dharmo vartate anyatra sAdhyadharmI dRSTAntadharmI ca yatra sAdhyadharmo vartate iti na kiJcid etat/ nanu ca nIlAder yady api sthUlAdirUpeNa svatattvaM muktvA avabhAsanaM tathApi na svasaMvedanarUpatayA, ataH tayA tasya satyatAsatyatA vA na prakRtarUpeNeti cet; atrAha --- yathA kathaJcit ityAdi/ yathA kathaJcit tasyAtmarUpaM muktvAvabhAsinaH/ syAd antaH satyAkAro jJAnasya bahir na kim//20// tasya nIlAdisukhAdimAtrasya/ kathambhUtasya? avabhAsinaH pratibhAsavataH tacchIlasya vA/ kiM kRtvA? AtmarUpaM muktvA advayasvabhAvaM vihAya/ katham avabhAsinaH? yathA kathaJcid yena kenacit sthUlAdigrAhyAdiprakAreNa, satyAkAraH citsvasaMvedanarUpatayA na sthUlAdirUpatayA syAt bhavet/ kasya? jJAnasya/ kva? antaH svasvarUpe tathA sati vibhrametararUpatayA citram ekaM jJAnaM syAd iti manyate/ bhavatv evaM ko doSa iti cet; atrAha --- bahiH bAhyaM vastunaH kiM syAd eva satyAkAraM vibhramaikam/ atha vA tasya jJAnasya satyAkAraH kathaJcin nIlAdirUpatayA na sthUlAdirUpatayA na kiJcit syAd eva/ kva? bahiH/ tathA ca sautrAntiko vijayate na yogAcAraH, tasya kathaJcit jAgraddazAsambandhitayA na svapnAdyavasthAsambandhitayA/ tato nirAkRtato nirAkRtam etat --- "nirAlambanAH sarve pratyayAH pratyayatvAt svapnapratyayavat/" [pramANavArttikAlaMkAra 3.331] "vivAdagocarApanno grAhyAkAro 'satyaH tathA svapnadRSTatadAkAravat" iti/ katham? jJAnasya sthUlAdyAkAravat pratibhAsanAt svasaMvedanAkArasyApi satyatAvirahaprasaGgAt bahirarthavat na tadAkArasiddhiH syAd iti/ kArikAyAH sugamatvAd vyAkhyAnam akRtvA karNakamatapravezArthaM pUrvoktam upasaMharann Aha --- yathA ityAdi/ (p. 159) yathArtharUpaM buddher vitathapratibhAsanAt/ avizeSAt svarUpaM ca na sidhyati tatas tathA//21// svarUpam antareNa vibhramapratibhAsAsaMbhavAd asamAnam, viSayAbhAve 'pi bahulaM tathopalabdheH/ yathA yena prakAreNa buddher vitathapratibhAsanAt hetunA tataH tad vA Azritya sautrAntikasya artharUpam arthasya acetanasya ghaTAde rUpam anekakSaNikaniraMaparamANulakSaNaM na sidhyati tathA yogAcArasyApi svarUpaM ca tato buddher na sidhyati/ kuta etat? ity atrAha --- avizeSAt vizeSAbhAvAt vastusvabhAvaparihAreNa pratibhAsasya ubhaytra samatvAt/ yathA vA tena bahiH sthUlaikAkAro neSyate tathA yogAcAreNApi antaH/ atha vA, yathA buddher vitathapratibhAsanAt svapnAdidazAyAm artharUpaM na sidhyati avizeSeNa naiyAyikAdeH tathA svarUpaM ca svasaMvedanaM ca buddher na sidhyati avizeSeNa yogAcArasya/ kuta etat? ity atrAha --- avizeSAt vizeSAbhAvAt arthajJAnapakSayoH, ekatra svapnAdiH anyatra grAhyAkAro dRSTAnta iti manyate/ kallakas tu Aha --- svarUpam antareNa ityAdi/ buddheH yat svarUpamAtraM sAkSatkaraNalakSaNaM tadantareNa vibhramasya bhrAntAkArasya yaH pratibhAsaH tasya asaMbhavAt, svataH tasya pratibhAse vibhramAyogAd iti manyate/ asamAnaM svaparapakSyoH avizeSo 'siddha iti/ tathA prayogaH --- asti buddheH svarUpaM vibhramapratibhAsAnyathAnupapatteH/ uktaM ca --- "apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasidhyati" iti/ nanv evam artharUpam antareNApi tatpratibhAsAsaMbhavAt tatsa tatsiddhiH kasmAn neti cet; atrAha --- viSaya ityAdi/ viSayasya ghaTAder abhAve 'pi na kevalaM bhAve bahulaM tathA viSayagrAhakatvena upalabdher buddheH sarvatra sarvadA tathA seti manyate/ "asamAnam" ity evaM cet; atra dUSaNam Aha --- anyathA ityAdi/ anyathAnupapannatvam asiddhasya na sidhyati/ citsAmAnyavidA yuktaM svArthasAmAnyam IkSitum//22// kathaJcid asiddhAtmano buddheH katham asAdhAraNaM rUpam anumIyate? yataH saMbhAvyaM syAt/ svatas taccidrUpasiddhau saMbhAvitAsAdhAraNAtmanaH sAkalyena yat sat tat sarvaM sAmAnyavizeSAtmakam iti vyAptisiddhau kathaM dravyasya paramArthasyApi bahirarthasya pratyakSapratipattir apahnUyeta? (p. 160) na hi agRhItavastusAmAnyaM cidrUpamAtraM pratyakSaM kartum avagAhate yatas tena citanaikAntasiddhir viziSyeta/ idam atra tAtparyam --- kathaJcid buddheH pratyakSatve "yathA kathaJcid" ityAdi dUSaNam uktam iti sarvathA tadapratyakSatvam aGgIkartavyam, tasmiMz ca sati na vibhramapratibhAsasaMbhavaH, pareNApi tathAbhyupagamAt/ tathA ca anyathA anyena buddhisvarUpAbhAvaprakAreNa anupapannatvam asiddhasya anizcitasya vibhramapratibhAsasya na sidhyati/ na hi asiddhasya bandhyAsutasya tadabhAvaprakAreNa "anupapannam" iti vaktuM zakyam/ anena anyathAnupapannatvaM hetulakSaNaM tadvattve siddham iti darzayati/ tarhi saccetanAdirUpeNa pratyakSA buddhiH nApareNeti cet; atrAha citsAmAnya ityAdi/ nanv etat "bahir na kim" ity anena dUSaNam uktam, tat kimarthaM punar ucyate iti cet; na; tena buddher vibhramAkArasya kathaJcid abhede idam uktam, anena "ekAntena bhede" iti vibhAgAt/ cid eva tasyA vA sAmAnyam tasya vidA vedanena buddhisvabhAvabhUtavibhramAkAravivekagrahaNavimukhacinmAtragrahaNena ity arthaH/ yuktam upapannaM svagrahaNayogyo yo 'rthaH tasya sAmAnyam IkSitum/ anena "buddheH kathaJcit pratyakSatvam" "ekasyArthasvabhAvasya [pramANavArttika 3.42] ityAdi ca vadataH pUrvAparavirodho darzitaH/ kArikAM vivRNvann Aha --- kathaJcid ityAdi/ kathaJcid vibhramAkAravivekAdiprakAreNApi asiddhAtmanaH sarvathA agRhItarUpAyA buddheH katham asAdhAraNam acetanAd iva vibhramAd api vyAvRttaM yad advayaM svasaMvedanarUpaM tadvibhramapratibhAsAnyathAnupapattyA anumIyeta na kathaJcit/ hetor evAsiddhatvAd iti manyate/ yato 'numIyamAnatvAt saMbhAvyaM syAt "asAdhAraNaM rUpam" iti sambandhaH/ syAn matam --- tasyAH saccetanAdi rUpaM svataH siddham; ity Aha --- svataH ityAdi/ svato nAnyataH tasyAH cid eva rUpaM tasya siddhau aGgIkriyamANAyAM "buddheH" iti sambandhaH/ kathambhUtAyAH? ity atrAha --- saMbhAvita ityAdi/ saMbhAvitaH anumeyaH asAdhAraNaH AtmA yasyAH sA tathoktA tasyAH kim? ity atrAha --- sAkalyena ityAdi/ sAkalyena bahir antaz ca yat sat tat sarvaM sAmAnyavizeSAtmakam ity evaM vyAptisiddhau kathaM pratyakSeNa pratyakSA vA pratipattiH pratyakSapratipattiH apahnUyeta? naiva/ kasya? ity Aha --- bahirarthasyApi na kevalaM jJAnasyaiva/ kathaMbhUtasya? ity Aha --- saMbhAvita ityAdi/ punar api kathaMbhUtasya? ity Aha --- dravyetyAdi paramArthasya iti paryantam/ nanu yadi nAma na buddhiH pratyakSasaMbhAvitAtmA, bahirarthasya kim AyAtaM, yena so 'pi tathA syAd iti cet; atrAha --- na hi agRhIta ityAdi/ na hi pratyakSaM kartum avagAhate viSayIkaroti/ kim? ity Aha --- cidrUpamAtram citsvasaMvedanlakSaNaM rUpaM yasya bhAvasya sa tathoktaH sa eva tanmAtraM karma jJAnasAmAnyam iti yAvat/ kathaMbhUtam? ity Aha --- agRhItavastusAmAnyam agRhItaM bAhyavastu (p. 161) sAmAnyaM yena tat tathoktam/ gRhItavastusAmAnyam eva tat tad avagAhate iti bhAvaH/ anena pratyakSasiddham ubhayatra sAmAnyaM darzayati/ yatas tena tanmAtrAvagAhanAt cetanaikAntasiddhir vizeSyeta bhidyeta arthasiddheH/ yataH iti vA AkSepe, saMbhAvitetyAdi/ etad uktaM bhavati --- yathA vyApakasya cidrUpamAtrasya anupalabdhau tadvyApyasya saMbhAvitAsAdhAraNarUpasya vibhramAkAravivekalakSaNasya anupalabdhiH tathA prakRtam api iti yad uktaM prajJAkareNa --- "atItAnAgatAvasthAnAmagrahaNe 'pi tadavasthAtA gRhyate" ity atra "kathaM vyApyApratipattau tadvyApakapratipattiH" [pramANavArttikAlaMkAra 1.44] iti; tad anena nirastam; vibhramAkAravivekApratipattAv api tadvyApakacidrUpamAtrapratipattivad vizeSAgrahaNe 'pi tadvyApakasAmAnyapratipattisaMbhavAt/ nanu bahiH vyApkopalabdhAv api vizeSANAM yady adarzanaM kathaM "tasya te" iti pratipattiH? punas tatra darzanAd iti cet; punas tatra darzanaM kutaH siddham? na tAvat pUrvapratyakSAt; tasya pazcAdbhAvAt tatrApravRtteH/ nApi uttarapratyakSAt; asya pUrvam abhAvAt vyApake 'pravRtteH/ na ca tatsamudAyAt; kramabhAvinoH tadasaMbhavAt/ ubhayakAlabhAvi ca tad ekaM kramabhAvicakSurAdivyApAracarcitaM na cAru carcanam arhati/ tadgrahaNopAyAsaMbhavAc ca AtmasattAmAtrasyAvizeSAt, na tataH tat siddham pratyakSaparyAyasya kRtottaratvAt/ etena anumAnam api cintitam; tatra tadabhAve 'syAbhAvAd iti cet; atrAha --- "cidrUpam" ityAdi/ cidrUpaM sarvato 'bhinnaM pazyataH paramArthataH/ tadvizeSo yathA vedyas tathA bahir upeyatAm//23// kutazcid api svayam avyAvRttaM sAmAnyaM pazyann eva AtmA gRhItuM prayatamAnaH acetanavyavacchinnaM caitanyaM dravyaM krameNa gRhNIyAt/ tataH pratyakSa AtmA svayam avipratiSiddhaH yathAsAmarthyam antargRhNAti tathA ca bahir ity avagantavyam/ pratyakSaparokSaikAtmanaH prameyasya bahiH pratiSeddhum azakyatvAt/ kathaJcid apratyakSatve kuto vastu saMbhAvayet liGgAder asiddheH gADhanidrAkrAntavat/ cito buddheH rUpaM svabhAvaH/ kathambhUtam? abhinnam avyAvRttam/ kutaH? sarvataH sajAtIyAd vijAtIyAc ca satsAmAnyaM tasyaiva tathAvidhatvAd iti manyate/ pazyataH vikalpadarzanena viSayIkurvataH saugatasya tadvizeSaH tasya citsambandhinaH tatsAmAnyasya vizeSaH caitanyAdilakSaNaH vRttau vakSyamANo bhedaH yathA yena prakAreNa vedyo grAhyaH "paramArthataH" iti (p. 162) tanmadhyekaraNAt ubhayatra sambandhanIyam/ tathA tena prakAreNa bahiH bahirarthaH upeyatAM sat sAmAnyaM pazyato 'rthasya tathA vizeSo vedyaH nidarzanam anantaranItyA prasAdhitaM na punaH prasAdhyate/ kutazcid ityAdinA kArikArtham Aha --- kutazcid api na kevalam ekasmAt svayam AtmanA avyAvRttaM, kim? sAmAnyaM pazyann eva/ kiM kuryAt? ity Aha --- gRhNIyAt/ kim? caitanyam karma tadvizeSam kathambhUtaM tat? ity Aha acetanavyavacchinnam/ ko 'sau gRhNIyAt? ity Aha --- AtmA jIvaH/ punar api kiM kurvan? ity Aha --- prayatamAnaH/ kiM kartum? ity Aha --- gRhItuM "caitanyam" iti sambandhaH/ punar api kathaMbhUtam? ity Aha --- dravya ityAdi/ katham? krameNa/ tataH tasmAd UrdhvaM, kathaMbhUtaH? ity Aha --- pratyakSa ityAdi/ dRzyasvabhAva ity arthaH/ nanu Atmano niSedhAt katham etad iti cet; atrAha --- svayam ityAdi/ svayam AtmanA avipratiSiddho 'nirAkrtaH prathamaprastAve 'tra ca cintitam etat/ tarhi tasyAvizeSAt sarvaM sarvadA sarvatra gRhNIyAd iti cet; atrAha --- yathA ityAdi/ sAmarthyasya anatikrameNa gRhNAti/ etat prakRte yojayann Aha --- yathA ityAdi/ yathA yena vyApakagrahaNapUrvavyApyagrahaNaprakAreNa, yadi vA yathA zaktigrahaNaprakAreNa antar gRhNAti tathA ca tenaiva prakAreNa bahiH gRhNAti ity evam avagantavyam/ tathA ca yad uktaM prajJAkareNa --- "yad avabhAsate taj jJAnaM yathA sukhAdi, avabhAsate ca nIlAdikam, jaDasya pratibhAsAyogAt" iti; tad anena nirastam; jJAnavat jaDasyApi pratibhAsAvighAtAt/ ayaM tu vizeSaH --- jJAnasya svataH itarasya parataH iti/ na ca tadapahnavo yuktaH, "stambhAdikam ahaM vedmi" iti pratyayAt tatpratIteH, anyathA nIlAdau kaH samAzvAsaH? "kathaM sa tasya grAhakaH" ity api na codyam; "svarUpasya kathaM grAhakaH" ity api codyaprasaGgAt/ svarUpavat pararUpasyApi grAhakaH pratIyate iti na vizeSaH/ zeSaM punar atra parasya bhASitam --- kAryakAraNabhAvam anumAnasamAropavyavacchedyavyavacchedakabhAvaM citraikajJAnAdvaitam anyad vA vijJaptimAtre 'pi nirAkaroti iti nirUpayiSyate/ yat punar etat --- "nIlAdi jJAnaM cakSurAdivyApArAnantaram upalabhyamAnatvAt tadgrAhakAbhimatajJAnavat" iti; tatra "tan na nIlaM tadvyApArAnantaram upalabhyamAnatvAt zaGkhavat" ity asyApi prasaGgaH/ pramANabAdhanam ubhayatra/ kiJ ca, cakSurAder bahirarthatve darzanAbhAvena na tadvyApArAnantaraM tadupalambha iti hetor asiddhiH dRSTAntasya ca sAdhanavikalatA, anyasya cakSurAder liGgasya vA vyApArAnantaraM tadupalambhabhAve vA prakRtahetor vyabhicAraH, jJAnatve tadvyApArAnantaraM nIlAdyupalambhe 'pi na parasya tajjJAnasya (p. 163) upalambha iti dRSTAntAsiddhiH/ atha arthavAdinaH tat siddham iti na doSaH; tad yadi pramANataH siddham; saugatasyApi siddham, pramANasya kvacit pakSapAtAbhAvAt/ tathA ca "na nIlAdeH paraM grAhakam" ity asya vyAghAtaH/ yadi punaH apramANataH; tarhi na nidarzanam; apramANasiddhasya tadayogAt hetuvat, itarathA cAkSuSatvAdikam api hetuH syAd iti yat kiJcid etat/ yat punar etat --- "jAgratstambhAdi jJAnam vAsanAkAryatvAt kAmazokAdyupaplutadRSTakAminyAdivat" iti; tad api na sAram; yataH tasya paraM prati takAryatvAsiddheH/ tataH sUktam --- "yathA antaH" ityAdi/ evam api na bahirarthasya sAmAnyavizeSAtmakasya pratibhAsanaM tasya vA saMbhavo niSedhAd iti cet; atrAha --- pratyakSa ityAdi/ pratyakSo yaH sAmAnyarUpaH svabhAvabhedaH vastuna AtmabhUto vizeSaH saMbhAvyaH, yaz ca parokSo asAdhAraNalakSaNaH svabhAvabhedaH tayoH ekaH sAdhAraNa AtmA svabhAvo yasya sa tathoktaH tasya/ kasya? prameyasya bahirgrAhyasya pratiSeddhuM nirAkartum azakyatvAt anyathA tathA vitter api niSedhaH syAd iti manyate/ tarhi bahir antar vA asAdhAraNarUpeNeva sAdhAraNenApi rUpeNa apratyakSatAstv iti cet; atrAha --- kathaJcid iti/ apratyakSatve vastunaH pratyakSAbhAve kuto liGgAder na kutazcit saMbhAvayed vastu anumAnena viSayIkuryAt liGgAder asiddheH kathaJcid asAdhAraNavad gADhanidrAkrAnta iva tadvad iti/ prastAvArthopasaMhArakArikAM "sadrUpam" ityAdikAm Aha --- sadrUpaM sarvato vitteH tadviviktaM vivecayet/ cidAtmA pariNAmAtmA punaH kAlAdibhedakRt//24// sarvaM cetanetarasAmAnyena vastusattvaM pazyann eva acetanaM cetanAd vyavacchindan paricchinatti janaH/ punas tam eva anyato 'cetanAd vyavacchindan tadvarNasaMsthAnAdivizeSAn kramazaH kAlAdibhedena paricchinatti nAnyathA/ antaraGgasya pratipattAv ayam eva kramaH --- svaparacaitanyasAmAnyam acetanAd viviktaM paricchindya punaH parasmAd vyavacchidya krameNa vizeSAn paricchinatti niSkalasvabhAvAnavadhAraNAt/ atrAyam arthaH --- cidAtmA vivecayet gRhNIyAd darzanasvabhAvaH/ kim? ity atrAha --- sat sattAsAmAnyaM "jaM sAmaNNaM gahaNaM daMsaNam idi bhaNNaye samaye/" [gommaTasArajIvakaNDa gAthA 481] ity abhidhAnAt tad vaizeSikAdikalpitaM gRhNIyAt; ity atrAha --- (p. 164) rUpaM svabhAvam/ kasya? ity atrAha --- vitter buddheH Atmana ity arthaH/ punaH pazcAt tadviviktaM vibhinnam/ kutaH? anyasmAt vijAtIyAd acetanAt avagrahrUpaH san vivecayet, punaH sarvato viviktaM sajAtIyAd vijAtIyAc ca AkAGkSAdipariNAmAtmA punaz ca kAlAdibhedakRt kAlAdibhiH bhedo yasya tat tathoktam "rUpam" iti sambandhaH, kAlAdiviziSTaM tad vivecayet/ iyam aparA yojanikA sat sat iti yadrUpaM sarvabhAvAnAM sAdhAraNaM tad vivecayet, punaH pudgaletarasvabhAvaM tad vivecayet/ kathambhUtam? sarvataH sarvasmAt viviktaM vitteH sakAzAt anyasmAd vitteH arthAntarAt pudgalAntarAd iti yAvat sarvato niravazeSAt/ punar api kAlAdinA bhedaM kurvANaM vivecayet iti/ kArikAM vivarItum Aha --- sarvaM ityAdi/ sarvaM cetanetarasAmAnyena tatsAdhAraNatvena vastunaH sattvaM pazyann eva acetanaM pudgalaM paricchinatti janaH AtmA vA/ kiM kurvan? ity Aha --- vyavacchindan pudgalam iti/ kutaH? cetanAt, punar api tam eva anyataH acetanAd arthAntarataH pudgalAntarAt vyavacchindan tasya pudgalasya varNasaMsthAnAdivizeSAn kramazaH paricchinatti/ katham? kAlAdibhedena Adizabdena kSetrAdiparigrahaH nAnyathA nApareNa prakAreNa/ nanu pratyakSato 'numAnato vA kAlasyAgrahe kathaM tadbhedena paricchinattIti cet; na sad etat; vyavahArakAlasya pratyakSatvAt paramArthakAlasya tarkaviSayatvAt/ dvitIyAM kArikAyojanikAM darzayann Aha --- antaraGga ityAdi/ antaraGgasya caitanasya pratipattau ayam eva nAnyaH kramaH/ tam eva darzayann Aha --- svapara ityAdi/ "sarvaM cetanetarasAmAnyena vastusattvaM pazyann eva" ity anuvartate/ tato 'yam arthaH --- tatsAmAnyena tat pazyann eva svaparacaitanyasAmAnyam acetanAd viviktaM paricchidya punaH parasmAd AtmAntarAd AtmAnaM vyavacchidya krameNa vizeSAn avagrahAdIn svabhAvAn paricchinatti iti/ kuta etat? ity atrAha --- niHkala ityAdi/ sugamam/ tadvibhramaikAnte bahirarthapratipattivat santAnAntarapratipattir api saugatasya durlabheti darzayann Aha kArikAm --- "buddhipUrvAm" ityAdikAm/ buddhipUrvAM kriyAM dRSTvA svadehe 'nyatra tadgrahAt/ jJAyate buddhir anyatra abhrAntaiH puruSaiH kvacit//25// (p. 165) svayaM vyApAravyAhAranirbhAsavijJAnasyaiva sAkSAt cikIrSAvivakSAprabhavaniyamaH saMbhAvyeta iti kalpane pramANAbhAvAt/ buddhipUrvA kriyaiva vyApAravyAhArAtmikA prokSabuddher hetur iti svalpam uktam, AkAravizeSasyApi hetor avipratiSedhAt/ suSuptAdau tayor abhAve 'pi katham ayaM svabhAvaviprakarSiNAm indriyAyurnirodham anupalabdher vijAnIyAt? yataH sthAvareSu tannirodhalakSaNasya maraNasya asaMbhavam AcakSIta/ yadi punar Ayurnirodham eva maraNaM kiM syAd yatas tad vijJAnAdinirodhena viziSyate? na jAne aham api IdRzam/ tad ayaM svavedanam advayaM paricchinnavyavadhAnam alakSayan paracittam atyantaparokSaM kutazcit paricchinatti vyavacchinattIti ca niSpramANikaivAsya pravRttiH/ buddhiH pUrvaM kAraNaM yasyAH tAm/ kAm? kriyAm/ kim? dRSTvA/ kva? svadeha/ anyatra paradehe tadgrahAt buddhipUrvakriyAgrahAt "jJAyate buddhir anyatra" iti padaghaTanA/ kaiH? abhrAntaiH puruSaiH kvacit tanmAtre buddhisAmAnye na vibhramaiH na nAnAvibhramair jJAyate talliGgasya vyAhArAder arthavad asattvAt, vyAhArAdipratibhAsayApi nirAlambanatvAd iti manyate/ syAn matam --- jAgraddazAyAM vyAhArAdinirbhAsaH sAkSAt cikIrSAdeH, anyatra pAramparyeNa tato 'yam adoSa iti; tatrottaram Aha --- svayam ityAdi/ svayam AtmanA vyApAraH kAyasya ceSTA vyAhAro vacanaM ca tayor nirbhAso yasmin vijJAne tat tathoktaM tasyaiva cikIrSAvivakSAprabhavaniyamaH sambhAvyeta/ katham? ity Aha --- sAkSAt ity evaM kalpane pramANAbhAvAt/ yas tu prajJAkaraH svapnAntikazarIravAdI svapnadazAyAm api vyAhArAdinirbhAsajJAnasyApi sAkSAt cikIrSAdiprabhavaniyamam abhyupagacchati; tatra tasya bahirnirbhAsajJAnasyApi sAkSAt bahirarthatattvaprabhavaniyamasiddher vijJaptimAtravAdo nirAlambaH syAt/ yat punar uktaM tenaiva --- "santAnAntarasyAnabhyupagamAt tadasiddhir na doSAya" iti; tad api na satyam; yato yogAcAraM praty asya doSasyAbhidhAnAt pratibhAsAdvaitavAdinaM prati viparyayAt --- tanniyamavat svapratibhAsasyApi vicAryamANasya ghaTanAyogAt sarvAbhAva eva doSaH iti kiM taddUSaNAbhidhAneneti/ sAMprataM santAnAntarahetoH paraprayuktasya bhAgAsiddhatAM darzayann Aha --- buddhipUrvA ityAdi/ buddhipUrvA buddheH kAryabhUtA kriyaiva, kathambhUtA? vyApAravyAhArAtmikA parokSabuddheH dehAntarabuddheH hetuH liGgam ity evaM svalpam uktam pakSIkRte sarvatrAsyAsaMbhava iti bhAvaH/ atha tarvAdau na, sa ca acetanatvAd vipakSa eva na pakSa (p. 166) iti; tatrottaram Aha AkAravizeSasyApi ityAdi/ na kevalaM tatkriyAyA eva, kasyacit lokaprasiddhasya anumeyabuddhisahacarasya dharmyantaradharmasyApi sambandhinaH caitanyasya hetoH liGgasya avipratiSedhAt/ etad uktaM bhavati --- tatra caitanyAbhAve sa vipakSaH syAt/ na caivam, tadvyavasthApakapramANAntarabhAvAd iti/ kiM ca, tatkriyAtaH paradehe caitanye tadrahitaM tadvipakSaH, na cAsya tatra caitanyAbhAvagrAhakam astIti darzayann Aha --- suSuptAdau ityAdi/ svabhAvaviprakarSiNAM "pakSasapakSAbhyAm anyasya" iti vaktavye "indriyAyur"grahaNam uttaradUSaNaditsayA, kathaM kena prakAreNa na kenacid ayaM saugataH nirodham abhAvaM vijAnIyAt yataH kazcid vipakSaH syAt/ kuto na vijAnIyAt? ity atrAha --- anupalabdheH ityAdi/ nanu tatkAryasya vyAhArAder adarzanAt/ nirodhaM vijAnIyAd iti cet; atrAha --- suSUptAdau/ Adizabdena mUrcchitAdipargrahaH tayor vyApAravyAhArayor abhAve 'pi/ nanu tasyAH kriyAyAH abhAve 'pi "tadabhAve 'pi" iti vaktavya kimartham --- "tayoH" iti vacanam? asandehArtham, itarathA AkAravizeSasya abhAve 'pi "tadabhAve "pi" ity api matiH syAt/ bhavAn kathaM teSAM taM "vijAnIyAt" iti sambandhH/ evaM manyate pratibaddhasAmarthyasya kAryAbhAvAd abhAvAvagatiH, na caivaM caitanyam iti/ prajJAkaras tv Aha --- "tatrApi caitanyasyAbhAvaH anyathA avasthAcatuSTayAbhAvaH" iti; na sa yuktakArI; prabodhAbhAvaprasaGgAt,vinaSTAt kAraNAt kAryAnutpatter iti nivedayiSyate atraiva anantaraprastAve/ teSAM nirodham ajAnato yad aparaM prAptaM tad darzayann Aha --- yataH ityAdi/ yato yasmAt nirodhavijJAnAt sthAvareSu tarvAdiSu tannirodhalakSaNasya asaMbhavaM maraNasya AcakSIta/ yata iti vA AkSepe naiva AcakSIta/ atra pArzvavartI kazcid Aha --- yadi punaH ityAdi/ yadi punaH Ayurnirodham eva maraNam; kiM syAt kiM dUSaNaM bhavet yato dUSaNAt tanmaraNaM vijJAnAdinirodhena Adizabdena indriyanirodhena viziSyate iti? atra AcAryo dUSaNam apazyan Aha --- na ityAdi/ na jAne 'ham api na kevalam anyo na jAnAti IdRzaM pareNa yAdRzam uktam/ upasaMhAram Aha --- tad ityAdinA/ yata evaM tat tasmAd ayaM saugataH svavedanam advaym alakSayan/ kathaMbhUtam? ity Aha --- "paricchinna" ityAdi, svatAdAtmyavyavasthitam ity arthaH/ yadi vA paricchinnaM pramANenAvagatam svaparagrahaNe vyavadhAnahetutvAd vyavadhAnam AvaraNakAraNaM karma yasyeti vyAkhyeyam, svasaMvedanaikAntopagamAd iti manyate/ sa kiM karoti? ity Aha --- para ityAdi/ paracittam/ kathaMbhUtam? atyantaparokSaM kutazcid (p. 167) vyApArAdeH buddhipUrvakAt paricchinatti svayaM viSayIkaroti vyavacchinatti ca kutazcid vRkSAdeH vyAhArAditatkAryAbhAvAd vA ity evaM niHpramANikaiva asya bauddhasya pravRttiH "sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAt" ity asmAd asya nyAyasyAbhedAd iti manyate/ nanu yad uktam --- "kathaJcid asiddhAtmano buddheH" ityAdi; tad ayuktam; saccetanAdirUpeNApi tasyAH pratyakSatvAd iti cet; atrAha --- svataz cet ityAdi/ svataz cet sarvathA siddhiH buddheH kiM tatra hetunA/ svataz cet sarvathAsiddhiH buddheH kiM tatra hetunA?//26// yathaiva hy avitarkayataH samAropavyavacchedaH na savikalpapratyakSam antareNa saMbhavati tathaiva pratyakSavikalpe ca punaH samAropavyavacchedasmRtiH na kiJcid arthaM puSNAti svataH samAropAnutpAdAt, kRtasya karaNAbhAvAt, anyathA kRtasya svataH siddhau pramANAntarAnarthakyAsaMbhavau pratipattavyau/ nirloThitaM caitad iti/ svataH paranirapekSA siddhiH jJaptiH ced yadi buddheH sarvathA sadAdirUpeNeva rUpAntareNApi kiM na kiJcit tatra buddhau hetunA liGgena nIlAdyAkAreNeva sarvAkAraiH tasyAH pratyakSasiddhatvAd iti bhAvaH/ tathA ca "yad avabhAsate taj jJAnaM yathA sukhAdi/ yad yathAvabhAsate tat tathaiva paramArthasad vyavahArAvatAri yathA nIlaM nIlatayAvabhAsamAnaM tathaiva tadavatAri, avabhAsante ca kSaNikatayA sarve bhAvAH" ityAdi prajJAkarasya vijJAnaikAntavAdino na kiJcid arthaM puSNAti samAropavyavacchedasya nirAkariSyamANatvAd anantaram/ "svataz cet sarvathAsiddhiH buddheH kiM tatra hetunA" dharmAdyasiddhau hetor apravRttir iti bhAvaH/ sautrAntikaM prati pratipAditaM dUSaNaM samAnaM yogAcArasyApIti manvAna AcAryaH tad eva dRSTAntIkRtya "tathaiva" ityAdinA kArikAM vivRNoti/ yathaiva hi yenaiva hi prakAreNa sautrAntikasya na saMbhavati/ kim? ity Aha --- samAropavyavacchedaH, samAropavyavacchedahetutvAd anumAnaM tadvyavaccheda ity ucyate/ kim antareNa? savikalpapratyakSam antareNa nirvikalpapratyakSAd ity abhiprAyaH/ kiM kurvataH? avitarkayataH dharmyAdikam anizcinvataH, na ca anizcitaM tadanumAnAya prabhavati, zeSam atra cintitam/ yad vakSyate --- "nirloThitaM caitad" iti/ tarhi savikalpakapratyakSe 'pi na saMbhavati; ity Aha --- pratyakSa ityAdi/ pratyakSasya vikalpe ca bhede ca vyavasAyAtmake ca pratyakSe sati punaH samAropavyavacchedasmRtiH kSaNikAdyanumAnaM na kaJcid arthaM puSNAti kSaNikatvAdeH pratyakSato nirNayAd iti bhAvaH/ samAropavyavacchedaM karotIti cet; atrAha --- svataH ityAdi/ svayaM samAropAnutpAdAt, nizcaye tadayogAt, "nizcayAropamanasoH bAdhyabAdhakabhAvataH" (p. 168) [pramANavArttika 1.50] iti vacanAt "na kaJcid arthaM puSNAti" iti manyate/ tathApi tatkaraNe dUSaNam Aha --- kRtasya karaNAbhAvAt iti/ anyathA anyena prakAreNa kRtasya buddheH svataH siddhau nirNItau pramANAntarasya anumAnasya Anarthakyam, asiddhau asaMbhavaH tadAnarthakyAsaMbhavau pratipattavyau/ nirloThitaM caitad iti/ evaM saugatasya avikalpakam adhyakSaM nirAkRtya vaizeSikasya savikalpakaM tannirAkartum Aha --- pratyakSam ityAdi/ pratyakSaM savikalpaM cet sAmAnyasamavAyinAm/ anusyUtidhiyo na syur ekasyAtra vinizcayAt//27// na hi bhinneSu dravyAdiSv anuvRttijJAnaM yuktaM sadRzapratItir vA/ tadekasambandhapratItir eva kin na yujyate bhrAnter abhAvAt/ na caikavastusambandham antareNa bhinneSu dravyAdiSu samAnapratyayo na bhavati sAmAnyAnAM svataH sattvajJeyatvAdipratIter abhAvaprasaGgAt/ keSAJcit svataH sattvaM netareSAm ity asyApi niSpramANikA pravRttiH, anyathA sAmAnyasamavAyAnavasthAnuSaGgAt sAmAnyatadvatos tAdAtmyaM yuktam/ samavAyasya samavAyAntarAbhAve 'pi vRttau kiM punar itareSAM tathaiva vRttir na syAt/ na ca iha viSANAdiSu gauH zAkhAdiSu vRkSaH iti pratItiH syAt/ sAmAnyasamavAyayor vyApitve 'pi kvacid eva samIhitapratyAhetutvaM nAnyatreti vaicitryasaMbhave dravyam eva citraM bhavitum arhati/ niraMzaniSkriyAtmanaH sAmAnyasya samavAyasya ca svavizeSavyApitvaM kathaM svasthaH prasthApayet dravyAdyAdhArabhedAt svarUpahAneH/ tad etat pratyakSaM dravyaparyAyAtmakaM yuktam/ pratyakSaM savikalpaM vyavasAyAtmakaM ced yadi/ keSAm? ity Aha --- sAmAnya ityAdi/ sAmAnyena samavAyinAM samavAyavatAM dravyaguNakarmaNAm, yadi vA, sAmAnyAnAM samavAyinAM ca dravyaguNakarmAntyavizeSANAM samavAyasambandhavatAm, sAmarthyAt samavAyasyApi tad ity uktaM bhavati --- "nAgRhItavizeSaNAvizeSye buddhiH" iti vacanAt/ samavAyApratyakSatve "samavAyinAM tat" iti vaktuzakteH/ atra dUSaNam Aha --- anusyUti ityAdi/ sattAsAmAnyena dravyaguNakarmaNAm, taiz ca tasya, dravyatvaguNatvakarmatvasAmAnyena dravyAdInAM pratyekam, taiH tasya ca, dravyeNa guNakarmaNAm, taiH tasya, avayavinA avayavAnAm, tair vA tasya kathaJcit tAdAtmyena vyAptayaH anusyUtayaH tAsAM dhiyo gRhItayo na syuH, atra asmin pratyakSe savikalpe sati aGgIkriyamANe vA/ kuta etat? ity atrAha --- ekasya vinizcayAt iti/ ekasya ity atra vIpsA draSTavyA/ tato 'yam arthaH --- (p. 169) ekasya ekasya asahAyasya asahAyasya svatantrasya vA sAmAnyasya dravyasya guNasya karmaNo 'nyasya vA vinizcayAt/ santi ca tAH/ tataH tadabhAvaprApteH parasya pramANavirodha iti manyate/ atraivArthe "na hi" ityAdi vRttir bhaviSyati/ atha vA, sAmAnyAnAM sattvAdInAM yA anusyUtidhiyaH "idaM sAmAnyam, idaM sAmAnyam" iti buddhayaH, bahuvacanAt tathAbhidhAnAni ca yAni tAH tAni ca na syuH iti/ kuta eta? ity atrAha --- ekasya ityAdi/ ekasya ekasya aparasAmAnyasahAyarahitasya sattvAdisAmAnyasya vinizcayAt/ atrApi "na caikavastusambandham" ityAdi vyAkhyAtam/ samavAyinAM ca yA anusyUtidhiyaH tAz ca na syuH, bahuvacanaM pUrvavad vyAkhyeyam/ kuta etat? ity atrAha --- ekasya ityAdi/ ekasya asahAyasya dravyasya guNasya karmaNaH samavAyasya anyasya ca vinizcayAt/ atra vyAkhyAnam --- "samavAyasya" ityAdi/ samavAyasya vA svatantrasya samavAyasambandharahitasya vinizcayAt/ atra vyAkhyAnaM "na ceha" ityAdi/ na hi ityAdinA kArikArtham Aha --- na hi bhinneSu/ keSu? ity Aha dravya ityAdi/ teSu kim? ityAha --- anuvRttijJAnaM "sad dravyaM san guNaH sat karma" ityAdyanugamajJAnaM yuktam upapannam sadRzapratItir vA "anena ayaM samAnaH" iti buddhir vA na hi "yuktA" iti sambandhaH/ yat parasya yuktaM tad Aha --- kin tarhi kin na teSAM dravyAdInAm ekena asAdhAraNena sAmAnyAdinA sambandhaH samavAyaH tasya pratItir eva yujyate nAnAmuktAnAm ekasUtrasambandhapratItivat/ yadi vA, te ca, ekaM ca sAmAnyAdi sambandhaz ca samavAyaH teSAM pratItir eva parasparavilakSANAM yujyate/ nanu samavAyasya atisUkSmatvena anupalakSaNAd bhrAntyA tadanuvRttijJAnam iti cet; atrAha --- bhrAnter abhAvAt anuvRttijJAnavibhramAyogAt jAtitadvatAm avayavAvayavinAM guNaguNinAM kriyAtadvatAM sambandhasya ca bhedena nirNaye vibhramAbhAvAt/ na vai khalu ghaTapaTayor bhinnayoH nirNaye ekasya anyatarAnuvRttipratItir iti manyate/ nanu yad uktam --- "dravyAdiSu bhinneSu anuvRttijJAnaM sAmAnyanibandhanaM na bhavati" iti; tad ayuktam; anumAnabAdhanAt pratijJAyAH/ tac ca anumAnam --- "dravyAdiSu bhinneSu abhinnaM jJAnaM tato bhinnavizeSaNanibandhanaM tatpratyayaviziSTapratyayatvAt puruSe daNDItipratyayavat" iti cet; atrAha --- na caika ityAdi/ na ca naiva ekena vastunA sAmAnyena yaH sambandhaH tam antareNa bhinneSu dravyAdiSu samAnapratyayo na bhavaty eva api tu bhavaty eva, pratiSedhadvayena prakRtArthagateH/ kuta etat? ity atrAha --- sAmAnyAnAm ityAdi/ sAmAnyAnAM sattvAdijAtInAM svataH anyasambandharahitAnAm Atmanaiva sattvajJeyatvAdi Adizabdena padArthatvaparigrahaH, tasya pratIter abhAvaprasaGgAt/ "na ca" ityAdinA gatena sambandhaH/ asti ca tatpratItiH, tato 'naikAntiko hetur iti manyate/ (p. 170) etena "sAmAnyaM sAmAnyam" iti pratItiH cintitA/ nanu kim ucyate --- "tadabhAvaprasaGgAt" iti, yAvatA svata eva teSAM tatra sAmarthyam, tata eva seti cet; atrAha --- svataH ityAdi/ keSAJcit sAmAnyasamavAyAntyavizeSANAM sattvaM vidyamAnatvam, anyathA pradhAnAdivat kutas tadvyavasthA, nAsthA, svataH aparasattAsambandham antareNa anusyUtipratyayahetutvaM netareSAM dravyAdInAm ity evam asyApi vaizeSIkasyApi na kevalaM saugatasyaiva niSpramANikA pravRttiH/ atra kazcid Aha --- "sAmAnyAdau sattvajJeyatvAdau asati sA mithyA iti kuto yoginAm api tataH pradhAnAdiviparyayeNa sAmAnyAdisiddhiH? kathaM ca sA tatropacaritA? bhinnasattAdivastusambandham antareNa utpatteH; dravyAdau sA tathA syAt, atrApi tadabhAvAd apratIteH/ tad uktam --- "na pazyAmaH kvacit kiJcit sAmAnyaM vA" [siddhivinizcaya 2.12] ityAdi/ tatpratIteH atra tadanumAnaM ca cintitam/ yadi punas tatra tadupacArAt, atra sA bhinnavizeSaNanimittA anyathA tadayogAd iti matiH; sApi na yuktA; atra upacArAt tatra mukhyA ity asyApi prApteH/ na ca svayMkalpitAt mukhyopacAravibhAgAt tatvasiddhiH; atiprasaGgAd iti/ aparas tva Aha --- "sAmAnyaM sAmAnyam" ity anusyUtipratyayasya samavAyahetutvAt "svataH" ityAdyuktam iti; tan na; idam ihetipratyayasya tannimittatvAt, itarathA "ghaTo 'yaM ghaTo 'yam" ityAder api pratyayasya tannimittatvasiddheH kiM sAmAnyena? api ca, "kim idaM sAmAnyaM nAma" iti prazne kim uttaraM vaktavyam? "ekam anekavRtti tat" iti cet; avayavidravyasaMyogadvitvAdisaMkhyAdau prasaGgaH/ anuvRttivijJAnanimittam iti cet; samavAyaH sAmAnyaM prasaktam iti na "sAmAnyaM sAmAnyam" iti jJAnM tannimittam iti sAdhUktam --- "svataH" ityAdi/ bhavatu tarhi sAmAnyAdInAm api anyataH sattvam anusyUtipratyayahetutvaM ceti cet; atrAha --- anyathA ityAdi/ anyena svataH tapratyayahetuvAbhAvaprakareNa anyataH tadbhAvaprakAreNa sAmAnyAnAM samavAyasya ca anavasthAnuSaGgAt "asyApi niSpramANikA vRttiH" iti sambandhaH/ tathA hi --- dravyAdivat yadi sAmAnyAnAm api aparasAmAnyasambandhAt sattvaM tatpratyayahetutvaM vA; tarhi tatsambandhAt tasyApi aparasatsambandhAt tasyApy aparasatsambandhAd ity anavasthA/ samavAyasyApi anyataH tattve; anyasya samavAyasya cAnyaH samavAya iti samavAyAnavasthA/ (p. 171) atha matam --- sAmAnyasamavAyAnavasthA atha matam --- sAmAnyasamavAyAnAm api sattAsambandhe; dravyAdivadaparasAmAnyasambandhaH syAt, na caivam iti/ ayam api parasyaiva doSo 'stu na jainasya, tena kvacid anyatas tattvAnabhyupagamAt/ kuta etat? ity atrAha --- sAmAnya ityAdi/ sAmAnyatadvatoH jAtitadvatoH tAdAtmyaM kathaJcid ekatvaM yuktam upapannaM yata iti/ evaM tAvad dravyAdibhyo bhinnaM sAmAnyaM nirAkRtya sAMprataM tasambandhaM nirAkurvann Aha --- samavAyasya ityAdi/ nanu so 'pi "samavAyAnavasthAnuSaGgAt" ity anena nirastaH; satyam; tathApi parato jAtyAdInAM tattve niraste idAnIm anyathApi nirAkriyata iti vizezsaH/ atra parasya anekaM darzanam --- "svata eva samavAyiSu samavAyo vartate" ity ekam "vizeSaNIbhAvasambandhAt" ity aparam/ "na vartate" ity anyat/ tad etad darzanatrayaM cetasi vyavasyApya prathame tAvad dUSaNaM yojayati --- samavAyasya samavAyAntarAbhAve 'pi "svata eva" iti yAvat, vRttau samavAyiSu vartane aGgIkriyamANe kiM punaH itareSAM dravyAdInAM tathaiva yenaiva prakareNa samavAyasya tenaiva vRttir na syAt? syAd eva/ tathA ca kiM samavAyakalpanayeti bhAvaH/ atraiva dUSaNAntaram Aha --- na ca ityAdi/ na ca iha viSANAdiSu gauH zAkhAdiSu vRkSaH ity evaM pratItir buddhiH syAd bhavet, samavAyasya kAryatvena "sambandhinI" iti sambandhaH/ evaM manyate "iha viSANAdiSu gauH zAkhAdiSu vRkSaH" iti buddheH samavAyaH sAdhyate tatkAryabhUtAyAH, yadA tu samavAyaH svata eva kvacid vartate tarhi "samavAyo vartate" iti buddhir na samavAyanimittA yathA tathA prakRtApi iti, anena taddhetor vyabhicAra uktaH/ dvitIye samavAyasya samavAyAntarAbhAve apizabdAd anyasya vizezsaNIbhAvasambandhasya bhAve vRttau kiM punaH itareSAM dravyAdInAM tathaiva samavAyAd vRttir na syAt? syAd eva, iti samavAyataddravyAdInAm api kvacid vRttau vizeSaNIbhAvasambandha iti manyate/ dUSaNAntaram Aha --- na ceha ityAdi/ pUrvavad vyAkhyAnam/ ayaM tu vizeSaH "iha samavAyo vartate" ity asyAH pratIteH yathA vizeSaNIbhAvaH kAraNaM tathA anyasyA api iti/ atha vA, vizeSaNIbhAvaH sambandho yadi sambandhAntareNa svasambandhiSu vartate; tadAnavasthAnAt na cetyAdi dUSaNam/ atha svataH; samavAyo 7pi tathaiva vatate iti samavAyasya ityAdi tadavastham /yadi punaH, na te samavAye tathA prasaGgaH iti kutaH tataH "ihedam" iti pratItiH? tRtIye 'pi samavAyasya tadantarAbhAve, apizabdo bhinnaprakramaH "vRttau" ity asya anantaraM draSTavyaH/ tato 'yam arthaH --- vRttAv api, apizabdAc cAvRttau "kiM punaH samavAyena" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ kuta etat? atrAha --- itareSAM dravyAdInAM (p. 172) tathaiva vRttir na syAt/ na khalu "idam atra vartate" ity eta ttadasambandhAd yujyate; yataH kutazcit tadanuSaGgAt/ "sambandhAt syAt" iti cet; kutaH sambandhaH samavAyaH, sambandhasambaddhatvAt gaganAdivat? dUSaNAntaram Aha --- na ceha ityAdi/ atrAyam arthaH --- yata eva na dravyAdInAM kvacid vRttiH ata eva tatpratItir api na syAd iti, anyathA IzvarAder eva syAt/ kathaM vA kasyacit pratyakSaH samavAyaH indriyArthasannikarSAbhAvAt? anyathApi tatpratyakSatve alaM cakSuSo 'rthena sannikarSasAdhanena? anena yad uktaM pareNa --- "sarvasya sAmAnyasya sarvagatatve samavAyasya ca gotvAdipratyayasAGkaryam iti "dadhikhAdeti coditaH uSTram api dhAvet" [pramANavArttika 3.183] ity atra codye pratyuttaram --- sambandhasyAvizeSe 'pi na sambandhinaH saH, na hi kuNDavadarayoH saMyogo yathA kuNDe badare ca vartate tathA badaram api" iti tad dUSayann Aha --- sAmAnya ityAdi/ idam atra tAtparyam --- sarvasarvagate sAmAnye idaM pratyuttaram, vyaktisarvagate vA? prathamapakSe sAmanyasamavAyayor vyApitve 'pi kvacid eva dravyatvasya pRthivyAdiSu eva gunatvasya rUpAdiSv eva karmatvasya gamanAdiSv eva samIhitapratyayahetutvaM dravyAdipratItinimittatvaM nAnyatra ity evaM vaicitryasya tayoH samarthetarasvabhAvabhedena zabalatvasya saMbhave aGgIkriyamANe dravyam eva sAmAnyavizeSAtmakaM citraM bhavitum arhati/ evaM manyate tayor vyApitvapakSe nedaM pratyuttaram --- "sambandhasyAvizeSe 'pi na sambandhinaH saH" iti; sambandhavat sambandhino 'pi sAmAnyasyAvizeSAt, idaM tu yuktam --- tadavizeSe 'py AtmabhUtakAryajananazaktivizeSaH iti/ tara ca sarvatrAnekAntasiddhiH/ dvitIye pakSe svavizeSavyApitvaM dezAdibhinnAnekasvAkAravyApitvaM niraMzaniSkriyAtmanaH sAmAnyasya samavAyasya ca kathaM kena prakAreNa svasthaH pizAcAdyanupahataH prasthApayet/ nanu tathAvidhasyApi sarvAtmanA svAkAreSu vRtteH tat tasya sa prasthApayed iti cet; atrAha --- dravya ityAdi/ dravyAdiSu pratyAdhAraM tasya bhedAt svarUpahAneH "kathaM prasthApayet" iti? yata evaM tat tasmAt eta prastutaprastAvavyavasthApyamAnaM pratyakSaM dravyaparyAyAtmakam eva/ yadi vA, etat vicAryamANaM vastu pratyakSaM tatparicchedyaM dravyaparyAyAtmakam eva yuktam iti/ (p. 173) "anyathAnupapannatvam" ityAdikam, anyasya svalakSaNAdarzanam, vaizeSikasyAvibhAgino vartananiSedhaM ca darzayann Aha --- pratyakSam ityAdi/ pratyakSaM yato dravyaM guNaparyAyAtmakaM tataH/ parokSam api dravyasya siddhasyAnumiteH svataH//28// atra apizabdo bhinnaprakramaH "pratyakSam" ity asyAnantaraM draSTavyaH/ pratyakSam api dravyaM ghaTAdi parokSaM dRzyetarAtmakaM yataH tato guNaparyAyAtmakam iti/ kuta etat? ity atrAha --- svataH svarUpeNa siddhasya nizcitasya dravyasya anumiteH anumeyatvAd anyathA sarvo hetuH AzrayAsiddhaH syAt/ na caitad iSyate pareNa/ nanu yadi tatsiddhaM katham anumeyam iti cet? atrAha --- phalopajananazaktyAdyAtmanA/ na hi vyaktivat zaktir api tasya pratyakSA; tadanumAnavaiphalyaprasaGgAt, tathAvyavahArAbhAvAc ca/ yadi punaH saugatasyeva naiyAyikasyApi avikalpaM darzanaM tato 'yam adoSaH iti; tad api nottaram; saugatena sahAnyasmai jalaJjaler dAnAt/ nizcite ca na vibhramabhAva ity uktam/ tan na zaktiH pratyakSA/ nApi zaktivad vyaktir api parokSA; sarvasya AndhyaprApteH pramANavirodhAt/ evam api vyaktizaktyor abhede na tato gunaparyAyAtmakaM tad iti cet; na pratyakSetaraikAntaH syAt/ bhedAd iti cet; kathaM "dravyasya zaktiH" iti vyapadezaH atiprasaGgAt? tatra samavAyAt; na; asya niSedhAt/ ihetipratyayahetuH samavAyasya zaktiH yadi tato bhinnA; kathaM tasya iti vyapadizyatAM samavAyAntarAbhAvAt? carcitam etad iti yat kiJcid etat/ taM prati dUSaNAntaram Aha --- sAmAnyetyAdi/ sAmAnyAdyarthasamavAyAder viviktaM tato hy asat/ pratyekaM dvibahuSu kAryaM svAMzaiH sarvAtmanA na tat//29// sAmAnyAdi eekAntena viviktaM bhinnam? kutaH? arthasamavAyAdeH arthAt dravyAdeH samavAyAd AdizabdAd antyavizeSAt/ samavAyAdigrahaNaM dRSTAntArtham/ yathA tasya sAmAnyAdi tato viviktam adRzyam hi yasmAt tasmAd asat tathA asyApi iti/ tathA ca prayogaH --- yad yad rUpatayA kAlatraye 'pi na pratIyate na ta ttadrUpatayA sat yathA AtmAdi pudgalarUpatayA kAlatraye 'pi apratIyamAnam, tadrUpatayA asattvena pratIyate ca ekAntena arthasamavAyAdeH viviktaM sAmAnyAdi iti/ atraiva dUSaNAntaram Aha --- pratyekam ityAdi/ sAmAnyAdi ekam ekaM pratyekaM samavAyiSu madhye/ kathambhUteSu? dvibahuSu dvayoH paramANvAdidravyayoH kAryaM dravyAdi vartata iti dvigrahaNaM svAMzaiH svaikadezaiH sarvAtmanA sarvasvabhAvena na "vartate" ity upaskAraH/ carcitam etat//cha// iti ravibhadrapAdopajIvyanantavIryaviracitAyAM siddhivinizcayaTIkAyAM savikalpakasiddhiH dvitIyaH prastAvaH//cha// (p. 174) tRtIyaH prastAvaH [3. pramANAntarasiddhiH] evaM prastAvadvayena savikalpam adhyakSaM pramANaM prasAdhya adhunA smaraNapratyabhijJAnohAnAM prAmANyam avisaMvAdinAM vyavasthApayitukAmaH tatsvarUpAvisaMvAdanibandhanaM prastutaprastAvadvayArthaM smarann Aha prastAvAdau samyag ityAdi vRttam/ samyak sAmAnyasaMvit vyabhicarati na vai satsvabhAvaM parasmAt, cittaM nirNetum analaM svam apagataM siddhasAdhyaikarUpam/ saMbhAvyArthAkAravirahaM tad api virahitaM citram ekaM yadIyuH, citrAbhaM dravyam ekaM bahiranugamayat tat svataH paryayais taiH//1// arthaH --- saugatAnusAreNa smaraNAdisaMvit sAmAnyasaMvit ity uktam, tatra tasyA eva sAmAnyasaMvittvAt/ sA kim? ity Aha --- samyag iti/ samyag avisaMvAdinI satI vA "kAcit" ity apekSam/ atra yuktiM "vyabhicarati" ityAdikAm Aha --- cittaM jJAnaM vyabhicarati jahAti na vai naiva satsvabhAvaM arthAtmanoH vidyamAnaM svarUpam, kvacit smRtau laukikazAstrIyavibhrame yadi vibhrametararUpam ekaM jJAnaM ced ity arthaH/ tad eva nirNetuM nizcetuM svam AtmAnam, upalakSaNam etat tena paraM ca gRhyate, analam asamartham/ kathaMbhUtam? apagataM vyAvRttam/ kutaH? parasmAd anyasmAt sajAtIyAd vijAtIyAc ca "apagatam" iti vacanAt, anyathA taM nirNetuM samartham iti gamyate, yadi svaviSaye nirNayajananetarasvabhAvavad ity arthaH/ tad eva ca yadi siddhasAdhyaikarUpaM siddhaM nizcitaM sadAdisAdhyaM phalAnumeyaM svargAdiprApaNAdikam ekaM rUpaM yasya tat tathoktaM dRzyetararUpam ekaM ced iti manyate/ vyavahArApekSayA uktam/ yaH punar manyate dharmottaraH --- "sthavIyAn eko grAhyAkAro mithyA vicAryamANasya ayogAt, tato vyatiriktaM niraMzaM saMvinmAtraM paramArthasat/" iti; tatrAha --- saMbhAvya ityAdi/ saMbhAvyaH arthAkAravirahaH AlokyaH sadAdibhedo yasya tat tathoktaM cittam ekaM yadi iti/ yo 'pi manyate prajJAkaraguptaH --- "na nIlAdisukhAdizarIravyatiriktaM saMvedanam asti anupalambhAt" [pramANavArttikAlaMkAra] tad eva citram ekaM jJAnam "citrapratibhAsApi" [pramANavArttikAlaMkAra 3.220] ityAdi vacanA/ taM praty Aha --- vicitra ityAdi/ (p. 175) nIlAdigrAhyadRzyAkAraiH citrA zabalA bhA pratItir yasya tat tahoktam, citram ekaM yadi tad api na virahitam kin tu sahitam/ kaiH? paryayaiH kramapariNAmaiH ekam abhinnam uktanyAyena IyuH saugatAH avagaccheyuH yadi ity anenaitad darzayati/ tadanavagame sakalazUnyatA syAd iti tad avagantavyam iti/ tato nirAkRtam etat yad uktaM pareNa --- "anubhUte smaraNam ity etan nAnubhavena jJAyate tena smaraNAviSayIkaraNe, nAnena anubhavasyAparicchedAt/" ityAdi/ "tad idam" iti smaraNapratyakSe eva tad vyatirekeNa nAparaM pratyabhijJAnam, tadabhAve na tarko 'pi iti katham uktam "pratipattyA bAdhanAt"? kiM kArayat tat tahA yadi? ity Aha --- bahiH ityAdi/ bahiH svataH anyatra anugamayat jJApayat/ kim? ity Aha --- dravya ityAdi/ yathaiva hi tad ekaM citrAbham AtmAnaM vibharti tathaiva tathAvidhaM bahir gamayati/ tathA ca yad uktaM pareNa --- "smaraNaviSayasya kSaNikatvena nAzAt pratyabhijJAgocarasya abhAvAt na pravRttau prAptir yataH tadavisaMvAdaH" iti; tad anena nirastam/ tataH sthitam --- yadi tathAvidhaM cittaM tarhi samyak sAmAnyasaMvid iti/ tad evaM smaraNAdeH avisaMvAde siddhe yad aparaM siddhaM tad darzayann Aha --- pramANam ityAdi/ pramANam avisaMvAdAt mithyA tadviparyayAt/ gRhItagrahanAn no cen na prayojanabhedataH//2// pratyakSasyApi prAmANyam avisaMvAdAt na punararthAkArAnukAritayA atiprasaGgAt/ sa punar anubhUtasmRter yadi syAt prAmANyaM lakSayati/ savikalpe 'nadhigatArthavyavasAyAbhAvAd ayuktam iti cet; na; prayojanavizeSAt, kvacit sadRzAkArabhedavizeSaNAm uttarottaraparyAyavizeSasAdhyArthakriyAvAJchAyAM tathaiva prAmANyAvirodhAt/ anyathA kAlAdibhedena anadhigatArthAdhigater api pramANAnabhyupagamAt/ pramANaM smRtiH/ kutaH? avisaMvAdAt/ mithyA apramANaM smRtiH iti sambandhaH/ kutaH? tad viparyayAt/ avisaMvAdAt /"pratyakSatadAbhAsavat" iti nidarzanam atra (p. 176) vaktavyam/ nanu nAvisaMvAda eva pramANalakSaNaM yenaivaM syAt, api tu ajJAtArthaprakAzo 'pi smRtau tadabhAvAt na pramANaM seti; tad Aha --- gRhItagrahaNAt/ gRhItasya darzanena viSayIkRtasya grahaNAt smRtyA viSayIkaraNAt kAraNAt no na cet yadi smRtiH pramANam/ atrottaram Aha --- na ityAdi/ yad uktaM pareNa tan na/ kutaH? prayojanabhedataH/ prAaNasya hi prayojanaM phalam --- ajJAnanivRttiH pravRttiz ca, tasya bhedAt, pratyakSaprayojanAt smRtiprayojanasya vizeSAt/ tataH yathaiva hi prAk pravRttam Atmano 'jJAnam adhyakSaM nivartayati punaH svagocare pravartayati janaM tathA smRtir api vizeSAbhAvAt/ nanu yad uktam --- "smRtiH pramANam avisaMvAdAt pratyakSavat" iti; tan na sAram; dRSTAnte arthasArUpyAt prAmANyasiddheH smRtau tadabhAvAd iti cet; atrAha --- pratyakSasyApi ityAdi/ na kevalam anyasya kin tu pratyakSasyApi prAmANyam avisaMvAdAt na punaH arthAkArAnukAritayA/ kta etat? ity Aha --- atiprasaGgAt/ bhavatu avisaMvAdAt tasya tad iti cet; atrAha --- sa punaH ityAdi/ saH avisaMvAdaH punaH anubhUtasya arthasya smRteH yadi syAd bhavet prAmANyaM lakSayati tatsmRteH iti/ dUSayituM paramatam AzaGkate --- savikalpa ityAdinA/ savikalpe savikalpakapratyakSapakSe smRteH anadhigatArthavyavasAyAbhAvAd ayuktaM prAmANyam/ anena etad darzayati --- paraH yathA mama anizcitArthanizcayAt samAropavyavacchedAd vA anubhUtArtham anityatvAdyanumAnam, naivaM smRtir viparyayAt nizcite tadayogAt iti evaM cet; atrAha --- na ityAdi/ yad uktaM pareNa tan na/ kutaH? prayojanavizeSAt/ sa ca nigaditaH/ atra pareNa saha ekavAkyatAm Atmano darzayann Aha --- kvacid ityAdi/ kvacit stambhAdau sadRzAkArANAM pratyakSANAM ye bhedA dhArAvAhivizeSAH teSAm uttarottaraparyAyavizeSasAdhyArthakriyAvAJchAyAM tathaiva prayojanavizeSaprakArenaiva prAmANyAvirodhAt prayojanavizeSAt smRteH prAmANyaM yuktam iti/ kuta etat? ity atrAha --- kAlAdibhedena AdizabdAt kSetrAdiparigrahaH, anyathA anyena prayojanavizeSAbhAvaprakAreNa anadhigatArthAdhigater api agRhItArthagrahaNAd api na kevalam anyataH tadvizeSANAM pramANatAnabhyupagamAt saugatena yathA jalaprAptyekArthakriyAvAJchAyAm avAntaradarzanavizesANAm, itarathA jalAdhyavasAyakAraNaM marIcikAdarzanaM tadvat pramANaM bhavet/ yadi punar ayaM nirbandhaH gRhItagrahaNAn na smRtiH pramANaM tarhi tata eva tadvat sakalam anumAnam api pramANaM na syAd iti darzayann Aha --- sAkalyena Adito vyAptiH ityAdi/ sAkalyenAdito vyAptiH pUrvaM cel liGgaliGginoH/ anumeyasmRtiH siddhA na pramANaM vizeSavat//3// (p. 177) yAvAn kazcid dhUmavAn pradezaH sa sarvo 'pi agnimAn iti vyAptAv asiddhAyAm anumeyapratipattyanupapatteH/ siddhau evam anumAnaM smRtyantarAn na vizeSyeta/ tato liGgaliGgijJAnayoH pramANetaravyavasthA vyatikIryeta/ svayam anubhUtAd vyatireke punar anavayavena vyAptisiddher ayogAt/ sAmAnyaviSayA vyAptiH tadviziSTAnumiteH iti cet; pUrvAnubhUtasmRter api tathAvidhavizeSAnirAkaraNAt yat kiJcid etat/ sAkalyena sAmastyena AditaH Adau sakalAnumAnapravRtteH pUrvaM siddhA nizcitA vyAptiH avinAbhAvaH cet/ kayoH? liGgaliGginoH/ anumeyasmRtiH anumAnaM na syAt pramANaM "sAkalyena" ity etad atrApi sambandhanIyam/ atra dRSTAntam Aha --- vizeSavad iti ananumAnasmRtivad iti/ yAvAn ityAdinA kArikArtham Aha --- yAvAn kazcid dhUmavAn pradezaH, upalakSaNam etat tena kAlo 'pi gRhyate sa pradezAdiH sarvo 'pi na kevalaM kazcid eva agnimAn ity evaM vyAptau asiddhAyAM satyAM anumeyasya aprasiddhasya yA pratipattiH tasyA anupapatteH anumAnaM smRtyantarAd aliGgajAt smaraNAt na vizeSyeta na bhidyeta/ etad uktaM bhavati --- yathA ananubhUte na smRtyantaram atiprasaGgAt tathA vyApyatvenAnizcitAt liGgAt vyApakatvenAnizcitasyAnumeyasya pratipattir api na yuktA, anyathA bhUmigRhavardhitasya akasmAd dhUmadarzanAd agnipratipattiH syAt/ na caivam vyApakatvenAgRhItasya tataH pratipattisaMbhAvanA, anumAnasya smRtivizeSatvAt ata evoktam --- "smRtyantarAt" iti, tataH tadasattvena na vizeSyeta iti manyate/ tathA "yAvAn kazcid bhAvaH sa sarvaH kSaNika eva" ity evaM tasyAm asiddhAyAM sarvaM vAcyam/ tasyAM siddhAyAM ko doSa iti cet? atrAha --- siddhau iti/ siddhau nizcaye evaM "vyApteH" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH, anumAnaM smRtyantarAt na vizeSyeta/ kuta etat? ity Aha --- anumeya ityAdi/ sAdhyaM zakyam abhipretam aprasiddham anumeyam iti, tasya yA pratipattiH tasyAH anupapatteH vyAptijJAnena tasya nizcaye tadayogAt/ tathA ca "trirUpAl liGgAd yad anumeye jJAnaM tad anumAnam" [nyAyabindu 2.3] iti vacanamAtram; siddhasAdhyaviSayatvena tasya pramANAbhAsateti manyate/ anumAnagrahaNam api upalakSaNam, tena uttarapradezAdipratyakSam api tato na vizeSyeta vyAptijJAnena pradezAder api grahaNAt, itarathA "sa sarvo 'pi agnimAn" iti pratipatter ayogAt, vyApyApratipattau vyApakApratipattivat AdhArApratipattau Adheyapratipattir api nAsti, evam arthaM ca pradezagrahaNam, anyathA "yAvAn kazcid dhUmaH" iti brUyAt/ na ca bhAvakSaNikatvavyatirekeNa aparaM yat taj jJAnenAgRhItam uttarAdhyakSeNa gRhyate/ tata eva na tadvyAptisiddhiH/ nApy anumAnam iSyate iti prajJAkaraguptena kathaM "dve eva pramANe" [pramANavArttikAlaMkAra 3.62] ity uktam? vyavahAreNeti cet; tenaiva tarhi yathA vyAptijJAnena gRhIte (p. 178) anumAnaM pramANaM tathA pratyakSAnubhUte smRteH iti "dve eva pramANe" [pramANavArttikAlaMkAra] iti mithyAvacaH/ vyavahAre ca pramANam antareNa vyAptisiddhau kim anyatrApi tadanveSaNena iti sa eva doSo mithyA tadvaca iti/ pratibhAsAdvaitAdez ca pratiSedhAt atraiva tena sthAtavyam/ tasya tato 'vizeSe kiM jAtam? ity Aha --- tata ityAdi/ tataH tasya tato 'vizeSAt pramANetaravyavasthA vyatikIryeta/ kayoH? ity Aha --- liGgaliGgijJAnayoH liGgajJAne vyAptijJAne pramANavyavasthA liGgijJAne anumAnajJAne itaravyavasthA syAt/ viparyayaz ceSyate pareNa/ atha liGgajJAnaviSayAd anyatra liGgijJAnasya vRttir iSyate tato 'yam adoSaH; tatrAha --- svayam ityAdi/ svayam AtmanA anubhUtAt vyAptijJAnena viSayIkRtAt vyatireke liGgijJAnavijJAnaviSayasya bhede aGgIkriyamANe punaH anavayavena sAkalyena vyAptisiddher ayogAt sA vyatikIryeta iti sambandhaH/ tadanubhUte tadvaiphalyam, anyatra tadapravRttiH iti manyate/ sAmAnya ityAdi arcaTamataM dUSayituM zaGkate --- dezAdivizeSaNarahitena agninA tathAbhUtasya dhUmasya vyAptisiddhiH sAmAnyaviSayA vyAptiH ity ucyate, vizeSeNa pakSadharmatAbalAd dezAdivizeSeNa tadbhedena viziSTasya taiH anumiteH iti cet; atrottaram Aha --- pUrvAnubhUta ityAdi/ pUrvaM yad anubhUtaM tasya yA smRtiH tasyA api na kevalam anumiter eva tathAvidhasya anumitau kalpitasya vizeSasyAnirAkaraNAt kAraNAt yat kiJcid etat na kiJcid etad ity arthaH/ tathA hi dezAdi vizeSaNarahitasya anubhUtasya tatsahitasya punaH smaraNe na bAdhakaM pazyAmaH/ kathaM tathAnubhUtasya tathA smaraNam atiprasaGgAd iti cet? kathaM tathAvidhasya vyAptijJAnenAviSayIkRtasya anumitiH atiprasaGgAt iti samAnam/ ekatra pakSadharmatAgrahaNasya prakRte kSayopazamasya balam iti na vizeSaH/ dRzyate hi kenacid vizeSeNa rahitasya vyAkhyAtuH praghaTTakasya grahaNe 'pi punaH smartRvizeSAt tadviziSTasya smaraNam/ ata eva tadanirAkaraNAt ity uktam/ etena yad uktaM mImAMsakena --- "tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam/ aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammatam//" iti; tan nirastam; pUrvAnubhUtasmaraNe 'pi asya anumAnavad bhAvAt saptamapramANaprasaGgAt/ adhunA naiyAyiko bhUtvA sUriH --- "sAmAnyaviSayA vyAptiH vizeSeNa anumitiH" iti vadantaM pramANAntaram anyad ApAdayitum Aha --- "tad evam ityAdi/ (p. 179) tad etam upamAvAkyasaMskArAt tatra pazyataH/ tatsaMjJAsaMjJisambandhe vizeSyed anumAnavat//4// "gosadRzo gavayaH" iti vAkyAt saMjJAsaMjJisambandham avagatavataH asyeyaM saMjJeti vizeSaNapratipattiH punar anumAnaM nAtizete yataH pramANam anumAnaM nAparam/ yadi+++/ "tat" ity ayaM nipAtaH tasmin ity asyArthe draSTavyaH/ tasmin parokSe evam uktaprakAreNa sati nyAye "gaur iva gavayaH" iti vAkyam, upamAvAkyaM tena ahito yaH saMskAraH tasmAt tatra "jJAnjo jJAnahetuz ca saMskAraH" iti vacanAt/ kathaM tadvAkyAt sa iti cet? pAramparyeNa tataH tasya bhAvAt tataH sa ity ucyate ity adoSaH/ tathA hi --- tadvAkyAt pratipattir iti tadviSayaM jJAnm, punaH tatsahakAriNA manasA "yAvAn kazcit padArthaH gosadRzaH sa sarvo gavayazabdavAcyaH" iti sAmAnyena vAcyavAcakasambandhaviSayamAnasam adhyakSaM janyate, tataH saMskAraH iti smRtiH smaraNaM "jAyate" ity adhyAhAraH/ kva? ity atrAha --- tad ityAdi/ tau ca tau saMjJAsaMjJinau ca gavayazabdagovizeSau tayoH sambandhe vAcyavAcakalakSaNe/ kasya? pazyataH/ kim? gavayam/ sA kim? ity Aha --- vizeSyeta smRtyantarAd bhidyeta/ kim iva? ity atrAha --- anumAnavat tad iva tadvad iti/ idam atra tAtparyam --- yathA sAmAnyaviSayAyAM vyAptau vizeSeNa anumAnaM jAyamAnam apUrvArthaM tathA mAnasapratyakSeNa sAmAnyena saMjJAsaMjJisambandhe pratipanne punaH tasya sarvasya smaraNAd vane gavayadarzanAd vizeSeNa tatpratipattiH apUrvArthAstu/ yat punar atroktam --- "sAmAnyasya vizeSaniSthatvAt, tatpratipattau vizeSapratipattiH" iti; tad asAram; anyatra samatvAt/ kArikAM vivRNvann Aha --- "gosadRzo gavayaH" ityAdi/ gosadRzo gavayaH ity evaM vAkyAt tadvijJAnAt sahakAriNaH saMjJAsaMjJisambandham avagatavataH jJAtavataH sAmAnyena punaH kAlAntareNa gavayadarzanAd asya pratIyamAnasya iyaM gavayaH iti saMjJA ity evaM vizeSeNa pratipattiH vyAptidarzinaH "sAmAnyena" iti sambandhaH/ punaH anumAnaM nAtizete/ yataH atizAyanAt pramANam anumAnaM nAparam upamAnaM na pramANaM syAt/ "yataH" iti vA AkSepe, yato nAparaM syAt? syAd eva, upamAnaM pramANam abhyupagacchet/ saugatasya itarasya vA pramANAntaraM darzayituM matam AzaGkate --- yadi ityAdinA/ sugamam/ atra dUSaNam Aha --- "pramANAntaram" ityAdi/ pramANAntaram anyatra tatsaMjJAsaMbhavasmRtiH/ tadvAkyAhitasaMskArasya agoSu svayaM tannAmAsambandham arthApattyA upagamyate yathA sAmAnyena liGgaliGgisambandhapratipattiH pramANAntaraM tatheyam api pratyabhijJAnaM pramANAntaram, na gavayo 'yaM tAdRzopalabdheH/ atha vA, ekaviSANI khaDgaH saptaparNo viSamacchada ityAhitasaMskArANAM punas tatpratyakSadarzinAm abhijJAnaM kin nAma pramANaM syAt? (p. 180) upamAnAd anyat pramANaM pramANAntaraM syAt anyatra gavayAd anyeSu mahiSyAdiSu gavaya iti saMjJA tatsaMjJA tasyAH asaMbhavasmRtiH/ kArikAkhaNDaM vyAcaSTe --- tadvAkya ityAdinA/ gosadRzo gavayaH iti vAkyaM tadvAkyaM tena uktavidhinA AhitaH saMskAro yasya tasya pratipattivataH/ kiM tat? tannAmAsaMbandhaM gavayAbhidhAnasambandhAbhAvam/ kva? ity atrAha --- agoSu visadRzeSu iti/ svayam AtmanA/ nanu "gaur iva gavayaH" iti vAkyapratipattisahakAriNA manasA bhavatu gosadRzeSu sAmAnyena tatsaMjJAsaMjJisambandhapratipattiH tadvisadRzeSu kena tannAmAsaMbandhapratipattiH iti cet? atrAha --- arthApattyA iti/ yato gosadRzo gavayaH, tato 'rthAt "tadvilakSaNo na gavayaH" itivAkyapratipattiH arthApattiH tayA upagamyate tad darzayati --- yathA sAmAnyena liGgaliGginoH saMjJAsaMjJinoH sambandhasya pratipattiH pramANAntaram anumAnAdeH tathA iyam api iti/ kiM jAtam? ity Aha --- pramANAntaram upamAnAd anyat pramANam/ kiM tat? ity Aha --- pratyabhijJAnam/ kathaMbhUtam? ity Aha --- na gavayo 'yam iti/ ayaM govisadRzo dRzyamAno na gavayaH na gavayazabdavAcya iti/ "ayam" ity anena sAmAnyArthApatteH anumAnavad asya vizeSaM darzayati/ tat kuto jAyate? ity Aha --- tAdRzopalabdheH iti/ govisadRzopalabdheH iti pratyabhijJAnapadena etat kathayati/ yadi asya paro vaidharmyopamAne antarbhAvaM brUyAt tarhi jaino 'pi asya upamAnasya ca asAdRzyetarapratyabhijJAne iti nAnayoH tataH pramANAntaratvaM pratyakSAd iva AgamAder api tadbhAvAd iti/ adhunA asya kArikAkhaNdasya anyArtho vyAkhyAyate --- anyatroktAd anyasmin viSaye tatsaMjJAsaMbhavasmRtiH tasya anyasya saMjJA nAma tasyAH saMbhavasmRtiH pramANAntaram eva/ tasyAvyAkhyAne uttaro 'rtho 'kArikArthaH syAt/ etad eva vivRNvann Aha --- atha vA ityAdi/ atha vA ity etad vyAkhyAnAntarasUcakam/ ekaviSANI khaDgaH saptaparNo viSamacchadaH ity evam AhitasaMskArANAM puruSANAM punaH pazcAt tatpratyakSadarzinAM tatkhaDgAdikaM pratyakSeNa draSTuM zIlAnAm abhijJAnam --- ayaM sa khaDgAdizabdavAcyo 'rthaH iti pratyabhijJAnaM kin nAma pramANaM syAt sAdharmyopamAne vaidharmyopamAne vA asya anantarbhAvAt tallakSaNatvAd asyAnyan nAma kartavyam iti manyate/ atraivodAharaNAntaram Aha stryetyAdinA/ stryAdilakSaNazravaNena punas tathAdarzinaH/ saMkhyAdipratipattiz ca pUrvAparanirIkSaNAt//5// sopAnAdiSu saha pRthag vA dRSTeSu paurvAparyAdismRtis tadapekSaiva/ stryAdInAm dvandvaH, punaH asya Adizabdena bahuvrIhiH, asyApi lakSaNazabdena SaSThIsamAsaH, asya ca zravaNena, tasmAt punaH tathA zravaNaprakAreNa darzinaH stryAdidarzanavataH (p. 181) samabhijJAnaM "kin nAma pramANam" iti sambandhaH/ aparam api pramANAntaram asya darzayann Aha --- saMkhyAdi ityAdi/ saMkhyaikatvAdilakSaNA Adir yeSAM kAryakAraNabhAvaparavAkyadUrAsannAdInAM te tathoktAH teSAM pratipattiz ca "pramANAntaram" iti sambandhaH/ "Atmamano'rthasannikarSajatvAt mAnsaM pratyakSaM sukhAdipratipattivat sA ity eke/ tatrAha --- pUrva ityAdi/ pUrvaz ca aparaz ca tayoH nirIkSaNAt tapratipattiH/ atrAyam abhiprAyaH --- yathA AtmamanazcakSurAdyarthasannikarSAj jAyamAnaM jJAnaM cakSurAdipratyakSam ucyate nAnyat, tathA Atmamano'rthasannikarSAt mAnasam ity ucyatAM na prakRtam/ yadi punaH tad api jJAnatvAt cakSurAdijanitarUpAdijJAnavat indriyArthasannikarSajam; tarhi anumAnAdinA vyabhicAraH/ asyApi pakSIkaraNe mAnasapratyakSatvam/ taddhetuliGgAder apy apekSaNAn na doSa iti cet; anyatra pUrvAparanirIkSaNasya apekSaNAn na doSa iti na samAnam iti/ etad vivRNvann Aha --- sopAna iti/ atra Adizabdena kAraNAdiparigrahaH, teSu saha pRthag vA dRSTeSu sopAneSu pRthag eva dRSTeSu kAraNAdiSu saMkhyAdipratipattir bhavantI uktanyAyena pratyakSAdeH atiricyeta, tataH pRthak pramANaM bhavet/ kathaMbhUtA? ity Aha --- "paurvA" ityAdi/ pUrvAparayor bhAvaH Adir yasya sthUletaratvAdeH tasya yA smRtiH tadapekSaiva nAnyathA iti evakArArthaH/ tathA hi --- pUrvadarzanAhitasaMskArasya aparadarzane sati tataH pUrvasmaraNe ca tasmAd "ayam ekaH tena dvitIyaH" ityAdi pratipattiH, evaM kAraNabhAvAdau yojya/ anyad api tad darzayann Aha --- nAma ityAdi/ nAmAdiyojanAjJAnaM pazyatAJ copamAnavat/ pUrvAparapramANavyaktyavinAbhAvizabdAdiyojanAjJAnaM sarvaM pramANAntaram/ nAma abhidhAnam Adir yeSAM jAtiguNAdInAM te tathoktAH teSAM yojanAjJAnam keSAM tat? ity Aha --- pazyatAm abhidheyAbhidhAnAdikam upalabhamAnAnAm/ cazabdo bhinnaprakramaH "jJAnam" ity asyAnantaraM draSTavyaH/ tat kim? ity Aha --- upamAnavad iti/ tadvat pramANAntaraM syAt ity arthaH/ etad vyAcaSTe pUrva ityAdinA/ abhidhAnAbhidheyavizeSaNAdInAM pUrvAparapramANavyaktayaH tadavinAbhAvi yat zabdAdiyojanAjJAnaM tat sarvaM niravazeSam upamAnam iva pramANAntaram/ kiM punaH ApAdyAny etAny eva pramANAni Ahosvit parANy api santi iti kazcit? santi iti darzayantam Aha --- arthApattiH ityAdi/ (p. 182) arthApattir iyaM cintA meyAnyApohanohanam//6// dezakAlAdiniyataM pazyataH zRNvato vA punaH idam ittham eva nAnyatheti vidhipratiSedhalakSaNaM vikalpadvayaM kathaJcana smArtam eveti saMkIryeta na vA? saMbhavapratyayasvabhAvam avadhAraNaparaM smArtam eva/ pramANaSaTkavijJAto yo 'rthaH sAdhyAbhAve niyamenAbhavan yatra adRSTam arthaM kalpayet sA arthApattiH/ tad uktam --- "pramANaSaTkavijJAto yatrArtho 'nanyathAbhavan/ adRSTaM kalpayed arthaM sArthApattir udAhRtA//" [mImAMsAzlokavArttika arthApattipariccheda zloka 1] iti/ "aTavyAM gavayadarzanAt nagare gavi yA smRtiH" ity anena gRhyate, anyasyAH pramANAntaratvena avizeSeNa prasAdhitatvAt/ "yAvAn kazcid dhUmavAn pradezaH sa sarvo 'py agnimAn" ityAdi pratipattiH cintA/ atha iyam adRStazrutapUrvA iti "kiMsvarUpA sA" iti pRSTa iva tasvarUpaM darzayitum Aha --- meya ityAdi/ meyo 'numeyaH agnyAdiH pakSaH tasmAd anyo yo anagnyAdivipakSaH tasmAd dhetoH apohanaM vyAvRttiH tasya UhanaM vitarkaNam/ atha vA, meyo dhUmAdihetuH tasya anyasmAd anagnyAdeH apohanam ity UhanaM cintanam iti kecit; tad yuktam anyatheti vA cintyam; sUtra eva tadavayavavyAkhyAne prayojanAbhAvAt, vRttyavizeSaprasaGgAt atiprasaGgAc ca/ tasmAd anyathA vyAkhyAyate --- meya; pratyakSAdipramANaparicchedyaH svapararUpAbhyAM bhAvAbhAvAtmako ghaTAdiH tasya Uhanam "dIrgho 'yam anyathA vA" ityAdi rUpeNa darzanAnantaraM mAnasavikalpena cintanam, tatraiva anyasya paTAdeH apohanaM vyAvRttiH, tasya "tad iha nAsti" iti UhanaM vitarkaNam/ etad uktaM bhavati --- yathA "tad atra nAsti" iti UhanadarzanAd abhAvAkhyaM pramANam iSyate tathA "ittham idam" ity UhanadarzanAd bhAvAkhyam api aparaM tad iSyatAm, bhAvAMzavad abhAvAMzasyApi pratyakSAder eva anyathA grahaNAd abhAvAkhyam api tan nAbhyupagantavyam iti, tad etat sarvam upamAnavad iti sambandhaH/ madhyapadadvayasya uttarakArikAdvayena yathAkramaM vyAkariSyamANatvAt/ AdyantapadadvayaM sAdhikArthaM kRtvA vyAkhyAtum Aha --- "pazyataH" ityAdi/ pazyataH cakSurAdinA sAkSAtkurvataH/ kim/ ity Aha "deza" ityAdi/ Adizabdena dravyasvabhAvaparigrahaH, taiH niyatam/ atrAyam abhiprAyaH --- yathA svadezAdinA sattvaM bhAvasya pratyakSataH pratIyate tathA paradezAdinA asattvam api/ tato nirAkRtam etat --- "na tAvad indriyeNaiSA nAstIty utpAdyate matiH/ bhAvAMzenaiva sambandhaH yogyatvAd indriyasya hi//" [mImAMsAzlokavArtika abhAvapariccheda zloka 18] iti/ yathaiva hi tato bhAvAMzasya pratIteH tatra tad yogyaM tathA abhAvAMzasyApi iti, atrApi (p. 183) tadyogyam astu avizeSAt/ yat punar etat --- "abhAvaH svasamAnajAtIyapramANavedyaH prameyatvAt bhAvavat" iti; tad apy anena nirastam; pratyakSabAdhanAt pratijJAyAH/ tathA zRNvato vA zabdAt pratipadyamAnasya vA dezakAlAdiniyatam/ anena pUrvasya hetoH vyabhicAraM darzayati "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH" [kRSNayajurvedIyakAThakasaMhitA 6.7] iti vAkyAt svabhAvAd abhimatasattvavad anabhimatAsattvasyApi pratIteH, kim anyathA taduccAraNeneti? tasya kim? ity Aha --- punaH ityAdi/ punaH darzanazravaNAd UrdhvaM vikalpadvayaM "jAyate" ity upaskAraH/ kathaMbhUtam? ity Aha --- vidhipratiSedhalakSaNaM vidhipratiSedhayoH bhAvAbhAvayoH lakSaNaM nizcayanaM yasya yasmin vA tat tathoktam/ kena prakAreNa? ity Aha ittham ityAdi/ idaM dRzyamAnaM ca ittham anena svadezAdiprakAreNaiva nAnyathA paradezAdiprakAreNa naiva/ evakAro 'trApi sambadhyate/ ca iti samuccaye/ itiH evamarthe/ punar api kathambhUtam? avadhAraNaparamuktavat/ tat kim? ity Aha --- kathaJcana ityAdi/ kathaJcana kenApi yuktiprakAreNa smArtam eva/ smRtizabdaH pUrvo 'nuvartate ity evaM vartate" ity evaM saMkIryeta na vA? yadi saMkIryeta; tarhi vidhilaksaNavikalpavat pratiSedhalakSaNavikalpo 'pi na smRteH pramANAntaraM syAt/ atha na saMkIryate; pratiSedhalakSaNavikalpavat vidhilakSaNavikalpo 'pi pramANAntaraM syAd iti manyate/ tan na kumArilaH pramANaSaTkavAdI/ yo 'pi prabhAkaro manyate --- "nAbhAvaH pramANAntaraM pratyakSAdipramANapaJcakazeSatvAd asya" iti taM praty Aha --- saMbhava ityAdi/ asyAyam arthaH --- anumAnArthApattivyapadezabhAk, cazabdo 'tra pUrvasamuccayArtho draSTavyaH/ "vikalpadvayam" iti sambandhaH/ kathaMbhUtam? ity Aha --- saMbhavaH sAdhyabhAve bhAvaH niyamena tadabhAve abhAvaH, dRzyamAnasya zrUyamANasya vA dezakAlAdiniyatasya tayoH pratyayaH pratItiH anyathAnupapattigraha iti yAvat/ sa eva sva AtmIyaH kAraNatvena bhAvo yasya tat tathoktam/ anena yathA anumAnasya sAdhyAbhAvAsaMbhavaniyamanirNayalakSaNo hetuH kAraNaM tathA arthApatter api iti darzayati/ punar api kathaMbhUtam? ity Aha --- avadhAraNaparaM "jIvAdiH sattvAdibhyaH pariNAmy (p. 184) eva nAnyathA" ity avadhAraNapradhAnam/ etena tayoH svarUpAbhedaM kathayati/ tat kim? ity Aha --- saMkIryeta na vA saMkIryeta? katham? ity Aha --- kathaMcana, anumAnaprakAreNa arthApattiprakAreNa caikIbhaved vA na vA? yadi saMkIryeta; tarhi yathA kumArilasya pramANasaTkavArtA vArtaiva tathA prabhAkarasya pramANapaJcakakathA kathaiva/ atha na saMkIryeta; trirUpaliGgajanitAd anumAnAt yathA sAdharmyadRSTAntarahitAyA arthApatteH bhedaH tathA tasyAH pakSadharmatvavarjitAyA iti sa eva doSaH tayoH pramANasaMkhyAvyAghAta iti manyate/ nanv anumAnaM smaraNajam, dRSTAntasmaraNabhAve bhAvAt, naivam arthApattir viparyayAt tatas tayor bheda iti cet; atrAha --- smArtam eva iti/ smRter jAtaM smArtam/ evakAreNa etat kathayati --- yadi anumAnotthApako 'rtho dRSTAntasmaraNam antareNa anumAnaM notthApayitum alam, tarhi arthApattyutthApako 'pi tathaivAstu/ atha vipakSe sadbhAvabAdhakapramANabalAd eva rtho 'rthApattim upajanayati, tathA anumAnam api iti nirUpayiSyate/ yadi punaH arthApattau dRSTAntasyAsato na smaraNam, anumAne sato 'pi; akiJcitkarasya kiM smaraNena iti samAnaH tadabhAvaH/ athAyaM nirbandho liGgaM dRSTAntam antareNa sAdhyAvinAbhAvi jJAtuM na zakyate iti; tathA arthApattyutthApako 'py arthaH, iti sUktam --- smArtam eva iti/ nanu yad uktaM smRtiH upamAnavad iti na doSAya abhyupagamAd iti cet; atrAha --- gavi smRtiH ityAdi/ gavi smRtiH pramANaM syAt gavayaM pazyataH katham/ anyatra tadvilakSye 'pi prayojanavazAn na kim//7// upamAvAkyAd yathA kvApi sAdRzyapratipattis tathA kasyacit kenacid vailakSaNyapratipattiH arthApatteH/ taduttarapratyakSAt pUrvasmRtir avizeSeNa pramANam astu prayojanavazAt prasiddhasAdharmyAt sAdhyasAdhanam upamAnam, saMjJAsaMjJisambandhapratipattiz ca upamAnArtha iti kiM parisaMkhyAnena? kRtena akRtavIkSaNasya sarvasyaiva bhavati upamAnam/ nanv evam upamAnAnumAnayoH abhedaprasaGgaH, tathAstu/ udAharaNasAdharmyavaidharmyAbhyAM saha pRthag vA sa eva tatra sAdhanam/ atrApi upamAnasAdharmyAnumAnayor abhedaH syAd vizesAdarzanAd iti viparItalakSaNaprajJo jaDAtmA/ tato 'numAnam eva, sarvathA avinAbhAvasaMbandhapratipattim antareNa prAmANyAnupapatteH/ pratyakSe 'pi samAnaH prasaGgaH/ tathaivAnumAne 'pi/ kasyacit kathaJcit svataH siddhim antareNa uttarasyAvRtteH cintopamAnavat/ (p. 185) "goralAbhe gavayena tatkAryaM kartavyam" iti zrutvA kazcit kaJcid ATavyaM pRcchati "kathaMbhUto gavayo bhavati"? sa taM praty Aha --- "gaur iva gavayaH" iti/ sa pRSTvA evaM zrutvA nagare gAm upalabhya punaH aTavIM paryaTan, yadA tatra gavayam upalabhya gAM smarati tadA sA gavi gavayasAdRzyaviziSTe smRtiH pramANaM mImAMsakasya upamAnAkhyaM mAnaM syAd bhavet, gavayaM pazyataH puMsaH/ cecchabdo 'tra draSTavyaH, kAkvA vA tadartho vyAkhyAtavyaH/ atra dUSaNam Aha --- "katham" ityAdi/ kathaM kena prakAreNa na pramANam api tu pramANam eva/ anyatra kvacit mahiSyAdau "smRtiH" iti sambandhaH/ kathaMbhUte? ity Aha --- "tad" ityAdi/ tasmAd gavayAd visadRzarUpeNa lakSyate iti tadvilakSyaH tasminn api na kevalaM tatsadRze gavi iti/ etad uktaM bhavati --- yathA sAdRzyaviziSTe gavi tadviziSTe vA sAdRzye, gograhaNam upalakSaNam, smRtiH pramANAntaraM tathA vailaksaNyaviziSTe mahiSyAdau tadvizisTe vA vailakSaNye iti/ nanu gosadRzAlambhanAdi yathA sadRzasmRteH prayojanaM naivaM vailakSaNyasmRter iti cet; atrAha --- prayojanavazAt iti/ vaidikavad itaraprayojanabhAvAd iti bhAvaH/ kArikAM vivRNoti upamA ityAdinA/ "gaur iva gavayaH" iti vAkyAd yathA kvApi gavi sAdRzyapratipattiH tathA kasyacit mahiSyAdeH kenacid gavAdinA vailakSaNyapratipattiH/ kutaH? arthApatteH, yata evaM tat tasmAt uttarapratyakSAt gavayapratyakSAt pUrvasya gavAdeH smRtiH pramANam astu avizeSeNa, sadRzasmRtivad visadRzasmRtir api pramANaM bhavatu/ kuta etat? ity Aha --- prayojana ityAdi/ nanu yad uktam --- "cintopamAnavat" iti; tatra sAkalyena liGgaliGgisambandhabuddhir yadi cintA; tasyAH sAkSAt paramparayA mano'rthasannikarSAd utpatter mAnasapratyakSatvena pramANatA iti siddhasAdhanam/ atha vA yad uktam --- "pramANAntaram" ityAdi; tad api tAdRg eva; vaidharmyopamAnatvAd asya, zeSaM mAnasam adhyakSam iti naiyAyikAdayH/ tAn praty Aha --- prasiddha ityAdi/ prasiddhena gavAdinA prasiddha vA yat sAdharmyaM tasmAt sAdhyasya saMjJAsaMjJisambandhajJAnasya sAdhanam pramAtRprameyAbhyAm anyaH kAraNakalApaH upamAnam pramANam/ asya phalam Aha --- saMjJA ityAdi/ upamAnArtha upamAnaphalam ity evaM "ca"zabdaH pUrvasamuccaye kiM parisaMkhyAnena parigaNanena, na kiJcit/ kiM tarhi bhavatu? ity Aha --- kRtena ityAdi/ kRtena nizcitena akRtasya parokSasya yad vIkSaNaM jJAnaM tasya sarvasyaiva niravazaSasyaiva bhavati upamAnam, upamAnAd aparaM paroksaM pramANaM mA bhUd iti manyate/ etad uktaM bhavati --- yathA vizadendriyArthasannikarSajajJAnasAdharmyAt (p. 186) sAkSAt paramparayA tatsannikarSajaM vizadam avizadaM vA pratyakSam ucyate tathA prasiddhasAdharmyAt sAdhyasAdhanopamAnasAdharmyAt kRtenAkRtajJAnam upamAnam astu avAntaravizeSasya sarvatra bhAvAd iti/ para Aha---nanv evam ityAdi/ nanu iti akSamAyAm/ evaM sati upamAnAnumAnayoH abhedaprasaGgaH; bhedaz ca tayor loke prasiddha iti manyate/ "tathAstu" iti vadantam AcAryaM pratyAha---sa eva tatra ityAdi/ tatra tayoH upamAnAnumAnayor madhye sAdhanam anumAnam/ kAbhyAm? ity Aha---udAharaNa ityAdi/ udAharaNaM nidarzanaM tena yat sAdharmyaM kRtakatvAdi samAnadharmeNa sadRzatvam vaidharmyaM taddharmAbhAvena visadRzatvaM pakSasya tAbhyAm iti/ saha ity anena anvayavyatirekavat pUrvavaccheSavatsAmAnyatodRSTam ity anumAnaM darzayati pRthag vA ity anena kevalAnvayi pUrvavaccheSavad iti kevalavyatireki pUrvavatsAmAnyatodRSTam iti ca upamAnalakSaNam uktam iti nocyate/ atra dUSaNam AcAryaH---atrApi ityAdinA/ na kevalaM pUrvaM vyAptijJAnasya (pUrvavyAptijJAna[sya]) mAnasAdhyakSatvakalpane kin tv atrApi (kiM caitrApi) upamAnasAdharmyAnumAnayor abhedaH syAt "prasiddhasAdharmyAt sAdhyasAdhanam" [nyAyasUtra 1.1.6] ity asya "udAharaNasAdharmyAt sAdhyasAdhanam" [nyAyasUtra 1.1.34] ity asya ca vizeSAdarzanAt iti manyate. tathA ca paraH paramArthataH tayor bhedaM kathayati lakSaNaM ca samAnaM brUte iti viparItalakSaNaprajJo jaDAtmA iti/ satyaM nidarzanamAtram etat tena vaidharmyobhayopamAnAnumAnayor abhedaH syAd iti ca draSTavyam/ evaM svayam AcAryeNa naiyAyike niraste saugatAH prAhuH---tato 'numAnam eva ityAdi/ asyAyam arthaH---yasmAt kRtena akRtavIkSaNaM "sarvam" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ atrAha paraH---prasiddhasAdharmyAd anyato vA sAdhyAvinAbhAvinaH sAdhyasAdhanam anumAnam astu paraM tu upamAnAdikaM syAd iti cet; atrAha saugataH---sarvathA ityAdi/ sarveNa prasiddhasAdharmyaprakAreNa anyena vA sarvathA avinAbhAvasambandhapratipatteH vinA tam antareNa prAmANyAnupapatteH anumAnam eva astu iti sambandhaH/ etad uktaM bhavati---yadi prasiddhasAdharmyasya anyasya vA avinAbhAvasambandhapratipattir asti; siddham asmatsamIhitam/ anyathA tato jAyamAnaM na kiJcit pramANam atiprasaGgAd iti/ nanu yathA pratyakSasya avinAbhAvasambandhapratipatter vinA prAmANyaM tathA upamAnAdeH syAd iti cet; atrAha---pratyakSe 'pi ityAdi/ na kevalam anyatra api tu pratyakSe 'pi samAnaH sadRzaH prasaGgaH prasaktiH "avinAbhAva" ityAdikasya/ tadApi hi vastupratibandhAt tatra pramANaM nAnyathA/ atrAha cArvAkaH---anumAne tarhi avinAbhAvasambandhapratipatter abhAvAt prAmANyaM na syAd iti; tatrAha---tathaiva ityAdi/ tathA tena pratyakSaprakAreNa anumAne 'pi na kevalam anyatra samAnaH prasaGgaH iti padaghaTanA/ asti ca tatrApi sA iti manyate/ tad uktam--- (p. 187) "arthasyAsaMbhave 'bhAvAt pratyakSe 'pi pramANatA/ pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvayam//" iti/ evaM svamataM vyavasthApya saugatAH kadAcid evaM brUyuH---asmAkaM kathaM cinopamAnavad" ("cintopamAnavad") iti/ tatrAha AcAryaiH---kasyacid ityAdi/ kasyacit dhUmAdeH kathaJcit kenApi prakAreNa svataH [na] sAdhanAntareNa jJAnApekSAm antareNa siddhiH nirNItiH mantareNa (nirNItAm antareNa) uttarasya adhyakSad (adhyakSavat) anumAnasyAvRtteH cintopamAnavat iti/ atrAyam abhiprAyaH---asyAH siddheH sadbhAve tataH anumAnam eva astu ity ayuktaM pratyAkhyAnam (pratyAkhyA[nam])/ pratyakSAnumAnayor ([pratyakSA]numAnayor) anyataratra tadantarbhAvAt na doSa iti cet; atrAha---bhUtA ityAdi/ [bhUtA bhavyAH sarve santo bhAvAH kSaNakSayAH/ iti vyAptau pramANaM te na pratyakSaM na laiGgikam// 8// parokSasya sambandhAt tadavinAbhAvino 'nyataH siddhir anumAnam eveti; atra sambandho naiva pratyakSo bhavitum arhati yato 'numAnavyavasthA syAt/ na hi kasyacit sAkalyena vyAptijJAnaM kvacit kadAcit pratyakSaM sannihitaviSayabalotpatter avicArakatvAt/ yadi tadbalotpannaM vikalpajJAnaM na bhavet anumAnaM ca na syAt/ anadhigataliGgaliGgisvalakSaNAdhyavasAye 'pi yadi na pramANAntaraM pratyakSam api na syAt/ tatpratyakSAnumAnAbhyAm avikalpitasAMvRtAbhyAm (avikalpita[sAMvRtAbhyAm]) nArthAdhigatir nAma/ samAropavyavacchedasyApy abhAvAt/ yat sat tat sarvaM kSaNikam eveti pratyakSasiddhau zabdakSaNikatvam eva kim anumeyam?] bhAvAH santaH padArthAH sarve niravazeSAH/ ke te? ity Aha---bhUtA ityAdi/ kSaNikSayA (kSaNakSayA) ity evaM vyAptau vyAptiviSaye pramANaM te saugatasya na pratyakSaM na laiGgikam nAnumAnam/ tadabhAvAbhyupagamAn nAyaM doSa ity eke/ teSAM vyApter agrahe nAnumAnaM nAma, ity ayuktam idam---"pratyakSam anumAnaM ceti dve eva pramANe/" iti/ vyavahAreNa tadabhidhAnAd adoSa iti cet; vyavahAreNa tat na paramArthataH [iti] kuto 'vaseyam? vicArAd iti na yuktam; asya apramANatve nAtas tadavaseyam atiprasaGgAt/ pramANatvam api nAdhyakSatvena [anabhyupagamAt] virodhAc ca/ nAnumAnatvena; anabhyupagamAt/ tan na vicArAt tadavaseyam/ pratyakSAd iti; na; evaMvAdinaH svasaMvedanapratyakSAd anyasya asaMbhavAt/ na ca tat svarUpAd anyatra vRttimat iti kutas tataH "anyat pratyakSam anumAnaM na vyavahAreNa" iti pratipattiH? na hi nIlajJAnaM pItAdikam idaMtayA nedaMtayA vA vyavasthApayitum alam, jJAnAntarakalpanAvaikalyaprApteH/ atha anyat pratyakSAdikam asat; (p. 188) asataz ca sattvena anyathA vA kalpanaM nAnyato vyavahArAt iti cet; kutas tadasattvasiddhiH? "anupalambhAt" ity anuttaram; svayam eva ataH pareNa anumAnavyavasthAnAt "pratiSedhAc ca kasyacit" iti vacanAd iti/ asya vyavahAreNa prAmANye kutaH antaH paramArthato 'nyAbhAvasiddhiH yataH svasaMvedanAdhyakSAdvaitam eva iti yuktam/ nApy ata eva tadabhAvaH sidhyati; tatra asya avyApArAt, itarathA sukhAdInAM parasparam anulambhAt (anupalambhAt???) sarvAbhAvaH syAt/ etena yad uktaM prajJAkareNa---"pratibhAsAdvaitAd anyasya abhAvAt katham ucyate bhUtA ityAdi" iti; tan nirastam/ "asyAH" grahaNam upalakSaNam, tena anyasyAm api, tan na tasya pramANam ity anumAnocchedaH/ kArikArthaM darzayitum Aha---parokSasya ityAdi/ parokSasya indriyaviSayasya sambandhAt tadavinAbhAvino 'nyataH tato 'nyasmAt siddhiH anumAnam eva na pramANAntaram/ itizabdaH parapakSasamAptau/ sUriH Aha---atra ityAdi/ atra parapakSe saMbandho liGgaliGginoH avinAbhAvo naiva pratyakSo bhavitum arhati yato yasmAt tatpratyakSabhavanArhatvAt anumAnavyavasthA syAt/ yata iti vA AkSepe, naiva syAt/ etad uktaM bhavati---"upalambhaH sattA" [pramANavArttikAlaMkAra 3.54] iti vacanAt pratyakSabhavanArhatvAbhAvena sarvaMcastadabhAve (sarvavastvabhAve) nAnumAnaM kAraNAbhAve kAryAnutpatter iti/ etad eva darzayann Aha---na hi ityAdi/ hi yasmAt na kasyacit saugatasya naiyAyikAder vA sAkalyena sAmastyena vyAptijJAnaM liGgaliGgisambandhagrahaNaM pratyakSaM kvacid vyavahAre paramArthe vA deze vA kadAcit saMsAridazAyAM yogidazAyAM vA kAle vA bhavitum arhati/ tato nirAkRtam etat---"yasya yAvatA (yAvatI) dezamAtrA" [pramANavArttikAlaMkAra 3.61] iti/ kenacid dhameNa na tAvad vaizadyena; tatra tadabhAvAt, tathA avyavahArAt/ tathApi tatra tadaGgIkaraNe na kiJcid avizadaM jJAnaM bhavet/ nApi cakSurAdyakSaprabhavatvena; tatra tadavyApArAt, anyathA pratyakSasaMkhyAniyamavyAghAtaH/ abhyAsajatveneti cet; atredaM cintyate---vikalpamAtraM vA abhyAsaparikaragocarIkRtaM tat syAt, anumAnaM vA? prathamavikalpe na tatpramANam, kAmAdyupaplutadRSTivat/ dvitIye vyAptijJAnAd anukRtAnvayavyatirekaM kAraNam "nAkAraNaM viSayaH" ity asya "pramANato 'rthapratipattyA pravRttisAmarthyAd arthavat (p. 189) pramANam" [nyAyabhASya pR. 1] "arthasahakArivyavasAyAdivizeSaNajJAnakaM pramAtRprameyAbhyAm arthAntaraM pramANam" ity asya ca vacanAt svaviSayakAryeNa tena bhavitavyam, iti na svasamAnasamayabhuvo grahaNam tasya tadakAraNatvAt/ yac ca kAraNaM tad api taddezAdisannihitam eva na sarvaM vivakSitam, anyathA svAnyakAryadezAdau tena tatkartavyam iti nirUpayiSyate anantaram eva/ tataH sUktam---[sannihitetyAdi] sannihitaH tatkAlAnantarakAlo yo viSayaH tasya balena utpatteH kAraNAt pratyakSasya, tajJAnaM (tajJAnaM) na pratyakSaM bhavitum arhatIti/ hetvantaram Aha---avicArakatvAt iti/ avikalpakatvAsvagrahaNAtmakatvAbhyAM sannihitasyApi viSayasya avyavasthApakatvAt tan na tad bhavitum arhatIti/ tadvyAptijJAnaM tarhi anumAnaM syAd iti cet; atrAha---tadbalAd ityAdi/ na kevalaM tajJAnaM pratyakSaM na bhavitum arhatI tkaM (arhatIttham) kin tv anumAnaM ca tad api na syAt/ yadi cet vikalpajJAnam UkajJAnaM (UhajJAnaM) na bhavet/ kathambhUtam? tadbalotpannaM pratyakSasAmarthyotpannam "Uho matinibandhanaH" iti vacanAt/ asti tat, kevalaM pramANaM na bhavati, pramANam api liMgikam (laiGgikam) eva iti cet; atrAha---anadhigata ityAdi/ anadhigataM pratyakSAdinA aviSayIkRtaM liGgaliGgisvalakSaNaM yat tasyAdhyavasAye 'pi na kevalam anadhyavasAye yadi na pramANAntaram/ tathA hi---yadi na pramANaM pratyakSam api na syAt tasyApi tallakSaNAntarAbhAvAt/ yadi na tadantaraM kin tu anumAnam enam eva, anumAnaM na syAt anavasthAnAd iti manyate/ nanu mAbhUd anumAnaM tathApi na saugatasya kAcit kSatiH svayaM tadabhAvopagamAt/ tattvAbhyupagatasya pratibhAsAdvaitasya pratyakSataH siddhir iti cet; atrAha---tatpratyakSa ityAdi/ te ca te saugatakalpite paramArthasaMvRtirUpe pratyakSam anumAne (pratyakSAnumAne) ca tAbhyAm, kathambhUtAbhyAm? ity Aha---avikalpita ityAdi/ sugamam/ nArthAdhigatir nAma vyavahAre arthasya vyAptilakSaNasya paramArthe tadadvaitalakSaNasya adhigatir na, pratyakSasya sakalavikalpavikalasya paraM prati asiddheH, anumAnasya ca sAMvRtasya tattvAsAdhakatvAd iti manyate/ nanu yad uktam---"mAnumA"---anumAnena nArthAdhigatiH nAma iti; tatsiddhasAdhanam; tena tadadhigater anabhyupagamAt/ samAropavyavacchedakaraNAt tat pramANam iSyata iti cet; atrAha---samAropa ityAdi/ na kevalam arthAdhigateH api tu tadvyavacchedasyApy abhAvAt/ arthAdhigatim antareNa svApAdivat tadvyavacchedAsaMbhavAd iti manyate/ yas tu manyate prajJAkaraguptaH---"yogijJAnaM vyAptijJAnam" iti/ taM praty Aha---(p. 190) yat sat ityAdi/ yat sat arthakriyAkAri tat sarvaM kSaNikam eva nityaM na bhavati ity evaM pratyakSasiddhau zabdakSaNikatvam eva kim anumeyaM kin tu sarvam anumeyaM syAt iti na kiJcit pratyakSapramANaprameyaM bhavet/ atha sukhAdinIlAdi tat prameyam iSyate, tathA kSaNikatvam api astu tadavizeSAd iti na kiJcid anumeyam/ na ca yogijJAnaviSayIkRte samAropyebhyAsadazAcadyataH (samAropo 'nabhyAsadazA ca, yataH) tadvyavacchedakaraNAd anumeyaM syAt, samArope vA na pratyakSataH tadvyAptisiddhiH/ na vA nizcitaliGgavat sA anumAnakaraNam iti manyate/ etena sanbandhasambandhajaM mAnasam adhyakSaM cintitam/ evaM tAvat sAmAnyena parasya sAkalyena vyAptigrahaNe saMbhavIti (vyAptigrahaNam asaMbhavIti) pratipAdyaM (pratipAdya) yad uktam arcaTena---"sarvasya kSaNikatvena sAkalyavyAptigrahaNaM nAdhyakSataH, api tu akSaNikAt sarvataH sattvaM vyAvartamAnaM tIrAdarzizakuninyAyena gatyantarAbhAvAt kSaNike vyavasthitiM kurvat tena vyAptam iti nizcIyate, tataH tadvyAvRttiz ca tadvyApikAyA arthakriyAyAH (arthakriyA[yAH]) vyAvRtteH, asyAz ca vyApakayoH kramayaugapadyayoH/" iti/ tatrAha---sattAm ityAdi/ [sattAM sarvato 'kSaNikAt svanivRttau nivartayet/ vyApyAm arthakriyAM cet sA kSaNike kena sidhyati// 9// kramAkramayoH vyApakayor anyatareNa kSaNike arthakriyAyAH pratyakSapravRttir eva vipakSe bAdhakapramANavRttiH/ sA punaH kSaNakSayAnupalakSaNAt kathaM pratyakSA? pratyakSApi kathaM tatsambandhinI/ jAteH. . .kathaMpratyakSA/ kSaNikasyArthakriyAsiddhim antareNa sattA vyAvartamAnA kathaJcit kSaNike sattAM sAdhayet vipakSAnatizAyanAt/ tad ayaM kSaNike arthakriyAm eva kutazcit sAdhayitum arhati anyathA vipakSavyAvRttyasiddheH/ kAraNasya kSaNikasya sattaivArthakriyA pratyakSeti cet; tathAkSaNikasya avizeSAt, pratItivattvavizeSaH itaratrApi/ kAryotpattiH. . .anyatrApi samAnam/ kAraNAc cet; kiM kena vyAptam? tataH svabhAvAnupalabdhir eva vipakSe bAdhakaM pramANam/ sA punaH kSaNikopalabdhir asiddhaiva vipratipatteH anyathA sAdhanavaiyarthyAt/] (p. 191) sarvataH kudasyAt (kUTasthAt) kAlAntarasthAyinaz ca yadi vA dRzyAbhimatAd anyataz ca akSaNikAt cet sattAM nivartayet/ kathambhUtam? vyApyAM "svavyApyAm" ity avagantavyam, yathA "mAtari vartitavyam" ity atra "svasyAm" iti/ kA? ity atrAha---arthakriyA iti/ kasmin sati? ity Aha---svanivRttau iti/ tatra dUSaNam sA arthakriyA svAhimetakSaNike (svAbhimatakSaNike) vastuni/ kena pramANena prakAreNa vA sidhyati, sa kenacit/ etad uktaM bhavati---akSaNike vyApakayoH kramAkramayor anupalambhaH kSaNike 'pi iti tatrApi tadabhAvo na vA kvacid iti/ kArikAM vivRNvann Aha---krama ityAdi/ kramAkramayor madhye/ kathaMbhUtayoH? vyApakayoH "arthakriyA" iti sambandhaH/ anyatareNa krameNa akrameNa vA kSaNike niranvayanazvare vastuni yA arthakriyA tasyAH pratyakSapravRttiH adhyakSotpattir avA (eva) vipakSe akSaNike/ yadA hi "zabdaH kSaNikaH sattvAt" sAdhyate tadA anyaH sarvaH kSaNikaH sapakSo bhavati akSaNiko vipakSa iti bAdhakapramANavRttiH "arthakriyAyAH" iti gatena sambandhaH/ anvayapratipattir eva vyatirekapratipattiH; katham anyathA "nizcitAnvayavacanAd eva sAmarthyAd vyatirekagateH tadvacanaM nigrahasthAnam" ukta (ity uktaM) zobheta? sAtmake ca kvacit prANAder adarzane 'pi kutazcit nirAtmakAn nivRttiH syAd iti manyate/ tathAbhyupagacchato doSam Aha---sA ityAdi/ sA arthakriyA/ punaH iti vitarke kSaNakSayAnupalakSaNAt kathaM kena prakAreNa pratyakSA? tasyA api kSaNikaikAnte kSaNikatvena anupalakSaNAd iti manyate/ pratyakSApi kathaM tatsambandhinI kSaNakSayasambandhinI sidhyet/ dRSTAntam Aha---jAteH ityAdikam/ kathaM kena prakAreNa pratyakSA/ sugamam/ mA sidhat tatsambandhinI sA; ko doSa iti cet? atrAha---kSaNikasya ityAdi/ kSaNikasya arthakriyAyAH yA siddhiH nirnItiH tAm antareNa kSaNikAt sattA arthakriyA vyAvartamAnA kathaJcitkSaNike sattAm arthakriyAM sAdhayet/ kuta etat? ity atrAha---vipakSAnatizAyanAt/ upasaMhAram Aha---tad ityAdi/ yata evaM tasmAd ayaM saugataH kSaNike arthakriyAm eva kutazcit pramANAt sAdhayitum arhati, anyathA tatra tatsAdhanAbhAvaprakAreNa vipakSavyAvRtter asiddhiH (asiddheH) vipakSAd akSaNikAd (vipa[kSAd a]kSaNikAd) arthakriyAyAH yA vyAvRttiH tasyA asiddheH iti/ "kA" iti yogavibhAgAt kAsaH tAtparaH taparaH iti yathA/ apara Aha---kAraNasya/ kathambhUtasya? kSaNikasya sattaiva svarUpasattvam eva arthakriyA, tad uktam---"bhUtir yeSAM (yaiSAM) kriyA saiva"/ kathaMbhUtA sA? ity Aha---pratyakSA iti evaM ced yadi/ parAbhiprAyasUcakaH cetzabdaH/ uttaram Aha (p. 192) AcAryaH---tathA tena prakAreNa akSaNikasya kAraNasya sattaiva arthakriyA pratyakSA iti na tataH sAdhyo vyAvartate iti manyate/ anann (nanv) ekasya kAlatrayAnuyAyitvam akSaNikasattvam, na ca tat pratyakSataH pratyetuM zakyaM tatra tadasAmarthyAt, tasya pUrvAparakoTivicchinnatvaM kSaNikasattvam, tac ca tataH pratyetuM zakyaM tato 'syAbhAvAt katham uktam iti cet? atrAha---avizeSAt asya vizeSasyAbhAvAd iti/ yathaiva hi ekasya kAlatrayAnuyAyisattvaM draSTum azakyaM tathA bAhyasyetarasya vA paramANoH kSaNamAtrasattvam/ kalpanayA tu tadubhayaM zakyam iti manyate/ nanu na paramANoH pUrvAparayattA (pUrvAparayor asattA) kSaNikatvam ucyate, api tu dRzyasya sthUlasya, tato 'yaM vizeSa iti cet; atrAha---pratItItyAdi/ atrAyam abhiprAyaH---asmin pakSe yathA yugapad ekasya sthUlasya ekAnekAtmakatvaM tathA krameNApi iti, kSaNakSayapakSe pratItivAlakSaNo (pratItivattvalakSaNo) vizeSaH akSaNikapakSAd bhedaH itarathAkSaNikapakSe (itaratrApi akSaNikapakSe) pratItyanugrahaNalakSaNo 'nya ekSA tatAnyathA ('py asty eva, tato 'nyathA) cintitam anyathA parasya kAryaM pravRttam/ itara Aha---kAryotpattiH ityAdi/ atra dUSaNam---anyathApi (anyatrApi) akSaNike 'pi samAnam/ "tadutpattiH sA syAt" iti paramatam AzaGkate---kAraNAt (kAra[NAt]) ityAdi/ cetzabdaH parAbhiprAyadyotakaH/ nanv etad AzaGkitaM parihRtaM ca "kAraNasya kSaNikasya" ityAdinA; satyam; tathApi dUSaNAntarapratipAdanArthaM tat punaH AzaGkyate, tad evAha---kiM tena (kena) ityAdi/ kiM sattvaM nAnArthakriyAlakSaNena (kena nAma arthakriyAlakSaNena) vyApakena vyAptam? na kenacid iti/ eva (evaM) manyate---yadA sattaiva arthakriyA; tathAbhedAn na tayoH kalpito 'pi vyApyavyApakabhAvaH/ na hi tad eva te/ tathA sati yad dUSaNaM tad Aha---tata ityAdi/ tata uktanyAyAt svabhAvasya sattAsvarUpasya anupalabdhir eva uktA na vyApakAnupalabdhiH vipakSe sattAbAdhakaM pramANam iti evakArArthaH/ anena anupalabdhivizeSAparijJAnam arcaTasya darzayati/ saivAstu ko doSaH iti cet; atrAha---sA punaH ityAdi/ sA pareNa ucyamAnA punaH iti vitarke kSaNikasattA viSaye viSayizabdopacArAd evam ucyate/ atha vA "upalabhyate iti upalabdhiH" iti vyutpatteH/ asiddhaiva ajJAtaiva/ kuta etat? ity atrAha---vipratipatteH viruddhA akSaNikasya pratipattiH tasyAH/ anena tadabhAvasAdhane viruddhopalabdhiM darzayati/ pratipattyabhAvAd vA vipratipatteH/ anena svabhAvAnupalabdhiH/ asyAnabhyupagame dUSaNam Aha---anyathA anyena vipratipattyabhAvaprakAreNa sAdhanasya kSaNikatvAnumAnasya vaiyarthyAt sA asiddhaiva iti/ samAropavyavacchedo 'pi prathamaM cintitaH/ idam atra tAtparyam---anupalabdhilakSaNaprAptAyAH sattAyAH na tAvat svabhAvAnupalabdhiH vipakSe 'bhAvasAdhanaM svayam anabhyupagamAt/ nApy upalabdhilakSaNaprAptAyAH; nityavat kSaNike 'pi tadadarzane gatyantarAbhAvena (p. 193) tadupalabdhilakSaNaprAptAsiddher iti/ tan na pratyakSataH kSaNike 'rthakriyAsiddhiH/ ata eva nAnumAnato 'pi; tatpUrvakatvAd asyeti manyate/ nanu yad uktam---"anyatrApi samAnam" iti; na samAnam; akSaNikAt kramAkramAbhyAM kAryotpatteH [virodhAt; tatparihArann Aha---pUrvam ityAdi]/ [pUrvaM nazvarAc chaktAt kAryaM kin nAvinazvarAt/ kAryotpattir virudhyeta na vai kAraNasattayA// 10// yasmin saty eva yadbhAvaH tatkAryam itarat kAraNam iti kSaNikatve na saMbhavaty eva sahotpattiprasaGgAt kutaH santAnavRttiH? tataH prAk tatkaraNasAmarthye anutpannaM tadabhAva eva bhAvi tatkAryam iti mRtvApi aGgIkartavyam/ parapakSe punaH etAvAn eva vizeSaH kAraNasya . . ./ na ca kAraNAbhAvena tadutpattir virudhyeta/ tad etat kAraNaM kAryotpattau tatkAlaM vA tiSThatu mA vA bhUt prAk tatkaraNasamarthaM pazcAn na karoty eva/ na vai pazcAt karoti abhAvAt, tat svayaM pazcAt bhavati, ity atrApi pratiniyatakAlam apekSyam, [yato] yathAsvaM krameNa kAryaM bhavati/] pUrvaM svasattAkAla iti yAvat zaktAt samarthAt/ kutaH? nazvarAt kSaNikAt kAryaM "jAyate" ity adhyAhAraH/ kadA? pazcAt kAlAntare/ atra dUSaNam Aha---kin na ityAdi/ [kiM] avinazvarAd akSaNikAt prAk zaktAt kAryaM pazcAn na jAyate? tathotpAdanasvabhAvasya avizeSAt/ nanv evaM kAryakAle 'pi kAraNasaMbhava (kAraNa[saM]bhava) iti kutaH kAryabhAva iti cet; atrAha---kAryotpattir virudhyeta na vai naiva kAraNasattayA kin tu tadabhAvena/ yad uktaM pareNa---"anvayavyatirekanibandhanaH kAryakAraNabhAvaH/ tatra anvayaH kAraNabhAve bhAvaH, vyatirekaH tadabhAve abhAvaH" iti tan nirAkRtya kArikArthaM darzayitukAma Aha---yasmin ityAdi/ yasmin saty eva nAsati yadbhAvaH tasya (tat) kAryam itarat pUrvaM kAraNam ity evaM kSaNikatve bhAvAnAm aGgIkriyamANe na saMbhavaty eva/ kuta etat? ity atrAha---sahotpatti ityAdi/ kAryakAraNayoH yugapadutpattiprasaGgAt kutaH santAnavRttiH/ etad uktaM bhavati---yadi sat kAraNaM kAryaM janayati tarhi svotpattisamaye janayati, tadaiva tasya sattvAt/ tathA tatkArye vizvakAryaM (p. 194) svotpattisamaya ity ekakAlInatA sakalasantAnasya iti/ tataH tasmAd anantaradoSAt (anantaradoSA[t]) prAk svotpattisamaye tatkaraNasAmarthye tasya vivakSitasya kAryasya karaNaM niSpAdanam tatra sAmarthyaM tasmin sati anutpannaM kAryaM tadabhAva eva kAraNAbhAve eva bhAvi tatkAraNAbhAva eva bhavat tasya vinaSTasya kAryam ity evaM mRttvA saTitvApi aGgIkartavyam/ ayam atrAbhiprAyaH---yathA prAk samarthAt nazvarAt pazcAt jAyamAnaM kAryaM "tasya" iti vyapadizyate tathA anazvarAd api iti na tatredaM dUSaNaM dharmakIrtinA kIrtitaM tatkIrtim Avahati/ nanv evaM tayoH avizeSa eva darzitaH iti cet; atrAha---parapakSa ityAdi/ parapakSe akSaNikavAdipakSe punaH etAvAn eva adhiko vizeSaH kSaNikapakSAd bhedakaH/ ko 'sau? ity Aha---kAraNasya ityAdi/ nanv evaM kAryotpattir na syAt kAraNasattayA tadvirodhAd iti cet; atrAha---na ca ityAdi/ kiM tarhi kAraNAbhAvena tadutpattir virudhyeta, anyathA nirhetukatvam iti manyate/ prakRtopasaMhAram Aha---yata evaM tat tasmAt etad upalabhyamAnaM pitrAdi kAraNaM kAryotpattau kriyamANAyAM tannimittaM vA tiSThatu tatkAlaM vA avasthitiM karotu mA vAbhUt pUrvam eva vA nIrUpatAM vrajan prAk tatkaraNasamarthaM pazcAn na karoti evaM (karoty eva) kin tu prAg eva karoti/ nanu saugatasya kSaNAd UrdhvaM [na] tiSThanti bhAvAH tat kim artham idam ucyate---"tiSThantu" (tiSThatu) iti? dRSTArthaM (dRSTAntArtham)/ yathA "avatiSThamAnaM prAcyam arthaM tadaiva sakalaM karotu" ity ucyate tathA tadviparItam api ucyatAm avizeSAt/ para Aha---na vai naiva pazcAt karoti svayamabhAvAt pazcAt iti/ kiM tarhi? tatkAryaM pazcAd bhavati "svayam" ity etad atrApy apekSyam, ity etat kAraNAt pratiniyatakAlaM kriyAvizeSaNam etat/ yathAsvaM krameNa "svayam" ity anuvartate, kAryaM bhavati iti/ tato nirAkRtam etat---"nAkramAt kramiNo bhAvAH" [pramANavArttika 1.45] ityAdi/ nanu yathA nazvarAt tatkAryaM pazcAj jAyamAnam api [na] sakalam ekadaiva jAyate tathA nityAd api jAyate iti na yuktam---"pratiniyatakAlam" ityAdi iti cet; atrAha---yad yad (yadA) ityAdi/ [yad yadA kAryam utpitsu tat tadotpAdanAtmakam/ kAraNaM kAryabhedena na bhinnaM kSaNikaM yathA// 11// yathA kSaNikaM pradIpAdi kAraNaM svabhAvanAnAtvam antareNa svabhAvadezAdibhinnam anekaM kramabhAvi tailadazAnanadAhAdi kAryaM karoti tathAkSaNikaM kAlabhedabhinnam kArya. . ./ yadanantaraM yan notpannaM na tattatkAryam akSepakAritvAt kAraNasyety ayuktaM dezavyavadhAne 'pi tathA prasaGgAt/ kAlasyaiva. . .] (p. 195) yat sajAtIyaM vijAtIyaM ca yadA kAryam utpitsu tasya tadA yadutpAdanaM sattA sambandhinaH karaNaM tadAtmakam/ kiM tat? ity Aha---kAraNam iti/ nanv evaM kAryabhedAt tasya bhedaH syAt/ tad uktam---"kramAd bhavantI dhIz ceyaM kramaM tasyApi saMzati" [pramANavArttika 1.45] iti cet; atrAha---kAryabhedena [na] bhinnaM "kAraNam" iti padaghaTanA/ dRSTAntam Aha---kSaNikaM yathA iti/ dRSTAntaM vyAcaSTe---kSaNikaM pradIpAdi kAraNaM svabhAvanAnAtvam antareNa svabhAvadezAdibhinnam, atra Adizabdena cirantarabauddhApekSayA (cirantanabauddhApekSayA) sAmarthyaparigrahaH idAnIntanApekSayA kAlaparigrahaH, tasya hi vallI dAhAd ekasmAt (vartidAhAdyekasmAt) kramabhAvi tasya rpAkorthAde' kAryaM jAyate anekaM tailadazAnanadAhAdikaM kAryaM yathA karoti/ dRSTAntaM vyAkhyAya dArSTAntike yojayati---tathA kAlabhedabhinnam anekaM kAryaM karoti iti akSaNikaM "svabhAvanAnAtvam antareNa" ity etad atrApi anuvartanIyam/ kuta etat? ity atrAha---kArya ityAdi/ itara Aha---yadanantaram ityAdi/ yat tasya anantaraM yad vastu notpannam api tu pazcAt kAlAntare na tat tasya kAryam, kuta etat? akSepakAritvAt kAraNasya/ asyottaram Aha---ity evaM parasya ayuktam/ kutaH? ity Aha---dezavyavadhAne 'pi na kevalaM kAlavyavadhAne ([kAla]vyavadhAne) tat tathA prasaGgAt; tathA hi---yasya anantaradeze yan notpannaM na tat tasya kAryam apekSyakAritvAt kAraNasya iti na yogijJAnaM trailokyakAryam iti sarvajJAbhAvaH, itarathA sarvArthadezena tena bhavitavyam iti prAptam/ atha dezavyavadhAne 'pi jAtaM "tasya" ity ucyate na kAlavyavadhAne; tadAha---kAlasyaiva ityAdinA/ tatrottaram Aha---"aprApta" ityAdi/ [aprAptakAryakAlatvAt yathA vyavahitam akAraNam/ taduttaraM vA tatkAryaM na ca jAtes tadatyaye// 12// vyavahitasya kAryotpattau vyAvRttyavizeSAt upayogo na vizeSyeta, nivRtteH niHsvabhAvatvAt/ bhAvasyaiva kathaJcid vizeSoSapatteH (vizeSopapatteH???) citranirbhAsakSaNikajJAnavat tato 'nena pUrvasyAbhAve bhavatA aniSTe 'pi bhavitavyam abhAvasya sarvatrAvizeSAt/ anyathA svata eva niyatakAlaM kAryalakSaNam ativarteta/ abhAvasya ca bhedAyogAt/ na hi Anantaryam abhAvaM vizeSayati arthasvabhAvAnvayApatteH/] atrAyam abhiprAyaH---dharmottarAdInAM pUrvam anantaraM kAraNam, uttaraM kAryam, viparItam akAryakAraNam, tatra yadanantaraM taiH kAraNam abhyupagantavyam, tat kAraNaM na bhavati ity akAraNam/ kutaH? aprAptaH kAryakAlo yena tasya bhAvAd aprAptakAryakAlatvAt/ dRSTAntam Aha---yathA vyavahitam iti/ yathA raNDAgarbhaM prati pariNetA kAlena vyavahito 'kAraNam tathA prakRtam api (p. 196) iti/ dvitIyaM prayogam Aha---tac ca uttaram anantaraM vA kAryaM tasya kAryaM na bhavati/ kuta etat? ity atrAha---jAter utpatteH (utpatte[H]) tadatyaye kAraNAbhimatAtyaye/ atrApi "yathA vyavahitam" iti nidarzanaM yojyam/ yathA bhAvikAlavyavahitaM vidhavAgarbhakAryaM vinaSTasya pariNetur na bhavati tathA prakRtam api iti/ kArikAyAH sugamatvAd vyAkhyAnam akRtvA yad uktaM pareNa---"aprAptakAlatvAvizeSe 'pi pUrvaH anantaram eva kAraNaM na vyavahitaM vicitratvAd bhAvazakteH/ na hi prAptakAlam api sarvaM kAraNam iti sandigdhavipakSavyAvRttiko hetuH/ etena dvitIyo 'pi hetuH cintitaH/" iti; etat pariharann Aha---vyavahitasya ityAdi/ vyavahitasya ciravinaSTasya anantaranaSTasya ca kAryotpattau kriyamANAyAM vyAvRtteH nivRtteH avizeSAt upayogaH vyApAro na viziSyeta/ tathA ca anantaravad vyavahitam api kAraNaM syAt "vicitratvAd bhAvazakteH" atrApi na daNDadhAritam iti prajJAkaraguptasyaiva mataM na dharmottarAdInAm iti manyate/ kuto na viziSyate? ity Aha---nivRtteH niHsvabhAvatvAt/ nanu yadi nivRtteH niHsvabhAvatvAn na vizeSaH, kasya tarhi vizeSaH ity Aha---bhAvasyaiva nAbhAvasya kathaJcit kenApi samarthetarAdiprakAreNa vizeSasya bhedasya upapatteH upayogo na viziSyata iti/ atrAha kazcit---vyavahitam api kiJcit kAraNaM jAgrajjJAnAdiH prabodhAdeH, tasya ca svakAle bhAvatvAd vizeSopattiH (vizeSopapattiH???) iti sAdhyavikalo dRSTAnta iti tatrAha---ityAdi/ citro nirbhAso yasya tat tathoktaM tac ca tatkSaNikajJAnaM ca tasya iva tadvat iti/ citraikakSaNikajJAnasamAnasya bhAvasya pariNAmina ity arthaH/ etad uktaM bhavati---yat tad vyavahitasyApi kAraNatve jAgradvijJAnaM dRSTAntIkRtam, tac ca niraMzaikaparamANuparyavasitasvabhAvam; tarhi na tat vAdinaH prativAdino vA pramANataH siddham iti kathaM nidarzanaM puruSavat? atha "citrapratibhAsApi ekaiva buddhiH" [pramANavArttikAlaMkAra 3.220] ityAdi vacanAt citram ekam; na tat saugatasya darzanam anusarati kin tu jainasya akrameNa iva krameNApi Atmano dRzyetarasvabhAvenApi citratvaprasAdhanAt/ tan na kiJcid etat/ upasaMhAram Aha---yata evaM tataH anena/ kena? uttareNa kAryeNa kathambhUtena? pUrvasya kAraNasya abhAve eva na bhAve bhavatA jAyamAnena/ kiMkattathyam (kiM kartavyam)? ity Aha---aniSTe 'pi na kevalam iSTe anantarakAle bhavitavyam iti/ iti pUrvAbhAvasya tatkAraNasya sarvatra kAle avizeSAt/ na cAvikale kAraNe kAryAnutpAdo yukta iti manyate/ nanu sarvadA tadavizeSe 'pi kAryaM pratiniyatakAlaM jAyate iti cet; atrAha---anyathA ityAdi/ aniSTakAlotpattyabhAvaprakAreNa anyathA svata eva Atmanaiva niyatakAlaM yat svAtantryaM nirhetukatvaM sUcayat dustaraM kAryalakSaNam parAyattatvam ativarteta bhAvAbhAvayoH anAyattatvAt/ (p. 197) syAn matam, pUrvasyAbhAvo yady api iSTakAlavad aniSTe 'pi kAle samasti tathApi abhimatAbhAvakAla eva bhavati kAryam iti; tatrAha---abhAvasya ca ityAdi/ anyasmAd abhAvAd bhidyamAno 'bhAvaH kathaJcidbhAvaH tasya ([ta]sya) tato bhedAyogAt ity abhiprAyaH/ kuta etat? ity atrAha---tarhi (na hi) Anantaryam ityAdi/ na [hi] yasmAd AnantaryaM kAryotpatteH prAg anantaram abhAvasya bhAva Anantaryam abhAvaM vizeSayati anyasmAd abhAvAd vyavacchinatti, tucchAbhAvasya vizeSayitum azakteH/ etad api kutaH? ity Aha---artha ityAdi/ arthasya jIvAdeH svabhAvasya anvayApatteH/ etad uktaM bhavati---yadA pUrvasya kathaJcid uttarAkAreNa gamanam abhAvaH, tadAsau kenacid bandhyAsutAdyabhAvacchidyeta (bandhyAsutAdyabhAvaM vyavacchedyeta) nAnyadA iti/ yadi vA, kAryotpatteH prAg anantarakAraNasya bhAva AnantaryaM tadabhAvaM vizeSayati/ na hi pUrvam anantarasyAbhAvo na sarvasya iti/ kutaH? ity Aha---"artha" ityAdi/ pUrvavad yojyam/ yad uktaM sAntabhadreNa (zAntabhadreNa)---"nirudhyamAnaM kAraNaM niruddham" iti; tad asAram; yato nirudhyamAnaM yadi svotpattisamaye; hetuphalayoH samakAlatA, anyadA tu tad eva nAsti iti kiM nirudhyamAnaM nAma? anyathA artha ityAdi doSaH/ tataH sthitam---yathA prAk samarthe nitye kAraNe ajAtaM kAryaM pazcAt svayam eva niyatakAlaM jAyamAnaM [na] tasya kAryaM tathA kSaNike 'pi svasattAkAle samatve 'nupajAtaM punas tathA jAyamAnaM na tasya iti/ nanu ca yad yadA kAryam utpitsu tattadotpAdanAtmakaM kAraNaM nityaM yadi kramavatsahakArikAraNam apekSyate tad eva anityatvam, tatkRtam upakAram AtmasAtkurvato gatyantarAbhAvAt/ anyathA kiM tadapekSayA atiprasaGgAt/ tad uktam---"apekSyeta paraH kAryam" [pramANavArttika 3.180] ityAdi/ iti cet; atrAha---hetoH ityAdi/ [hetor AtmA na bhidyeta sthirasya sahakAribhiH/ utpattau ca kSaNikasya phalAnAM vividhAtmanAm// 13// sAmagrIvazAt kAryabhede 'pi yathAkSepakAriNAM kSaNikAnAM svabhAvabhedo na bhavati anAdheyApraheyAtizayatvAt tathaiva kAlAntarasthAyinAM kramotpitsukAryAvizeSe 'pi svabhAvabhedo mA bhUt/ kAryakAla. . .] hetoH kAraNasya upAdAnatvena abhimatasya/ kimbhUtasya? sthirasya nityasya AtmA svarUpaM na bhidyeta/ kaiH? ity Aha---sahakAribhiH nimittAsamavAyikAraNaiH/ kasmin sati? ity atrAha---utpattau satyAm iti/ keSAm? ity Aha---phalAnAM vividhAtmanAM dezAdibhinnasvabhAvAnAm/ "sahakAribhiH" ity etad atrApi sambandhanIyam/ ato 'yam artho jAyate---sahakAribhiH kRtvA phalAnAM vividhAtmanAm utpattau na upAdAnopakArotpattau hetoH AtmA na bhidyata iti/ yadi punar ayaM nirbandhaH sahakAriNa upAdAnasya upakAraM kurvanta eva prakRtaphalAni (p. 198) janayanti iti/ tatredaM cintyate---upakAram upAdAnasya aparam upakAram upakalpayantaH prakRtam upakAraM janayanti, anupakalpayanto vA? prathamapakSe---aparopakArakaraNe 'pi tadupAdAnopakArakaraNam ity anavasthAyAm, aparAparopakArakaraNa eva upayuktazaktInAM sahakAriNAM prakRtakAryajanmani vyApAraM (vyApAro) [na syAt]/ dvitIyapakSe---upakAropAdAnasya upakAram akurvanta eva upakAraM kurvanti sahakAriNo na kAryopAdAnasya tam akurvataH (akurvantaH) kAryam iti kiM kRto vibhAgaH? asyaiva samarthanArthaM saugataprasiddhaM dRSTAntam Aha---kSaNikasya ca iti/ cazabda ivArtho nipAtAnAm anekArthatvAt/ tad ayam artha ukto bhavati---yathA kSaNikasya upAdAnakAraNasya sahakAribhiH AtmA na bhidyate tair eva phalAnAM vividhAtmanAm utpattau tathA prakRtasyApi iti/ na hi tasyApi niraMzasya svahetoH utpannasya arthaiH kiJcit kriyate bhedaprApteH iti/ kArikAM vivRNvann Aha---sAmagrIvazAt iti/ sAmagrIvazAt kAryabhede 'pi phalanAnAtve 'pi kSaNikAnAM svabhAvasya svarUpasya bhedo yathA na bhavati/ kathambhUtAnAM teSAm? ity Aha---akSepakAriNAm iti avilambyakAriNAm ity arthaH/ kuta etat? ity Aha---anAdheya ityAdi/ niraMzatvena teSu atizayasya kenApi AdhAnaprahANAbhAvAd (kena [api AdhAna]prahANAbhAvAd) iti manyate/ tathaiva tenaiva prakAreNa kAlAntarasthAyinAM nityAnAM kramotpitsu kAryavizeSe (kAryAvizeSe) 'pi svabhAvabhedo mA bhUt "sAmagrIvazAd" ity etad atrApi sambandhanIyam/ tadvazAd itIdebhinnaM (dhi dezAdibhinnaM) kAryam eva jAyate na teSAm atizayAdhAnaprahANam iti manyate/ kutas tarhi krameNa kAryam iti cet? atrAha---kAryakAla ityAdi/ vicAritam etat---"yad yadA kAryam utpitsu" ityAdinA/ tathA sati kramabhAvisahakArivaiphalyam, upAdAnAd eva kramakAryaniSpatteH/ tatsahakAriNaH tanniSpattau upAdAnaM kimarthaM gRhyate tatrAsamarthatvAt? anyathA prAg api tataH kAryaM sahakAriNaH samarthAH janayanti nopAdAnam iti kiM kRto vibhAgaH? teSAm eva vA tadanvayavyatirekAnuvidhAnAt na nityavyApinaH sannidhAne 'pi atiprasaGgAt iti cet; atrAha---nityaiz ca ityAdi/ [nityaiz ca jAteSv artheSu anyonyasahakAribhiH/ teSv ekatra samarthe 'nye na nivarterann akAlikaiH// 14// yathAkAryakAlaM svabhAvataH kartari svakAraNAt tathotpanneSu (svakAraNA[t tathotpanneSu]) tatkaraNasamartheSu punar AgantukeSu parasparopakAriSu (paraspara [upakAriSu]) tatkaraNasamarthe 'nyatamasmin sati na vai apare nivarteran pratyekaM tatkaraNasvabhAvatvAt kSaNikavat/ tad evaM kSaNiketaraikAntau nAnyonyam atizayAte/ kAryakAraNayoH sahAvasthAne dadhikSIrAdiSu sahopalambhena abhedAdiprasaGgaH iti cet; saMvido vibhrametarasvabhAvayoH sahabhAve 'pi sahopalambhAder abhAvAt/ vijJapteH . . . tadanyatrApi kalpayan kena vAryate? pariNAma. . ./ citra. . .] (p. 199) cazabdo bhinnaprakramaH ivArthaH akAlikaiH ity asyAnantaraM draSTavyaH/ tato 'yam arthaH---jAteSu niSpAdyeSu/ keSu? artheSu kAryeSu satsu/ kaiH? ity Aha---nityaiH iti/ kiMbhUtaiH? ity Aha---anyonyasahakAribhiH ekakArye parasparasahAyaiH ity arthaH/ yadi vA, kvacit kArye ekasya upAdAnatve anyeSAM tatsAmagrIpatitAnAM sahakAritvam, teSAm upAdAnatve tasya sahakAritvam ity anyonyasahakAriNaH taiH iti/ kim? ity Aha---anye ityAdi/ teSu artheSu ekatra ekasmin upAdAne sahakAriNi vA kAraNe samarthe vyApriyamANe vA anye sahakAriNaH upAdAnapadArthA hetavo na nivarteran kin tu sarve 'pi tAn kurvanti tatkaraNaikasvabhAvatvAt/ atra nidarzanam Aha---akAlikaiH iti/ yathA akAlikaiH kSaNikaiH anyonyasahakAribhiH janyeSv artheSu ekatra (arthekatra) anye na nivarteran hetavaH tathA prakRte 'pi iti/ yathA ityAdinA kArikAM vivRNoti/ kAryakAlAnatikrameNa yathAkAryakAlam kartari kasmiMzcit janake sati/ kutaH? ity Aha---svabhAvataH svasvAbhAvyAt/ keSu satsu? ity atrAha---tad ityAdi/ atrApi "svabhAvataH" ity etad apekSyam/ tatkaraNasamartheSu yathAsvakAlam utpitsukAryajananazakteSu/ kimbhUteSu? ity Aha---svakAraNa ityAdi/ punar api kimbhUteSu? ity Aha---punaH ityAdi/ pUrvaM samarthe tasmin saty api punaH pazcAt AgantukeSu/ punar ([pu]nar) api tAn eva vizinaSTi---paraspara ityAdinA/ tasmin sati kiM jAtam? ity Aha---"tat" [ityAdi/ tat] ity anena vivakSitaM kAryaM parAmRzyate/ tatkaraNasamarthe anyatamasmin upAdAnakAraNe sahakAriNi vA sati na vai naiva apare ([a]pare) nivarteran/ kuvad (kuta etat?) ity atrAha---pratyekam ityAdi/ ekasya ekasya tatkaraNasvabhAvatvAd iti bhAvaH/ atra dRSTAntam Aha---kSaNikavad iti/ kSaNika iva tadvat iti/ yathA kSaNike tatkaraNasamarthe anyatamasmin apare [na] nivarteran tathA nitye 'pi iti/ yat punar atroktaM pareNa---"kSaNikasya svahetoH sa svabhAvaH yaH sahakArikAraNApekSaH kAryajanakaH, sa na nityasya, tadabhAvAt, Akasmikatve aniyamaprasaGgaH" iti; tad asAram; kAryANAM nityAnAM tadanivAraNAt/ evam arthaH nokRM (artham atroktaM) "tathaiva kAlAntarasthAyinAm" ityAdi, anyathA "kUTasthAnAm" ityAdi brUyAt/ kUTasthapakSe 'pi ayaM na doSaH nityatvAt tatsvabhAvasya, anityo hi svabhAvaH svayam utpadyamAno 'niyataH syAt iti yuktam/ ata evoktam---"yathAkAryakAlam" ityAdi/ prakRtaM nigamayann Aha---tad evam ityAdi/ tat tasmAd evam uktaprakAreNa kSaNiketaraikAntau kSaNikAkSaNikaikAntau nAnyonyaM parasparam atizayAte bhedaM labhete? kSaNikavad akSaNike 'pi arthakriyAsaMbhavena vyApakAnupalabdhiH (vyApakAnupalabdheH), sattvena vyAptisiddhiH/ atha vA, akSaNikavat (p. 200) kSaNike 'pi tadasambandhe na tasya tadvyAptisiddhiH iti manyate/ yatra upalabdhilakSaNaprAptaM [yat] nopalabhyate tatra tan nAsti yathA pradezavizeSe ghaTaH, nopalabhyate ca tathAvidhaM kAraNaM kArye iti svabhAvAnupalabdhiH/ tatra tadupalambhe vA sarvasya sarvatropalambha iti prAptam/ na caivam, tataH pradezavizeSe ghaTavat kAraNe kAryasya tatra ca kAraNasya anupalabdhiH dRzyasya abhAva iti kSaNikatAsiddheH na yuktam---"tad evam" ityAdi, ity abhiprAyavato matam AzaGkate kArya ityAdi/ kAryakAraNayoH sahAvasthAne abhyupagamyamAne/ etad uktaM bhavati---yathA sataH kAraNasya kArye avasthAnaM tathA kAryasya kAraNe iti/ [tataH] kiM syAt? ity Aha---dadhikSIrAdiSu sahopalambhena "kAryakAraNayoH" iti sambandhaH, abhedAdiprasaGgaH/ asyAyam arthaH---yadi kAryaM dadhyAdi pUrvaM kAraNena kSIrAdinA, kAraNaM kSIrAdi kAryeNa dadhyAdinA punaH sahopalabhyate tadA "asya idaM kAraNam, idam asya kAryam" iti yo bhedaH tasya abhAvo abhedaH, yadi vA, yadA jainasAMkhyayoH kAraNe kAryaM tatra kAraNaM tAdAtmyena vartate tadA kAryakAraNayoH sahAvasthAne ekatvena avasthAne sati kadAcit kSIrAdiSu/ kena kim? ity Aha---sahopalambhena ekatvopalambhena abhedaH kAryam eva kAraNam eva vA syAt, Adizabdena vartamAnatvAdivyapadezAdiparigrahaH, tasya prasaGgaH/ ity evaM cet; asya uttaram Aha---saMvid ityAdi/ saMvidaH taimirAdijJAnasya yo vibhramasvabhAvo dvicandrAdyapekSayA "timirAzubhramaNa" [nyAyabindu 1.6] ityAdi vacanAt yaz ca itarasvabhAvaH svarUpApekSayAvibhramasvabhAvaH "sarvacittacaittAnAm" [nyAyabindu 1.10] ityAdyabhidhAnAt/ atha vA, saMvido nikhilakalpanAjJAnasya yo vibhramaH svabhAvo "abhilApasaMsarga" [nyAyabindu 1.5] ityAdivacanAt yaz ca itarasvabhAvaH sa ca kathitaH, tayoH sahabhAve 'pi na kevalam asahabhAve/ kim? ity Aha---sahopalambhAdeH ityAdi/ sahopalambhaH sahadarzanam Adir yasya abhedAdeH tasya abhAvAt/ na vai dvicandrAdijJAnasya pratibhAsasamaye eva tatsvabhAvopalambho 'sti vipratipattyabhAvena tataH kasyacit kadAcid api kvacit pravRttAbhAvaprasaGgAt (pravRttyabhAvaprasaGgAt)/ na caivam, tato 'pi pravRttidarzanAd asattvakhyAtyAdivAdabhedAbhAvaprasaGgAc ca/ etat sautrAntikaM prati pUrvoktasya vyabhicArapradarzanArthaM vyAkhyAnam/ tayoH sahabhAve 'pi kathaJcid ekatvam, bhAve 'pi sarvathaikatvopalambhAder abhAvAd acodyam etat iti vyAkhyeyam/ sAmprataM yogAcAraM iti vyAkhyAnaM kriyate---saMvido yo vibhramasvabhAvo grAhyagrAhakasaMvedanatrayasvabhAvaH yaz ca itarasvabhAvo 'dvayasaMvitsvabhAvaH/ tathA coktam--- "avibhAgo 'pi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH/ grAhyagrAhakasaMvittibhedavAn iva lakSyate// mantrAdyupaplutAkSANAM yathA mRcchakalAdayaH/ anyathaivAvabhAsante tadrUparahitA api//" [pramANavArttika 2.354--55] ityAdi/ (p. 201) tayoH sahabhAve 'pi yugapadbhAve 'pi kathaJcid ekatvabhAve 'pi vA/ kim? ity Aha---"sahopa" ityAdi/ pUrvavad vyAkhyAnam/ tathA hi---tasyA vibhramaH svabhAvopalambhe (vibhramasvabhAvopalambhe) na itarasvabhAvopalambhaH/ na hi zukle zaGkhe pItatopalambhe zuklasvabhAvopalambhaH/ tato na yuktam---"avibhAgo 'pi buddhyAtmA" [pramANavArttika 2.354] iti, "nAnyo 'nubhAvyo buddhyAsti tasyA nAnubhavo 'paraH/ grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM saiva prakAzate//" [pramANavArttika 2.327] iti ca/ vadAtmanaH (saMvidAtmanaH) puruSavat svapne 'py adarzanAt tato bhrAntimAtre vyavatiSTheta/ itarasvabhAvAdarzane 'pi gateyaM vibhramavArtA iti nirabhidheyam etat---"avedyavedakAkArA" [pramANavArttika 2.330] ityAdi/ "avibhAgo 'pi" [pramANavArttika 2.354] ityAdi ca/ na khalu candramasy avibhAge 'vabhAsane candradvayapratibhAsakalpananu (candradvayapratibhAsakalpanaM) lokabAdhanAt/ prajJAkaraH (prajJAkarasya) "pUrvam avibhAgabuddhyAtmano darzanaM punaH tatpRSThabhAvinA vikalpena sa grAhyagrAhakasamvittibhedavAn iva lakSyate" iti vacanaM na hi nirvikalpakena kiJcit lakSyate nAma, iti saH dharmakIrteH abhiprAyam ajJAttvaiva manyate, tathA tadabhiprAyAbhAvAt, anyathA "mantrAdyupaplutAkSANAm" [pramANavArttika 2.355] ityAdi nidarzanam aprekSAkAritAM tasya sUcayet/ na hi nAma savibhrame akSavibhramo nidarzanam, IzvarAdivibhramasya tajjAtIyasya bhAvAt/ na cAsya dvicandrAdibhrAntir api indriyajA iti sidhyati/ zakyaM hi vaktum---prathamam ekendudarzanam, punas tasya vikalpena dvitvAdhyavasAya iti/ tathA ca tasyA indriyajatvaM sAdhayato dharmakIrteH [akIrtiH] AyAtA/ zeSam atra prathamaparicchede 'bhihitaM prakRte 'pi draSTavyam/ tato yat kiJcid etat/ etena naiyAyikAdir api jainaM prati "kAryakAraNayoH" ityAdi vadan nivArito draSTavyaH/ tathA hi---saMvidaH saMzayaviparyayajJAnasya yaH "sthANur vA puruSo vAyam" iti, puruSe sthANau vA sthANur iti puruSaH iti vA vibhramasvabhAvaH, yaz ca "ayam" iti dharmimAtre itarasvabhAvo 'vibhramasvabhAvaH tayoH/ zeSaM pUrvavat/ bhavatu aviruddham ekaM jJAnam iti cet; atrAha---vijJapteH ityAdi/ tad anantaroktam anyatrApi arthe 'pi samAnaM kalpayan kena vAryate/ kuta etat? ity atrAha---pariNAma ityAdi/ sanidarzanam atraiva hetum Aha---citra ityAdinA/ yat punaH pareNa bhAvavinAzayor api nAbhAvasAdhane (avinAbhAvasAdhane) uktam--- (p. 202) "vinAzaniyato bhAvaH taM praty anyAnapekSaNAt/ taddhetUnAm asAmarthyAt" iti; tad etad anyatrApi samAnam iti tatsAdhanam iti darzayann Aha---"utpAdasthtibhaGgAnAm" ityAdi/ [utpAdasthitibhaGgAnAM svabhAvAd anubandhitA/ taddhetUnAm asAmarthyAd atas tattvaM trayAtmakam// 15// yathaiva hi bhAvasya vinAzahetuH svabhAvabhUtasya vinAzaM na karoti kRtasya karaNAbhAvAt/ nApi parabhUtaM karoti, tasya karaNe 'pi prAg iva tadavasthasya tathopala,bhAdiprasaGgAt/ sambandhAsiddheH asyeti vyapadezo 'pi mA bhUt/ na ca vyatirikto ghaTAder vinAzo nAma/ sann api tAdAtmAnam akhaNDayan tadavastham eva sthagayati yato na dRzyeta/ tad ayaM vinAzahetuH tadatatkriyAvikalaH katham apekSyaH yataH kAdAcitko vinAzaH syAt?] prAgasata AtmalAbhaH utpAdaH, sataH punar abhAvo bhaGgaH pUrvasya dvitIyAdikSaNe, avasthAnaM sthitiH iti eteSAM svabhAvAt svarUpeNa hetubhUtena anubandhitA avinAbhAvitA/ kuta etat? ity atrAha---hetUnAm (taddhetUnAm) ityAdi/ teSAm utpAdasthitibhaGgAnAM ye hetavaH teSAm asAmarthyAt, "utpAdasthitibhaGgeSu" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ ataH asmAt nyAyAt tattvaM jIvAdisvarUpaM trayAtmakam utpAdasthitibhaGgAtmakam/ sadRSTAntaM kArikArthaM darzayann Aha---yathaiva hi ityAdi/ yathaiva yenaiva prakAreNa, hiH iti vitarke bhAvasya ghaTAder vinAzahetuH mudgarAdiH svabhAvabhUva (svabhAvabhUtaM) syAtmabhUtaM (svAtmabhUtaM) "bhAvasya" ity etad atrApi sambandhanIyam, vinAzam abhAvaM na karoti/ kuta etat? ity atrAha---kRtasya ityAdi/ kRtasya svakAraNAt niSpannasya bhAvasya karaNAbhAvAd bhAvasya svabhAvabhUtavinAzakaraNAbhAva eva kRtaH syAt, tasya ca svahetoH utpatter na karaNam iti manyate/ asvabhAvabhUtaM tarhi karoti; ity Aha---nApi ityAdi/ parabhUtam arthAntarabhUtaM nApi karoti tasya parabhUtasya vinAzasya karaNe 'pi na karaNe (nAkaraNe) prAg iva tadavasthasya pUrvAvasthAvicalitasya bhAvasya tathA pUrvavad upalambhAdiprasaGgAt/ Adizabdena arthakriyAdiprasaGgAt iti gRhyate/ dUSaNAntaraM (p. 203) darzayann Aha---sambandha ityAdi/ sambandhasya pAratantryasya asiddheH kAraNAd asya ghaTAder vinAza ity evaM vyapadezo 'pi, abhidhAnam api na kevalam anantara eva doSa iti apizabdaH, mA bhUt/ nanu kim ucyate sambandhAsiddhiH (sambandhAsiddheH) iti, yAvatA vizeSaNIbhAvo bhAvAbhAvayoH sambandhaH siddha iti cet; na; atra anavasthiteH pratipAdanAt/ mA bhUt tayoH sambandho vyapadezo vA tathApi na doSaH, sambandharahitasya abhyupagamAt ity eke; tad api na sundaram sAkSAt paramparayA vA tasya indriyeNa asambandho na; agrahaNaprasaGgAt/ tathApi grahaNe rUpAdeH tena sambandhakalpanam anarthakam/ syAn matam---abhAvena tasya sthaganAt tathopalambhAdyabhAvAd ayuktasya karaNe 'pi (ayuktaM "tasya karaNe 'pi") ityAdi/ tatrottaram Aha---na ca ityAdi/ na ca naiva vyatirikto ghaTAdeH arthAntarabhUto vinAzo nAma/ sphuTArthe nAmazabdaH, tadgrAhakapramANAbhAvena abhAvAt/ dUSaNAntaram Aha---tadAtmAnam ityAdi/ asyAyam arthaH---sann api tadAtmAnaM tasya dRzyasya ghaTAdeH AtmAnaM svabhAvam akhaNDayan avinAzayan tadavastham eva tadAtmAnaM sthagayati, na ca yataH sthaganAt na dRzyeta/ satA hi svaviSayajJAnajananayogyena avazyaM tatkartavyam iti manyate/ tadAtmakhaNDane sa eva doSo 'navasthA ca/ prakRtaM nigamayann Aha---tad ayam ityAdi/ yata evaM tat tasmAd ayaM loke pratIyamAno vinAzahetuH mudgarAdiH/ tadatatkriyAvikalo ghaTasvabhAvAsvabhAvavinAzakaraNavikalaH (ghaTa[svabhAvA]svabhAvavinAzakaraNavikalaH) kathaM naiva apekSyo "vinAzakArye" ity upacArayato (upaskAraH, yataH) apeNAt kAdAcitko bhAvasya vinAzaH syAt/ yata iti vA AkSepe, naiva syAt, nityaH syAt ity arthaH/ atraiva dUSaNAntaram Aha---vinAzo yady abhAvaH (abhAva[H]) syAd ityAdinA/ [vinAzo yady abhAvaH syAt kriyApratiSedhAn na [cet]/ bhAvaM na karotIti kenApekSyeta tat kvacit// 16// tataH svabhAvanazvaro 'rthaH siddhaH, tathaiva bhAvasya utpAdahetur akiJcitkaraH kRtasya utpAdane prayojanAbhAvAt/ tata evAbhAvasyApi svataH siddhatvAt/ prAgabhAvaM bhAvIkurvann utpAdahetuz cet; prAgabhAvam abhAvIkurvan vinAzahetuH kin nAnumanyate? yadi punar bhAvasya pradhvaMsAbhAvo 'pi svata eva abhAvAntaravat svahetor eva abhAvatvAt, tathaiva bhAvasya sthitir api/ yathA ca svayam anutpitsoH utpAdahetuH sthAsnoH sthitihetur iti utpAdasthitihetur iti utpAdasthitibhaGgAn praty anapekSatvaM bhAvasya siddhaM tatsvabhAvApekSaNAt, kAMzcid dravyakSetrakAlasvabhAvavizeSAn parihRtya anyatra bhavan utpAdo vinAzo vA tadapekSas taddhetuz ca yujyeta pratIter avirodhAt/] vinAzaH yady abhAvaH prasajyapratiSedharUpA bhAvanivRttiH yadi tarhi abhAvaM (p. 204) mudgarAdiH karoti ity evaM "bhAvaM na karoti" iti hetoH kriyApratiSedhAt ghaTAdeH karaNanirAkaraNAt akiJcitkaratvaM vinAzahetoH, kriyApratiSedharUpatvAt prasajyapratiSedhasya iti [tat] tasmAt kena apekSyeta na kenacit kvacit kArye ity arthaH/ upasaMharann Aha---tata ityAdi/ yata evaM tataH svabhAvato nazvaro 'rthaH siddhaH/ tathA ca prayogaH---yo yaM prati anyAnapekSaH sa tatsvabhAvaniyataH yathA antyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdanaM prati anapekSA tatsvabhAvaniyatA, vinAzaM prati anyAnapekSaz ca bhAvaH iti/ evaM dRSTAntaM vyAkhyAya dArSTAntikaM vivRNvann Aha---tathaiva ityAdi/ tathaiva tenaiva prakAreNa bhAvasya ghaTAdeH utpAdahetuH akiJcitkaraH/ kuta etad iti cet? atrAha---"kRtasya utpAdana" ityAdi/ idam atra tAtparyam---yathA vinAzo 'bhAva iti bhAvavato bhedavicAram arhati tathA utpAdo 'pi tadavizeSAd iti/ tathA hi---yadi sata eva svabhAvabhUta utpAdaH kriyate; tarhi sa eva kriyate iti kRtasya utpAdo prayojanAbhAvAt hetusvabhAvavad iti/ etena svabhAvabhUto 'pi cintitaH/ na khalu sato ghaTasya arthAntarabhUto 'pi saH kriyamANaH kaJcana arthaM puSNAti/ syAn matam---asya vikalpadvayasya nirAlambanatvAt nAtaH prakRtasiddhir iti cet; atrAha---tata eva ityAdi/ tata eva anantaravikalpabhedAd eva nAnyato 'bhAvasyApi na kevalam utpAdasya svabhAvataH siddhatvAd "utpAdahetuH akiJcitkaraH" iti sambandhaH/ asya vikalpadvayasya nirAlambanatve saugatasya iSTAsiddhir iti manyate/ paramatam AzaGkate---prAgabhAvam ityAdinA/ atha ko 'yaM prAgabhAvo nAma? utpatteH pUrvam abhAva iti cet; sa mRtpiNDAd anyaH, sa eva vA syAt? prathamapakSe naiyAyikAdeH tanmataM na saugatasyeti tanmatAn abhijJAnAt/ na ca tuccham abhAvaM kazcid bhAvIkaroti bandhyAsutAder api tatkaraNaprasaGgAt, bhAvopAdAnakalpanAvaiphalyaprasaGgAc ca/ tan nAdyaH pakSaH/ dvitIye 'pi pakSe "mRtpiNDa eva prAgabhAvaH, taM bhAvIkurvan" ity uktam, tasya pUrvam eva sataH tadayogAt/ atha taM ghaTAbhAvAtmakaM bhAvIkurvan ity ayam artho vivakSitaH, so 'pi na yuktaH, tato ghaTasya bhinnasya bhAvAt vyapadezAdibhedAt/ tan na dvitIyo 'pi yuktaH/ yad apy atrottaram---"prAgabhAvam" ityAdi/ tatrApi cintyate---kim idaM prAgabhAvam iti? yadi vinAzAt pUrvakAlabhAvI ghaTaH prAgabhAvaH (prAgbhAvaH) tam iti; tarhi bauddhasya na kazcit tuccho vinAza iti kasya tataH prAg anyadA vA bhAvaH? na khalu bandhyAsutAt prAk kiJcid bhavati/ tata eva "tam abhAvIkurvan" ity ayuktam; abhAvasya tato vyatirekAvyatirekayor yathoktadoSAt/ atha tam "abhAvIkurvan kapAlIkurvan" ity ucyate; tad asAram; tasyaiva kapAlabhAvayogAt, ghaTanAze kapAlabhAvAyogAt, tato yat kiJcid etad iti/ (p. 205) atra pratividhIyate---yathaiva hi saugatasya prAgabhAvaH pradhvaMsAbhAvaz ca tuccho nAsti tathaiva karaNAt, ekAntena bhinnaM kAryam api nAsti kin tu upAdAnam eva upAdeyo bhavati iti pratipAditam "vijJapteH" [siddhivinizcaya 3.14] ityAdinA/ tataH prAgabhAvaM ghaTaviviktamRtpiNDAkAraM dravyaM bhAvIkurvan ghaTIkurvan ghaTaparyAyopetaM janayan utpAdahetuH upAdAnam, sahakArikAraNakAraNakalApa (sahakArikAraNaM kAraNakalApa) iti cet; prAgabhAvaM ghaTasattvam abhAvIkurvan svaparyAyakapAlaviviktaM kurvan vinAzahetuH kin nAnumanyate? ayam evAcAryasya abhiprAyaH/ "yadi punaH" ityAdinA pUrvapakSAn (ityAdi[nA]pUrvapakSaM) yadi punaH (tathaiva) ityAdinA tu aparapakSaM darzayati/ yadi iti parAbhiprAyasUcane, punaH iti vitarke, bhAvasya ghaTAdeH pradhvaMsAbhAvo 'pi na kevalaM prAgabhAvaH svata eva svasmAd eva nazvarasvabhAvAt nAnyato mudgarAdeH/ atra nidarzanam Aha---abhAvAntaravat itaretarAtyantAbhAvavat, so 'pi svabhAvaH, kutaH? ity Aha---svahetor eva/ pradhvaMsaH kapAlAtmanA bhAvaH svata eva abhAvatvAt itaretarAbhAvavat; atra dUSaNam Aha---tathaiva ityAdi/ tathaiva tenaiva prakAreNa bhAvasya sthitiH parAparakSaNeSu (parApara[kSaNeSu]) avasthAnam api na kevalaM pradhvaMsa eva svata eva syAt iti/ zakyaM hi vaktuM bhAvasya sthitiH svata eva bhAvadharmatvAt pradhvaMsavat/ na cAtra dharmyasiddhiH; pUrvasya uttarakSaNe vivekavad avivekatvAsyApi prasiddheH, tathA (avivekatvAt[syApi prasiddheH, ta]thA) coktaM nyAyavinizcaye--- bhedajJAnAt pratIyete prAdurbhAvAtyayau yadi/ abhedajJAnataH siddhA niraMze na (sthitir aMzena) kenacit// [nyAyavinizcaya zloka 114] ata eva na svarUpAsiddho hetuH pratyakSAdibAdhito vA pakSaH/ anena pUrvasya hetor viruddhatvam itthaM kathayati---tatra yad uktaM prAgabhAvam ityAdi; tad ayuktam; yato nazvaraM cet tam abhAvIkurvan vinAzahetuH kiM tena? svayam eva nAzAt/ viparItaM cet; tad azakyam/ na hi anazvaraM taM kazcid abhAvIkartuM samartha iti cet; atrAha---yathA ca ityAdi/ yathA iti vacanAd anuktam api "tathA" iti gamyate/ tathA svayam Atmano 'pi anutpitsoz ca punaH utpAdahetuH "akiJcitkaraH" iti sambandhaH/ prathamasya svayam ([sva]yam) utpatter anyasya zazaviSANavat kAraNasannidhAne 'pi anutpatter iti bhAvaH/ evaM sthitAv api darzayati sthAsnoH ityAdinA/ sthitihetuH akiJcitkara ity evaM sarvaM samAnam/ anenaiva tad darzayati---utpAdasthitibhaGgAn prati anapekSatvaM bhAvasya siddhaM tatsvabhAvApekSaNAt iti tadvinAze (tadvad vinAze) 'pi/ "yadi punaH taM prati nApekSaM tatsvabhAvasya sarvadA sannidhAnAt" ity ucyate tathA pratIteH; tad itaratra samAnam iti/ tathA ca--- viruddhAvyabhicArI syAt sarvo hetuH paroditaH/ samatvAt parapakSe 'pi yad vA syAt kalpitaH svayam// (p. 206) nanu ca utpAdasya ahetukatve nityaM sattvam asattvaM vA/ tad uktam--- nityaM sattvam asattvaM vA hetor anyAnapekSaNAt/ apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhavAt// [pramANavArttika 3.34] iti cet; atrAha---kAMzcit dravya ityAdi/ kAMzcid vivakSitAn dravyakSetrakAlasvabhAvavizeSAn (dravyakSetrakAlasvabhAva[vizeSAn]) vizeSazabdaH pratyekaM dravyAdibhiH sambandhanIyam (sambandhanIyaH), parihRtya/ kA (kva)? anyatra abhimatakAlAdau bhavan jAyamAnaH vAzabdo bhinnaprakrama ivArthaH "utpAda" ity asyAnantaraM draSTavyaH/ tata utpAda iva vinAzaH tadapekSo anyadravyApekSaH taddhetuH dravyAdihetuko yujyeta/ kuta etat? ity atrAha---pratItir (pratIter) avirodhAt/ atha vA, yathAnivezam eva vAzabdo vyAkhyeyaH/ vinAzavad utpAdo 'pi svata eva iti svabhAvavAdinaM prati "kAMzcid" ityAdeH upanyAsAt/ atra "ca" iti samuccaye/ zeSaM pUrvavat/ evaM saty api dRSTAnte vyAptigrahaNAbhAvAt kSaNakSayAdau sarvahetUnAM gamakatvaM pratipAdya saMprati dRSTAntAbhAvAt tatpratipAdayann Aha---jIvaccharIra ityAdi/ yadi vA, yad uktam arcaTena---"sattvAdeH anvayAbhAve 'pi vyApakAnupalabdheH vipakSavyatirekAd gamakatvam" iti; tatra kRtaM niSedha (niSedham) upasaMharann Aha---jIvaccharIra ityAdi/ [jIvaccharIre prANAdir yathAhetur niranvayAt/ tathA sarvaH sattvAdir ahetuH kSaNike kvacit// pakSavipakSAbhyAM sarvasya saMgrahAt yathA jIvaccharIre prANAdir ananvayaH tathA kSaNikatve 'pi sattvakRtakatvAdir iti/ na hi kSaNikatvetarAbhyAM tRtIyA rAzir asti yatra hetur vartate zabde 'pi tathAnizcayAt/ aparAparatAlvAdicakSurAditailAdivyApArasAphalyAc chabdAdInAm aparAparasvabhAvasiddheH kSaNikatvavinizcayaH, tata eva anityatAmAtraM sAdhyaM kvacit siddham, tatraiva tadvyApArasya sAphalyAt/] jIvaccharIre sAtmakatve sAdhye prANAdiH hetuH yathA yena prakAreNa ahetuH/ kutaH? ity Aha---niranvayAt sAdharmyadRSTAntAbhAvAt/ tathA sarvaH zuddhAzuddhasvabhAvaH sattvAdiH niranvayAd ahetuH kSaNike kvacit kasmiMzcit zabdAdau sAdhye kSaNikatve vA kvacit sAdhye/ atha vA, jIvaccharIre sAtmakatve sAdhye prANAdiH hetuH niranvayAd anvayAbhAvaM prApya yo 'sau uktaH sa yathA yena vyatirekAbhAvaprakAreNa sattvAdir ahetuH/ zeSaM pUrvavat/ (p. 207) kArikAM vivRNvann Aha---pakSa ityAdi/ jIvaccharIraM sarvaM pakSaH, ghaTAdiH vipakSaH, tAbhyAM sarvasya cetanetarajAtasya saMgrahAt yathA jIvaccharIraprANAdiH (jIvaccharIre prANAdiH) ananvayaH sAdharmyadRSTAntarahitaH tathA kSaNikatve sAdhye, apizabdo bhinnaprakramaH "sattvakRtakatvAdiH" ity asya anantaraM draSTavyaH/ yadi vA, yathAsthAnam eva apizabdo 'stu/ tatrAyam arthaH---kSaNikatve apizabdAd akSaNikatve 'pi iti/ na hi tatrApi sapakSo 'sti, ananvayaH ity apekSA/ kutaH? ity atrAha---na hi ityAdi/ [hi] yasmAt na vyAptisAdhane sattvAdeH kSaNiketaratvAbhyAm avinAbhAvasiddhau tRtIyA rAzir asti sapakSAbhidhAnA pratir atra tadrAsau (asti yatra tadrAzau) hetuH sattvAdiH varteta/ zabdAdiH tRtIyA rAzir asti iti cet; atrAha---zabda ityAdi/ apizabdAt na kevalaM vivAdagocare vastuni iti tathA kSaNikatvaprakAreNa anizcayAt sattvAdeH iti/ na ca tathAnizcitasattvaM vastu nidarzanam, itarathA sAdhyam api syAd avizeSAt/ yadA punaH zabda eva kSaNikaH (kSaNika[H]) sAdhyaH tadA zabdasya buddhyAdibhiH saha upAdAnaM tena teSAM samAnatApratipAdanArtham/ atrAparaH prAha---aparAparatAlvAdicakSurAditailAdivyApArasAphalyAt zabdAdInAm aparAparasvabhAvasiddhiH (aparAparasvabhAvasiddheH) kSaNikatvavinizcayaH; tad asAram iti darzayann Aha---tata eva ityAdi/ yata eva aparaH tadvyApAraH aparAparazabdAdisvabhAvam antareNa anupapanno vaiphalyAt, tata eva anityatAmAtraM pariNAminityatvaM sAdhyaM kvacit saugatasya tatraiva tadvyApArasya uktavidhinA sAphalyAt/ etad uktaM bhavati---tato nyAyAt zabdAdau pariNAmAnityatvaM siddhaM tannidarzanam ucyate nAnyatra siddhasAdhanAt, tathA ca dRSTAntAbhAvAt tadasAdhyam uktam/ etac coktam iti kim aneneti cet; na; anyathA abhiprAyAt/ yad uktaM prajJAkareNa---"kSaNikatve sAdhye na dRSTAntAbhAvo nIlAdeH sarvasya, tatra yady (yad) avabhAsate tat tathaiva paramArthasadvyavahArAvatAri yathA nIlaM nIlatayAvabhAsanaM tathaiva tadavatAri, sarvam avabhAsate ca kSaNikatayA/" iti; tatra pakSasya pratyakSabAdhanaM hetoz ca asiddhatvam anena kathyate/ atha vA, kSaNikatvAt nIlAder avyatireke tadvat tasyApi svabhAvaviprakarSa iti dRSTAntasya sAdhyasAdhanobhayavaikalyam/ tatra tadanabhyupagame kva hetoH upasaMhAra iti pradarzyate/ syAn matam---saugatasya dAnAdicetAMsy eva puNyapApavyapadezabhAJji, teSAM ca svasaMvedanAdhyakSaviSayatvAt na svabhAvaviprakarSa ([sva]bhAvaviprakarSa) iti sAdhanavikalatA dRSTAntasyeti; tad azikSitAbhidhAnam; yataH tataH kAlAntare phalAsiddheH, tadanyAbhyupagamasya avazyaMbhAvAt/ atha matam---svabhAvaviprakarSe 'pi puNyapApayoH sarvair api vAdibhiH sAdhanAt, sAdhyavikalatA dRSTAntasyeti; tad anupapannam; prakramAparijJAnAt/ tataH tadasAdhya...sAdhanAt/ sAdhyaM tu uktam eva/ samprataM hetor viruddhatvAt na tat sAdhyam; ity Aha---aniSTasiddheH/ (p. 204) [aniSTasiddheH pArArthyaM yathAniSTaM prasAdhayet/ saMhatatvaM tathA sattvaM zabdakSaNikatAnvayi (zabda[kSaNikatAnvayi])// 18// parArthAz cakSurAdayaH ... na hi vipakSa eva nirNayAt kRtakatvasya/ "yadyadbhAvaM prati anyAnyapekSaM tattadbhAvaniyataM yathA antyA kAraNasAmagrI svakAryajananaM prati" iti parasya coditacodyam etat/ tathA cet; bhAvaH kAlAntarasthAnotpAdaM praty anapekSaNAt tadbhAvaniyataH sidhyet nAnyathA/ sato 'rthasya punaH uttarakAlaM sthitau kim apekSaNIyaM syAt yataH kAdAcitkI sthitiH syAt, tathA punarutpitsor utpattau na kiJcid apekSaNIyam iti samAnam/ yadi punaH bhAvaH sthAsnur utpitsur vA na bhavet na kadAcid api tiSThed utpadyeta vA khapuSpavat/ na hi tannazvaratvam eva sAdhayatIti samaJjasam anyatrApy avizeSAt/ tad ime 'rthAH svarasata evottarIbhavanto yathAyogaM parasparopakAram atizayAdhAnam AtmasAtkurvanti/ kasyacit kutazcid vinAze paro 'nya eva jAyate/ nanu niranvayanivRttau kasya kAraNAhitA kAryotpattiH?] aniSTasya pariNAmAnityatvasya siddheH tatraiva sarvahetUnAM darzanAn na tatsAdhyam iti "vaiphalyAc ca sAdhanasya" iti zeSaH, yadarthaM tatprayuktaM tasya asAdhanAt aniSTasiddhiM samarthayate pArArthyam ityAdinA/ cakSurAdInAM saMbandhi saMhatatvaM kartR prasAdhayet yathA yena tatraiva darzanaprakAreNa/ kim? ity Aha---pArArthyam/ kimbhUtam? aniSTam teSAm eva sAMkhyena saMhataM tat sAdhayitum iSTaM saMhataM prasAdhayet/ evaM paraprasiddhaM nidarzanaM pratipAdya dArSTAntikaM pratipAdayati tathA sattvaM zuddhetararUpam "aniSTaM prasAdhayet" iti sambandhaH/ kiMbhUtaM sattvam? ity Aha---zabda ityAdi/ kArikArthaM prakaTayati---parArthAz cakSurAdayaH ityAdinA/ kuta etat? ity atrAha---na hi ityAdi/ vipakSa eva pariNAma eva nirNayAt kRtakatvasya iti/ nanu yady api kRtakatvasya tatraiva nirNayaH tathApi na tena tadvyAptiH anumAnena tadviparItavyAptiprasAdhanAd iti paraH/ tad eva darzayann Aha---yad yadbhAvam ityAdi/ nanu pUrvam "utpAdasthitibhaGgAnAm" ityAdinA sarvam etad uktam, iti kimarthaM punar api ucyate iti cet? satyam uktam, kin tu pUrvaM vinAze ayam iva (eva) svatantro hetuH, adhunA anena kRtakatvAdeH nAzitvena avinAbhAvaH sAdhyata iti vibhAgaH/ yad vA "vipakSa eva nirNayAt" ity asya hetobhaktenaiva paragrathanAsiddhatAm udbhAnaiva (hetor yat tenaiva paraM praty asiddhatA udbhAvitA) tAM pariharati parasya coditacodyam etat iti nipAnArtha (nidarzanArtham)/ yadvastu yasya bhAvo yadbhAvaH taM prati anapekSaM tadvastu tadbhAvaniyataM dvitIyena tacchabdena yad uktaM tasya parAmarzaH/ atra dRSTAntam Aha---yathA ityAdikam/ antyA cAsau kAraNasAmagrI ca iti tatsAmagrI svakAryajananaM prati anapekSA satI tadbhAvaniyataiva svakAryajananabhAvaniyataiva/ (p. 209) pakSadharmopasaMhAram Aha---tathA ityAdi/ sugamam/ cecchabdaH parAbhiprAyadyotakaH/ atrottaram Aha---bhAva ityAdi/ bhAva ity etad upalakSaNaM tena kRtaka ity etad api gRhyate/ kAlAntarasthAna (kAlAntarasthAnaM) ca utpAdaz ca tau prati anapekSaNAt tadbhAvaniyataH kAlAntarasthAnotpAdabhAvaniyataH sidhyet/ asyAnabhyupagame dUSaNam Aha---nAnyathA ato hetor vinazvarAbhAvaH sidhyet vyabhicAritvAt hetor iti manyate/ etad anena darzayati---yathA kSaNikatve sattvAdir viruddhaH vipakSa eva nizcayAt, tathA anyena tasya avinAbhAvasAdhako 'py anapekSaNAd iti hetuH tatraiva vinizcayAvizeSAd iti/ syAn matam---"kAlAntarasthAnotpAdau prati anapekSaNAt" ity asiddham; tadbhAvaniyatatve tau prati sApekSatvAd bhAvasya iti/ tatrottaram Aha---sato 'rthasya ityAdi/ sato vidyamAnasya arthakriyAkAriNo bhAvasya punaH iti vitarke uttarakAlam utpatteH sthitau kim apekSaNIyaM syAt na kiJcid ity arthaH/ sato 'rthasya svabhAvabhUtAyA anyasyA vA kenacit karaNe vinAze ca doSAt, evamarthaM ca sato 'rthasya ity uktam, yataH apekSaNIyAt kAdAcitkI sthitiH syAt tathA tenaiva prakAreNa punaH utpitsor bhAvasya utpattau na kiJcid apekSaNIyam yato 'pekSaNIyAt kAdAcittvotpattiH (kAdAcitkotpattiH) syAd iti/ "yataH" ityAdyanuvRtteH/ ity evaM samAnaM vinAzavadatvApyattadattapy etad asti (vinAzavad anyatrApy etad asti) iti manyate/ nanv asya apekSaNIyasyAbhAve 'pi sthAsnUtpitsusvabhAvApekSaNAt, asya ca sarvadAsannidhAnAd asiddho hetuH iti cet; atrAha---yadi punaH ityAdi/ bhAvo jIvAdiH sthAsnuH utpitsu vati (utpitsur vA na) bhavet na kadAcid api tiSThed utpadyeta vA khapuSpavat iti/ tiSThati utpadyate ca tataH tatsvabhAva iti/ nanu tadbhAvaM prati anapekSatvaM nazvaratvam eva sAdhayati pratyakSAdibAdhAbhAvAt na sthityutpattisvabhAvaM viparyayAd iti cet; atrAha---na hi ityAdi/ hiH yasmAt tadbhAvaM prati anapekSatvaM nazvaratvam eva nAnyat sAdhayati iti na samaJjasam upapannam/ kuta etat? ity atrAha---anyatrApi/ ApAdyasAdhye 'pi avizeSAd vizeSAbhAvAt; tatrApi pratyakSAdibAdhAbhAvAd iti manyate/ upasaMhAravyAjena parakIyasya hetor asiddhatAM darzayann Aha---tad ityAdi/ yata evaM tat tasmAt ime pratyakSataH pratIyamAnA arthA jIvAdayaH svarasata eva svabhAvata ([sva]bhAvata) eva uttarIbhavantaH pUrvAkAraparityAgAjahadvRttottarakAraM gacchantaH AtmasAtkurvanti iti yuktam/ kim? ity Aha---atizayAdhAnaM yogyatAsthApanam/ katham? ity Aha---yathAyogam iti utpAdavinAzasahakArikAraNasaMbandho yogaH tasya anatikrameNa/ kathaMbhUtam? ity Aha---parasparopakAram iti/ paraspareNa sahakAriNA upAdAnasya anena sahakAriNa upakAro yasmin yena iti (p. 210) vA vigrahaH/ tad anena utpAdaM prativinAsaM (prati iva vinAzaM) praty api bhAvasya kRtakasya vA sApekSatvAd bhAvasya vinAbhAvasAvinAsAvinAbhAvasAdhane (vinAzAvinAbhAvasAdhane) tadbhAvaM praty anapekSatvam asiddham ity uktam bhavati/ nanu yad uktam---"tahiye (tad ime) arthAH svarasata eva uttarIbhavantaH" iti; tad ayuktam; kasyacit pUrvasya kutazcid vinAze paraH anya eva jAyate iti cet; atrAha---nanu ityAdi/ nanu naiva niranvayanivRttau atyantam abhAve kasya kAraNasya kAraNAkAraNAhitA (kasya kAraNAhitA) kAryotpattiH aniyamaprasaGgAd iti manyate/ kathaM tarhi kAryotpattiH? ity atrAha---anAdinidhanam ityAdi/ [anAdinidhanaM dravyam utpitsu sthAsnu nazvaram/ svato 'nyato vivarteta kramAd dhetuphalAtmanA// 19// yadi sarvaM sat utpAdasthityAtmakaM sarvadA na syAt sakRd api tathA mA bhUt kharaviSANavat, tathA tat pUrvottarapariNAmAtmanA satataM vivartamAnaM pratikSaNaM trilakSaNaM hetuphalavyavasthAm Atmani vikalpayan paratra kAryakAraNavyapadezabhAg bhavatIti samaJjasam, pratyanIkasvabhAvAvinAbhAvAt/] avidyamAnA (avidyamAnam) Adinidhanam anAdinidhanaM, sAditve kAryAn upAdAnakAraNAbhAve (upAdAnakAraNabhAve) sad api sahakArikAraNam akiJcitkaram/ na caivaM zakyaM vaktuM kadAcid anupAdAnA kAryotpattiH anyadA anyatheti; tathAdarzanAt/ darzanAnusAreNa ca tattvavyavasthAnAt/ kathaJ caivaM vAdinAM kAryadarzanAd upAdAnakAraNAnumAnam? sarvatrAzaGkAnivRtter iti tadvyavahArocchedaH/ sAntatve punaH azeSasantAnanivRttir iti/ nirUpayiSyate caitat jIvasiddhau/ kin tad itthambhUtam? ity Aha---dravyam iti/ na caitat codyam---"rUpAdivyatirekeNa kiM tat" iti? "pratibhAsaikyaniyama" [siddhivinizcaya 1.10] ityAdinA prasAdhanAt/ punar api kathambhUtaM tad iti Ahosvit [tad ity Aha---utpitsu sthAsnu nazvaram] ityAdi/ tat kiM kuryAt? ity Aha---vivarteta/ kena prakAreNa? hetuphalAtmanA mRtpiNDaghaTAdisvabhAvena/ nanu ca pradhAnaM mahadAdiphalAtmanA vivartate na taddhetvAtmanA "mUlaprakRtir avikRtiH" [sAMkhyakArikA 3] iti vacanAd iti cet; na; mahadAdipariNAmajananasvabhAvasya akAdAcitkatve tadanuparatir iti kapilo 'nyo vA mutko na ma kathaM (vA kathaM muktaH?) yadi punaH kapilAdinA saMsargAbhAvAt taduparatir iti (taduparati[r iti]) matiH; sApi na yuktA; avikale kAraNe kAryasya (p. 211) avazyaMbhAvAt/ atha tatsaMsarga eva sa svabhAvo na pUrvam; hanta katham "mUlaprakRtiH"? [sAMkhyakArikA 3] iti yuktam hetuphalAtmanA iti/ etena vaizeSikAdimatam api cintitam/ yadaiva dravyasya hetvAtmatA tadaiva phalAtmatA/ ayaM tu vizeSaH---kadAcit kasyacid abhivyaktiH anabhivyaktisvAha ca (anabhivyaktiz ca, Aha ca---) "[sarvaM] sarvatra vidyate" iti kazcit; taM praty Aha---kramAd iti/ kramam Azritya ity arthaH, itarathA savyetaragoviSANavat na hetuphalavyapadezaH/ vyaGgyavyaJjakabhAve 'pi asya codyasyAnivRtteH/ vivartate tadAtmanA kin tu svata eveti puruSAdyadvaitavAdinaH "puruSa evedam" [RksaMhitA 10.90.2] ityAdivacanAt/ "yad utpadyate tat parataH, nazvaraH, svAtmani kriyAvirodhAt, utpattisamaye svamayabhAvAc ca/ tathA parata eva vina (vinAzo na) svataH, sarvadA vinAzaprasaGgAt" iti kecit; tAn prati Aha---svataH anyataH iti/ "vivarteta ([vi]varteta)" iti sambandhaH/ svataH tathA vivartanasvabhAvavaidhurye parato 'pi na vivarteta kharazRGgavat, gaganaccaiyam arthaM (gaganavac ca, evamarthaM) ca utpitsu ityAdy uktam/ parataH tadvivartanapratiSedhe pratyakSAdivirodhaH/ "dravyam utpitsu" ityAdi samarthayate yadi ityAdinA/ yadi cet sa (sat) vidyamAnaM sarvaM sarvadA utpAdAtmakaM na syAt sakRd api tathotpAdAtmakatvaprakAreNa mA bhUt, bhavati ca, tato manyAmahe sarvadA utpAdAtmakam iti/ anena caramakSaNakathA kSINeti darzayati/ nanu yadi nAma ca (na) kadAcid duSAtmakaM (utpAdAtmakaM) vastu tasya kimAyAtaM yena sarvadA tat tadAtmakaM syAd iti cet; na tarhi idAnIM kadAcit sa (santaM) kSaNikam upalabhya sarvadA tat tathA ity anumAnam/ zeSaM carcitam atra/ tathA sthityAtmakaM sarvadA yadi na syAt; sakRd api tathA mAbhUt/ bhavati ca tadAtmakaM tatpratIteH pratipAdanAt/ tataH sarvadA tadAtmakam iti nirAkRtam etat yad uktaM prajJAkareNa---"dadha (deva) dattAdeH upalambhadazAyAM bhavat (bhavatu) kAlAntarasthAyitA tathApratItir (tathApratIter) nAnyadA viparyayAt" iti; katham? adRSTasya jJAnAdeH abhimatasvAbhAvAsiddhiprasaGgAt/ dRSTAnurUpatattvavyavasthApanam anyatra samAnam/ "kharaviSANavat" iti ubhayatra nidarzanam/ etad anyatrAvRttidizann (anyatrApy atidizann) Aha---tathA ityAdi/ pRthag asya upAdAnaM dRSTAntArthaM paraM prati asya siddhatvAt, naiyAyikAdikaM prati etat sAdhyArtham pUrvaM dRSTAntArtham (p. 212) iti vibhAgaH/ yata evaM tat tasmAt pUrvottarapariNAmAtmanA satataM vivartamAnaM kSaNaM [kSaNaM] prati pratikSaNaM trINi utpAdasthitibhaGgAH lakSaNAni yasya tat trilakSaNam "sat sarvam" iti sambandhaH/ tat kiM kurvat kiM karoti? ity atrAha---hetuphala ityAdi/ hetuphalayor vyavasthA pUrvaH pUrvo hetuH paraM paraM phalam iti laukikI sthitiH tAm iti/ tad anena yad uktaM kenacit "pUrvaM kAryam uttaraM kAraNam" iti; tan nirastam; "zuci naraziraHkapAlaM prANyaGgatvAt" [nyAyapravezaka pR. 2] ityAdivat prasiddhibAdhanAd iti/ yadi vA, hetuphalam eva viziSTA nAnAprakArA yA avasthA dazA tAm iti/ "svarUpam eva janyaM janakaM ca" iti, tad anena nirastam/ katham? vikalpayan (vi[kalpayan]) janyajanakatApratIteH Atmani svasvarUpeNa kalpanAyAm tatas tadvyavasthAyAH kAlpanikatvaM kalpayan avikalpa ity uktaM bhavati/ nIlAdisukhAdivizeSasyApikalpatvena (nIlAdisukhAdivizeSasyAvikalpatvena) pratibhAsAdvaitam api tathA syAt/ pratyakSabAdhanam itaratra samAnam/ "na hi pUrvottarapariNAmarahitaM kiJcit kvacit pratyakSabuddhau pratibhAti" ity uktam/ atha vA, "avasthAtuH ekAntena avasthA bhinnAH iti matam ayuktam iti kathitaM bhavati/ bhavati paratra sahakAritvena upakArake santAnAntare sati kAryavyapadezabhAg, upakArye kAraNavyapadezabhAg bhavati iti samaJjasam/ kutaH punaH sat sarvaM tathAvidham? ity atrAha---pratyanIka ityAdi/ utpAdasya pratyanIkasvabhAvaH sthitiH tadavinAbhAvAd vastusvabhAvasya utpAdasya/ kuta etad api iti cet? atrAha---dravyAd ityAdi/ [dravyAt svasmAd abhinnAz ca vyAvRttAz ca parasparam/ lakSyante guNaparyAyA dhIvikalpAvikalpavat// 20// guNinaH kathaJcid abhinnAH rUpAdayaH sukhAdayo vA sakRtpratItAH krameNa...tathA...tatsiddham.../ yat punar etat---paramANUnAM saMyoge digvibhAgena aGgIkriyamANe SaDaMzatApatteH/ niraMzatve parasparAnupravezAn na pracayabheda iti; atrottaram/] dravyAt ity anena guNaparyAyaikAntaM niSedhati, abhinnAz ca ity anena teSAM tadvator bhedaikAntam, vyAvRttAz ca ity anena sAMkhyamatam, parasparaM vA bhinnA (cAbhinnA) vyAvRttAz ca ity anenApi, svasmAd ity anena "sarvasyobhayarUpatve" [pramANavArttika 3.181] ityAdikam/ (p. 213) guNAH sahabhAvino jIvasya jJAnAdayaH, pudgalasya rUpAdayH, paryAyAH kramabhAvinaH sukhaduHkhAdayaH zivakAdayaz ca lakSyante pratyakSapramANena nizcIyante/ anena pratItisiddhatvena kAlpanikatvam/ "yuktyA yan na ghaTAm upaiti tad ahaM dRSTvApi na zraddadhe" iti vadantaM prati nidarzanam Aha---dhIvikalpAvikalpavad iti/ dhiyo vikalpAvikalpau iva tadvat iti/ yathA dhiyaH sakAzAt vikalpau AkArau bhinnau abhinnaiva (abhinnAv iva) lakSyete tathA prakRtAH svadravyAd iti niSThuravicAracaturasya anena svamatatyAgaM darzayati/ naiyAyikAdikaM prati nidarzanaM noktaM pratItibalena tena dravyAdivyavasthopagamAt/ atha vA, dhiyaH sambandhinau vikalpau svaiH vibhrametarasaMzayetaradRzyetaragrAhyetaranIletarAkAraiH bhedAbhedau tAbhyAM tulyaM vartata iti tadvat/ kArikAM vivRNvann Aha---guNina ityAdi/ guNinaH sakAzAt kathaJcit tat sarvAtmanA abhinnA rUpAdayaH sukhAdayo vA sakRd ekadA pratItAH parIkSitapramANapramitAH/ kiM kurvanti? ity Aha---krameNa ityAdi/ dRSTAnurUpatvAt sarvadA tattvasiddheH iti bhAvaH/ tadanabhyupagacchato 'pi hatAd (haThAt) Agacchati iti darzayann Aha---tathA ityAdi/ atrApi "krameNa" ityAdi saMyojya vyAkhyA kartavyA/ prakRtaM nigamayann Aha---tatsiddham ityAdi/ nanu asti sthUlasya ekasya nAnAvayavaguNaparyAyAtmano buddhau pratibhAsanam, sa naiko 'vayavI guNI vA yuktaH vicArAyogAt/ tad eva darzayann Aha---yat punar etad ityAdi/ yat pareNa yathoktaprameyadUSaNam "uktam" iti zeSaH/ punaH iti yuktyantarasUcane, etan nivedyamAnaM sthUlasya sUkSmanAntarIyakatvAt "paramANUnAm" ity uktam/ te ca saMyogApekSA eva taM janayanti nAnyathA atiprasaGgAt iti saMyoge iti "sa ca ekadezena sarvAtmanA vA syAd gatyantarAbhAvAt" iti manasi nidhAya prathamapakSe dUSaNam Aha---"digvibhAgena" ityAdi/ [dizaH prAcyAdayaH] tadvibhAgena saMyoge aGgIkriyamANe SaDaMzatApatteH teSAm eva paramANutaiva (ekaparamANutaiva) na syAt sAMzatvAt ghaTAdivat iti manyate/ dvitIyapakSe tad Aha---niraMzatve paramANUnAm aGgIkriyamANe parasparAnupravezAt kAraNAt na pracayabhedaH skandhabhedaH iti zabdaH pUrvapakSasamAptau/ tad uktam--- "tatra digbhAgabhedena SaDaMzAH paramANavaH/ no cet piNDo 'NumAtraH syAt na ca te buddhigocarAH//" [nyAyavinizcaya 1.86] iti/ etad dUSayann Aha---atra ityAdi/ atra pUrvapakSe uttaram "ucyate" iti zeSaH/ yathAtathAzabdAv (yathA[tathA]zabdAv) antareNApi tadadhyAropAt prativastUpamAlaGkAram Azritya kArikA vyAkhyAyate--- (p. 214) [kSaNaz citkSaNam adhyastho na jahAti niraMzatAm/ tathANur api madhyasthaH tataH pracayavardhanam// 21// vijJaptimAtre 'pi jJAnasya svahetuphalamadhyavartinaH sAMzatve anantakSaNaprasaGgAt tAvataiva parisamAptatvAt tadanyakalpanAnarthakyam/ anupraveze punaH ekakSaNavarti niSparyAyaM jagat syAt/ yadi punaH kathaJcin niraMzatve 'pi tathA paramANUnAm anupravezAbhAvAt pracayabhedaH syAt/ krama.../ tathA sati---] yathA citkSaNamadhyasthaH cidrUpau kAraNakAryabhUtau yau kSaNau tayor madhyam antaraM tatra tiSThati iti tatsthaH/ ko 'sau? ity Aha---kSaNo bhAgaH pUrvasya kAryabhUtaH uttarasya kAraNabhUtaH, so 'pi cidrUpa eva anyasya tadabhAvAt/ sa kiM karoti? ity Aha---na jahAti na parityajati/ kim? ity Aha---[niraMzatAm] niraMzasya "sarvAtmanA ekadezena" iti vikalpAyogAt kevalaM tatra tiSThati iti nyAyAt, tathA aNur api paramANur api na kevalaM citkSaNa eva madhyastho "na jahAti niraMzatAm" iti sambandhaH/ tataH kiM siddham? ity Aha---tataH pracayavardhanaM tasmAn nyAyAt kAlapracayavat dezapracayasyApi vardhanam, "syAt" ity adhyAhAraH/ etad uktaM bhavati---vitkSaNamadhyasthaH (citkSaNamadhyasthaH) kSaNaH pUrvottarakSaNAbhyAM sAntaraH, nirantaro vA? na tAvad Adyo vikalpaH; cirantanasaugatAnAM tathAbhyupagamAbhAvAt, nairantaryaviziSTAnAm eva kSaNAnAm upAdAnopAdeyabhAvAbhyupagamAt/ yeSAm api prajJAkaraguptAdInAM tathAbhyupagamaH teSAm asaMsRSTA kSaNA eva svakAryaM kurvanti na paramANava iti kiM kRto vibhAgaH? atiprasaGgo 'trApi durvAraH/ tan na paramANUnAM kAryArambhe saMyogam upakalpya tannibandhanaM doSacintanaM nyAyyam/ jAgaraNaprabodhacetasoH upAdAnopAdeyabhUtayoH vyavadhAne nityavat kAryakAraNabhAvaniSedhAt na susthitaM tanmatam/ vyavadhAnaM ca tayoH nAbhAvena nApi kAlena; tadanabhyupagamAt/ ata eva na sajAtIyavijJAnaiH; svApAdidazAyAM tadanabhyupagamAt/ vijAtIyaiH vyavadhAne; na vijJaptimAtraM syAt/ bhavatu vA tair vyavadhAnam, tathApi teSAm anyonyaM taccetobhyAM ca punar api sAntaratve tad eva codyaM tad eva uttaram ity anavasthAH pratyekaM gaganatalavisarpiNyo yojyAH/ nirantaratve samAyAto dvitIyo vikalpaH/ evamarthaM ca "kSaNo vitkSaNamadhyasthaH" iti sAmAnyenoktam/ so 'pi na yuktaH saMyogavat doSAt/ nairantaryam saMyoga iti zabdabhedamAtram utpazyAmo nArthabhedam/ anye tu manyante sarvacetasAM parasparaM na sAntaratvaM nApi viparyayaH, tat kathaM "kSaNo vitkSaNa" ityAdi doSa iti; tena (te) tatpratItipRthuvatranihataprajJAmUrtayaH (p. 215) kin nAma idaMtayA nedaMtayA vyavasthApayantIti yat kiJcid etat/ sakRd vijJAnasyaikasya citratApratItir na nairantaryAdipratItiH iti paramagahanam (para[ma]gahanam) etat/ aparas tu Aha---pratIyamAnam eva jJAnaM [na] pUrvaM nApi param iti katham ucyate "kSaNo vitkSaNamadhyasthaH" iti; so 'pi na yuktakArI, vicArAyogAt/ tathA hi---nIlAdivyatirekeNabrahmavat tadabhAvAt/ nIlAdayaz ca citratvAt naikaM yugapat nIlAdicitratvaM pratyeti/ na krameNa sukhAdicitratvam iti prAkRtabuddhiH/ "kSaNo vA kSaNamadhyasthaH" iti ca pATho 'sti/ tatrAyam arthaH---acetano nIlAdirUpaH cetanaz ca tadbuddhisvabhAvaH cetana eva iti kSaNo vA kSaNa iva kSaNayoH acetanayoH cetanayoH tayor eva vA kAraNAkAryabhUtayoH madhyastho na jahAti niraMzatAm aNur api iti/ zeSaM pUrvavat/ kArikAM spaSTayann Aha---vijJapti ityAdi/ vijJaptimAtre 'pi antarjJeyavAdimate 'pi na kevalaM sautrAntikamata iti apizabdArthaH/ jJAnasya atrApi apizabdo lupto draSTavyaH, tena ajJAnasyApi/ kathaMbhUtasya? svahetuphalamadhyavartinaH svasya svo vA yo hetuH yac ca phalam tayor madhye vartituM zIlam asyeti tadvartinaH, SaTparamANumadhyavartinaH/ paramANor api ca sAMzatve aGgIkriyamANe natatkSaNaprasaGgAt (anantakSaNaprasaGgAt) kAraNAt tAvataiva tasyAnantakSaNaprasaGgamAtreNaiva parisamAptatvAd anAdyanantasantAnaprayojanasya iti manyate/ tadanyakalpanAnarthakyam tebhyaH anantakSaNebhyaH ye anye kSaNAH teSAM kalpanAnarthakyam/ tathA hi---tanmadhyavartinaH kSaNasya svAMzamadhyavartitve 'pi tadaparAMzakalpanA, punar api tasmin sati tadanyakalpaneti paraM sAntaratve cintane (sAntaratvacintane) sa eva prasaGgaz cintyaH/ sahabhAvinAM svasantAnAntarakSaNAnAm etat saMbhavati na veti vicAracaturasradhiyo vicArayantu/ yadi saMbhavati; kimarthaM paramANava eva upadrUyante? niraMzatve dUSaNaM darzayann Aha---anupraveza ityAdi/ "jJAnasya" ity anuvartate/ tasya tadvartinaH pUrvatra uttaratra vA tayor vA tatrAnupraveze aGgIkriyamANe punaH iti pakSAntarasUcane/ ekakSaNavarti ekakSaNamAtraM jagat syAt/ kiMbhUtam? niSparyAyam paryAyarahitam iti/ anena sautrAntikayogAcArayoH sakalamataniSedhaM darzayati/ prajJAkarasya tathAbhyupagamaM kurvato 'pi uktam---"yugapaccitrapratipattivat krameNApi tatpratipatter aniSedhAt pratyakSavirodhaH" iti/ "yadi punaH" ityAdinA paramatam AzaGkate---yadi punaH kathaJcit kenApi prakAreNa niraMzatve 'pi "iSyate ([i]Syate)" ity adhyAhAraH/ kutaH? ity Aha---anupravezAbhAvAt iti/ tatrottaram Aha---tathA paramANUnAm ityAdi/ tathA tena prakAreNa paramANUnAM ghaTArambhakAcetanasUkSmabhAgAnAM pracayabhedo racanAvizeSaH "syAt" iti gatena sambandhaH/ atra nidarzanam "krama" ityAdi/ evaM sati yat siddhaM tad darzayann Aha---tathA sati ityAdi/ tathA sati--- [atyaktapArimaNDalyanAnAtvAdRzyatANavaH/ tatpratyanIkam AtmAnaM saMyogaiH vibhrate 'JjasA// 22// (p. 216) paramANavaH pArimaNDalyaM [bhittvA] sthUlam ekaM svabhAvaM svayam upagatAH samupalakSyante tathApariNAmAt/ na hi tathApariNataM tat vipratiSedhAt/] evaM sati pArimaNDalyaM ca niraMzatvaM [ca] nAnAtvaM ca adRzyatA ca atyaktAH pArimaNDalyanAnAtvAdRzyatA yaiH te tathoktAH, te ca te aNavaz ca/ te kiM kurvanti? ity Aha---tad ityAdi/ tatpratyanIkaM pArimaNDalyanAnAtvAdRzyatApratyanIkaM sAMzam ekaM dRzyam iti yAvat/ AtmAnaM svabhAvaM vibhrate svIkurvanti/ kaiH? ity Aha---saMyogaiH nairantaryaiH/ aJjasA paramArthataH/ atyaktapArimaNDalyapadena ghaTavat tatparAvayavAnAm api sAMzatve anavasthA syAd iti kalpanaM nirasyati, atyaktanAnAtvadhvaninA avayavino niraMzatvam, atyaktAdRzyatAvacanena dRSTe pramANAntarAvRttim, "aNavaH" ity anena prakRtiH kAraNam, puruSaH kAraNam ity etat, tatpratyanIkam ity ataH "paramANubhyaH paramANava eva nirantarA dRzyA jAyante" iti, "AtmAnam" ity anena vaizeSikAdimatam "aJjasA" ity anena kalpitatvam iti/ nanu kutaH paramANavaH siddhA yenaivaM syAt? na tAvat pratyakSataH; tatra tatpratibhAsavirahAt svayam anabhyupagamAt/ tan na yuktam---"atra pratyakSAnupalambhasAdhanaH kAryakAraNabhAvaH" [hetubindu pR. 54] iti/ tata eva nAnumAnato 'pi; pratyakSAbhAve tanmUlasya tasya anavatArAt/ nApi indriyavat kAryavyatirekataH tatsiddhiH; satsu anyeSu kAraNeSu tadabhAve niyatena (niyamena) anupajAyamAnasya kasyacit kAryasyAbhAvAt, sthUlAd eva mRtpiNDAt tathAvidhaghaTotpattidarzanAt/ yat punar etat---"yat sthUlaM tad alpaparimANakAraNArabdhaM yathA paTaH, sthUlaM ca aSTANukAdi kAryam, tat svalpaparimANakAraNam (sva[lpa]parimANakAraNam) iti paramANusiddhiH" iti; tad asAram; yataH sUkSmam apekSya sthUlam iti bhavati/ na ca aSTANukAt paraM rUpaM siddham asti yadapekSya aSTANukaM sthUlaM syAt/ ata eva tatsiddhir iti cet; asyApi kutaH? tata iti cet; anyonyasaMzrayaH---siddhe hi tataH parasmin tadrUpe tataH tatsthUlatAsiddhiH, asyAz ca tatsiddhir iti/ yac cAnyat---"yat sthUlaM tadbhidyamAnaM ghAdi (ghaTAdi) dRSTam, sthUlaM ca aSTANukam, tataH tad api bhidyate tAvad abhidyamAnabhedaparyantam iti tatsiddhiH" iti; tad api vilakSAbhidhAnam; yataH aSTANukasya (p. 217) bhedanataH paraM na kiJcid bhavaty eva pramANAbhAvAt/ tan na aNusiddhiH iti cet; atra pratividhIyate--- parimANasya utkarSAtizayAt vijJAnamahattvaparimANakASThAsiddhivad apakarSAviSayAt (apakarSAtizayAt) pudgalAlpaparimANakASThAsiddhiH/ prayogaH---parimANasya apakarSaH kvacit paramakASThAvAn atizayavattvAt tatprakarSavat/ na ca sAdhyazUnyo dRSTAntaH, itarathA sarvajJAdyabhAvaH pramANabAdhito bhavet/ yat punar uktaM pareNa---tadapakarSakASThAyAM bhAvaH kim Aste, Ahosvit sarvathA nazyati iti na nizcayo 'sti iti; tad asAram; sarvathA tadvinAzAbhAvAt yuktibAdhanAt/ tatprakarSe 'pi doSAc ca/ kArikAM vyAcaSTe---paramANava ityAdinA/ paramANavaH "samupalakSyante" iti sambandhaH, "vizadAbAdhitarUpeNa samIcInena lakSyante" ity asya pradarzanArtham---samaH abhidhAnam/ "svayaM svagrAhakajJAnasAmIpyam upagatA na AkArasamarpaNena" ity asya kathanArtham upasya, "nizcIyante na avikalpadarzanena dRzyante" ity asya ca "lakSyante" ity asya/ kiM kurvANAH kim? ity Aha---sthUlam ekaM "pratyakSam AtmAnam" ity anuvartate/ kvacit "svabhAvam" iti zrUyate/ punar api kiM kurvan? ity Aha---pArimaNDalya ityAdi/ sugamam/ kuta etat? ity atrAha---tathA ityAdi/ tathA tena anantaraprakAreNa pariNAmAt/ etad api kutaH? ity atrAha---na hi ityAdi/ hiH yasmAt na tathA tena anantaraprakAreNa apariNataM tat tadanantaraM vastu bhavati/ kutaH? vipratiSedhAt iti/ prakRtanigamanavyAjena upamAnAdInAM svAbhyupagatajJAne antarbhAvaM kurvann Aha---"tad etad" ityAdi/ [tad etat upamAnAdi matijJAnaprabhedalakSaNam avagrahAdimatismRtisaMjJAcintAbhinibodhAtmakaM dravyaparyAyaviSayaM sAmAnyavizeSaviSayaM ca prAg abhilApasaMsargAt pramANam avisaMvAdAt tadviparItam api tatprabhedalakSaNam/ mithyAjJAnam apramANam, yathA ekAntaviSayadarzanAnumAnAdikam anyad vA/] yata evaM tat tasmAt etad anantaraM nirUpyamANaM upamAnAdi "jJAnam" iti sambandhaH/ tat kim? ity Aha---matijJAna ityAdi/ matijJAnasya prabhedaH prapaJcaH sa eva lakSaNaM svarUpaM yasya tat tathoktaM matijJAnavizeSa iti yAvat/ kuta etat? ity atrAha---["avagraha" ityAdi] avagraha Adir yasyAH sA cAsau matiH samAsaH, sA ca smRtiz ca saMjJA ca cintA (p. 218) ca abhinibodhaz ca te AtmAno yasya tat tathoktam/ etac ca tatprabhedavizeSaNam api sAdhanaM draSTavyam, tataH tajjJAnaM tadAtmakatvAt matiprabhedalakSaNam iti/ nanu upamAdInAdInAM tatrAntarbhAvo nirUpayitum ArabdhaH tat kimartham avagrahAdimatismRtigrahaNam iti cet? satyam; tathApi prasiddhasaMjJAdijJAnotpattikramasya upamAnAdau pradarzanArthaM tadgrahaNam ity adoSaH/ tathA hi---yathaiva pUrvaparyAyAvagrahAdyAhitasaMskArasya punar gavayAdyavagrahAd gosmaraNe sati "tena sadRzo 'yam" iti jJAnaM jAyate iti saMjJAto na bhidyate/ etena vailakSaNyasaMkhyAdijJAnaM carcitam/ nanu ca avagrahAdimatismRtiprabhavasya jJAnasya saMjJAtmakatve sarvato vyAvRttasya ghaTasya avagrahAt saMskAre punaH tathAvidhasya bhUtalAder avagrahAd avagRhItaghaTasmaraNAd "iha sa ghaTo nAsti" iti jJAnaM saMjJA bhavet, na caivam, sAdRzyaikatvapratyavamarzasyaiva tattvopagamAt "pratyabhijJA dvidhA" [nyAyabindu 2.50] ityAdivacanAt/ tasmAd abhAvAkhyaM tat pramANAntaram iti mImAMsakaH/ tad uktam--- "gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam/ mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate akSAnapekSayA//" [mImAMsAzlokavArttika abhAvapariccheda zloka 27] iti cet; tan na sAram; tasyApi tattvopagamAt, dRSTapratyavamarzAtmakatvAt/ "pratyabhijJA dvidhA" [nyAyabindu 2.50] ityAdi tu vacanam ekatvavat sAdRzye pratyabhijJAtvapratipAdanArthaM na parigaNanArtham, itarathA "matismRti-" [tattvArthasUtra 1.13] ityAdi sUtram adhyApam (anyAyyaM) bhavet/ syAn matam, ghaTabhUtalayoH anyonyavivekasya tatpratyakSAbhyAM gogavayayoH sAdRzyavat pratItau punaH tatpratyavamarzaH pratyabhijJAnaM bhavet, na caivaM mAnasanAstitAjJAnAd eva tatpratIteH/ tathA coktam--- "na tAvad indriyeNaiSA nAstIty utpAdyate matiH/ bhAvAMzenaiva sambandho yogyatvAd indriyasya hi//" [mImAMsAzlokavArttika abhAvapariccheda zloka 18] iti cet; tan na yuktam; bhAvAMzavad itarasyApi pratyakSa eva/ pratiyoginaH sarvAnyasaMsRSTasya smaraNe na kvacit pratiSedhaH, abhyupagamabAdhanAt/ tadasaMsRSTasya smaraNaM tathA pUrvam anubhave, anyathA atiprasaGgaH/ (p. 219) tatrApi tadanyapratiyogismaraNAt tathApratipattau anavasthA/ ghaTaviviktabhUtalasmaraNAd iti cet; anyonyasaMzrayaH, tato yat kiJcid etat/ tathA avagrahAdimatismRtisaMjJAbhyo jAyamAnaM jJAnaM cintAtmakatvAt tatprabhedalakSaNaM na yogipratyakSam, tasya tadvirodhAt/ etena "mAnasaM pratyakSaM tat" iti nirastam/ cakSurAdipratyakSasAmagrIto bhinnasAmagrIprabhavatvAc ca/ tathApi tattve atiprasaGgaH/ tadvat cintAprabhavatvAd arthApattir api prasiddhA anumAnavat tatprabhedalakSaNam abhinibodhAtmakatvAt/ syAn matam---ekatvapratyavamarzaH pratyabhijJAnam, na sAdRzyAdipratyavamarzasya tatprabhedalakSaNo antarbhAva iti cet; atrAha---dravya ityAdi/ asyAyam arthaH---yasmAt tad etad vijJAnaM pareNa ucyamAnaM dravyaparyAyaviSayaM sAmAnyavizeSaviSayaM ca tasmAt yathoktaM (tathoktam)/ sAmAnyaM hi sAdRzyam eva tadviSayaM ca jJAnaM pareNApi pratyabhijJAnam iSyate iti manyate/ kiM sarvaM tan na lakSaNaM (tattallaNam? [tattallakSaNam???]) na ity Aha---prAg abhilApasaMsargAt iti/ gavayAdizabdayojanAt [prAk] yaj jAyate upamAnAdijJAnaM tat na punaH "so 'yaM gavayazabdavAcyaH" ityAdi jJAnam iti bhAvaH/ na kevalaM tat tallakSaNam eva kin tu pramANam api iti darzayann Aha---pramANam/ cazabdo 'tra draSTavyaH/ kutaH? avisaMvAdAt/ anyad api jJAnaM tatprabhedalakSaNaM darzayann Aha---tad ityAdi/ tasmAd uktAd upamAnAdeH viparItaM "gor iva gavayaH" ityAdyAgamAhitasaMskArasya "zAkhAdimAn vRkSaH kSIrAmbhaHpravivecanatuNDo haMsaH" ityAdyAgamAhitasaMskArasya ca naiyAyikAdyupamAnAdijJAnaM tad api dravyAdiviSayaM sat tatprabhedalakSaNaM pramANaM vAdAd iti (pramANam avisaMvAdAd iti) sambandhaH/ sAmpratam apramANaM darzayann Aha---mithyAjJAnam iti/ mithyA "avagrahAdimatismRtisaMjJAcintAbhinibodhAtmakaM jJAnam" iti ajJAnam apramANam pramANaM na bhavati "matyajJAnatvAt" iti draSTavyam/ atra nidarzanam Aha---yathA ityAdi/ ekAntasya viSayasya sambandhi darzanAnumAnAdikam Adizabdena AgamaparigrahaM tadyaveti (AgamaparigrahaH tad iveti)/ anyad vA svapnAdijJAnaM vA/ anena laukikazAstrIyadRSTAntadvayaM darzayati/ yadi vA, anyathA pUrvapakSayitvA etad jJAtavyam, tad yathA pUrvaprastAvadvaye yad avagrahAdidhAraNAparyantaM jJAnaM cintitam, yac ca "pramANam avisaMvAdismRtiH" ityAdinA smaraNam asmin, caturthaprastAve pratyabhijJAnaM nirUpayiSyamANam, tatraiva lezataH kramaprAptaprastAvavazena "bhUtAbhavyAH" ityAdinA pUrvaM cintitaM tarkajJAnam ([tarka]jJAnam), SaSThe cintayiSyamANam anumAnaM ca, paJcasu jJAneSu kva antarbhAvyatAm iti? tatrAha--tad etad ityAdi/ tad etad nirUpitaM nirUpayiSyamANaM ca/ (p. 220) kim? jJAnam/ tat kim? ity Aha---matijJAnaprabhedalakSaNaM matijJAnAntarbhUtam ity arthaH/ kimbhUtam? ity Aha---avagrahAdi ityAdi/ punar api kathaMbhUtam? ity Aha---dravya ityAdi/ kiM sarvam? na, ity Aha---prAg ityAdi/ tatsaMsargAd UrdhvaM "zrutam" iti manyate/ nanu ca pUrvam atra anyatra ca smaraNAdi sarvaM "zrutam" ity uktam, tat kathan na virodha iti cet? na virodhaH, mukhyazrutasAdharmyAd upacAreNa tathAbhidhAnAt/ tac ca pramANam/ kutaH avisaMvAdAt/ sarvaM tarhi tadAtmakaM jJAnaM tallakSaNaM prasaktam; ity Aha---tadviparItam ityAdi/ tat tasmAt dravyAdiviSayAt tadAtmakAj jJAnAd viparItaM vilakSaNaM "jJAnam" ity anuvartate matyajJAnaM matijJAnaM na bhavati/ kutaH? apramANaM yataH dravyAdiviSayaM na bhavati ity abhiprAyaH/ zeSaM pUrvavat/ kvacid pustake---"pramANam ekam adhyakSam agauNam apare viduH" ityAdi sakalaM cUrNiprakaraNam asti, tat kaizcin na vyAkhyAtaM, vadgalaM (?) paunaruktyasya aprastutAhidhAnasya ca tatra bhAvAt/ nanu yad uktam---"matijJAnaprabhedalakSaNaM jJAnaM pramANam avisaMvAdakatvAt" iti; tad ayuktam; kvacid avisaMvAdAbhAvAt (a[vi]saMvAdAbhAvAt)/ tathA hi---[na] dRSTasya punaH prAptiH asti, bhavatu vA sA svapne 'py asti/ yadi punar asau na tatprAptiH, katham anyA? vizeSAbhAvAt/ atha arthadarzanam avisaMvAdo na tatprAptiH; idam api tAdRg eva, viplave 'pi asya bhAvAt/ atha arthatadvyavasthA vipakSavat; tatpratItiz ca pratyakSataH anumAnato vA gatyantarAbhAvAt? paraparyanuyogo 'pi nAto yuktaH asambaddhapralApitvaprasaGgAt/ bhavatu tata eva sA iti cet; ddravyate (ucyate)--- [jJAnI yenAtizete bhavabhRtam itaraM tatpramANaM samantAt, heyopAdeyasiddhau na punar anubhavo 'bhUtakalpo 'vikalpaH/ syAt pratyakSasmRtyabhijJA svaparaviSayatarkAnumAtmA matiH, cintAcintyAtmikeyaM kalayati viSayAd anyam anyatra siddhau// 24//] jJAnI pratyakSAdijJAnavAn, yena pratyakSAdijJAnena atizete vijayate, anyena tadatizAyanAyogAt jJAnena iti labhyate/ kam atizete? ity Aha---bhavabhRtam avidyAvilAsinIdarzitAnekajanmAdivibhramaprapaJcam/ kathaMbhUtam? ity Aha---itaram ajJAninaM vibhramAnyekAntatattve (vibhramAt tam ekAntatattve) viparyAsAnadhyavasAyopapannaM (viparyAsAna[dhya]vasAyopapannaM) naiyAyikAdikam/ tat kim? ity Aha---tad ityAdi/ sa yena tam atizete (ati[zete]) tat "tat" ity anena parAmRzyate, tatpramANam, anyathA kutas tataH sveSTasiddhiH bahirarthavad iti manyate/ kimartham? ity atrAha---samantAt ityAdi/ samantAt sarvato heyaM yat tattvaM satyetarapravibhAgalakSaNaM yac ca upAdeyaM vibhramAdyakAntarUpaM (vibhramAdyekAntarUpaM) tayoH siddhau tatsiddhinimittam/ etad uktaM bhavati---yadi na kiJcit pramANam kutaH abhimatasiddhiH? tad asti cet; sAkalyena pramAbhaGgavidhAnavirodhaH iti/ (p. 221) aparas tu Aha---na kiJcid vijJAnaM pramANam nApy apramANaM sakalavikalpAtItatvAt tattvasya, tasya ca svasaMvedanAdhyakSapramANataH siddheH, nApi pramAbhaGgavidhAnavirodhaH bahiH tadvidhAnAt iti/ tatrAha---na punaH ityAdi/ na punaH naiva anubhavaH "pramANam" iti sambandhaH/ kva? ity Aha---heyopAdeyasiddhau heyaM sakalavikalpatattvaM upAdeyaM tadrahitaM saMvedanamAtram, tatsiddhau iti/ kiMbhUto 'nubhavaH? ity Aha---avikalpa iti/ na vidyate satyetarAdivikalpo bhedo yasya sa tathoktaH/ kutaH? ity atrAha---abhUtakalpa iti/ abhUtam ajAtaM kutazcit kAraNAt brahmAdi tattvaM nityaM tatsamAnaH/ etac ca vizeSaNam api hetutvena draSTavyam---abhUtakalpatvAd iti/ katham abhUtakalpa iti cet? ucyate---yathaikasya anekAtmatAbhayAt nIlAdisukhAdibhyo vyatiricyamAnazarIraM sarvavikalpAtItaM kenacid brahmatattvam iSyate tathA tata eva saMvedanatattvaM tathAvidhaM niraMzaM kSaNikaM saugatena abhyupagantavyam, tadvad eva/ tac ca na svaparavyavasthAhetuH iti na pramANam iti/ nanu ca mayA pareNa vAdRSTam eva tad abhyupagamyate yenAyaM doSaH syAt, api tu yathApratibhAsam iti cet; atrAha---pratyakSa ityAdi/ pratyakSaM avagrahAdidhAraNAparyantam, asyaiva prakRtatvAt smRtiz ca abhijJA ca, svaM ca paraz ca svaparau tau viSayau yasya sa tathoktaH, sa cAsau tarkaz ca sa ca anumA ca tA AtmAno yasyAH sA tathoktA matiH syAd bhavet "pramANam" iti sambandhaH/ anena etat kathayati---yadi yathApratibhAsaM saMvedanaM pramANam iSyate; tarhi yathoktA matiH pramANayitavyA tasyA ekatra darzanAdiprAptiparyantavyavahAropayogitvena pratibhAsanAt/ atha atisUkSmaparIkSayA vyavatiSThamAnaM tad brahma na kiJcid vyasyAt (vyavasyet) parasya gatyantarAbhAvAt iti/ nanu svaparazabdena kimarthaM tarka eva vizeSyate nAnyat pratyakSAdikam, tad api tathAvidham eva jainasyeti cet; satyam; yas tathA necchati taM prati tasya tathAvidhaprasAdhanAya tarko dRSTAntIkartuM tathA vizeSyate/ yathA tarkaH svaparaviSayaH tataH sAkalyavyAptiM sAdhyasAdhanayoH pareNa icchatA abhyupagamyate tathA pratyakSAdkam abhyupagantavyam iti nirAkRtam etat---"nAnyo 'nubhAvyo buddhyAsti" [pramANavArttika 3.327] ityAdi/ kathaM tarkas tadviSayaH? ity atrAha---cintA ityAdi/ cintA iti tarkasya saMjJA pUrvAcAryaprasiddhyA/ cintA tarko 'cintyAtmikA acintyaH katham evaM viveyam (vidheyam) ity avicAryaH AtmA svabhAvo yasyAH sA tathoktA iyaM pratyanumAtR pratyakSapramANaparicchedyA/ kutaH acintyAtmikA? ity atrAha---kalayati ityAdi/ kalayati adhyavasyati yataH/ kim? anyam arthAntaram/ kuto 'nyam? ity Aha---viSayAt pratyakSAdigocarAt (p. 222) anyaM parokSam ity arthaH/ kva? ity atrAha---anyatra svadezAd anyadeze, upalakSaNam etat tena anyadA ca iti gRhyate/ kimarthaM kalayati? ity Aha---siddhau nirNItau anyasya anyatra siddhinimittam ity arthaH/ asyAnabhyupagame sAkalyena hetoH sAdhyena vyApter asiddheH---"yad avabhAsate tat jJAnaM yathA sukhAdi" ityAdyanumAnaM pratihataprasaraM bhavet/ na ca svAMzamAtrAvalambinA "jaDasya pratibhAsAyogAt" ityAdinA vicAreNa tatsiddhiH, anyathA nIlajJAnAt pItAdisiddhiH syAd ity alaM prasaGgena/ atha vA, savikalpakapratyakSapakSe smRter gRhItagrAhakatve 'pi "na prayojanavizeSAt" ityAdinA prAmANyaM vyavasthApya saMprati parapakSoktaM tasya gRhItagrAhitvaM nirAkurvann Aha---jJAnI ityAdi/ jJAnI sacetano yena svabhAvena atizete/ kim? ity Aha---itaram acetanaM ghaTAdikam, yena svabhAvena tato bhidyata ity arthaH/ nanu svagrahaNavimukhyena arthagrahaNAtmanA dharmeNa tam atizete sa iti, so 'pi dharmaH pramANaM syAd iti cet; atrAha---bhavabhRtam iti/ cazabdo 'tra draSTavyaH, bhavabhRtaM ca mahezvarapoSakaM naiyAyikAdikaM tat pramANaM svaparavyavasAyajJAnaM pramANam ity arthaH/ kimartham? ity Aha---samantAd ityAdi/ vyAkhyAtam etat/ avikalpAnubhavena mataM (sa tam) vijayate ataH sa pramANam, ity atrAha---na punaH ityAdi/ abhUtakalpaH abhUto 'jAtaH kharaviSANAdiH ISadasiddhaH, abhUtakalpaH avikalpo 'nubhavaH na pramANam nArthaparicchedakaH/ prayogaH---avikalpo 'nubhavaH na kasyacid grAhakaH, asattvAt, gaganakusumavat iti/ ataH kathaM tadgRhItaM kiJcid vijJAnaM gRhIti, (gRhNAti) nAnyathA so 'pi anyagRhItaM gRhNAti iti syAt tadanyavat/ avikalpAnubhavasyApi nAnubhavaH; tadanubhavasya apramANatve na kiJcit pramANaM bhavet/ anyasya kasyacid anupalambhena asattvAd ity aparaH/ taM praty Aha---pratyakSa ityAdi/ vivRtam, asyAH pratibhAsAd iti manyate/ nirvikalpAnubhUtaviSayatvAt smRtiH apramANam iti/ atraiva dUSaNAntaraM darzayann Aha---cintA ityAdi/ cintA parakIyA iyaM gRhItagrAhijJAnaM sarvaM pramANam ity evaM rUpAcintyAtmikAcintyasvabhAvA (rUpA[']cintyAtmikA[']cintyasvabhAvA) mAnatrANarahitArAyAH bhartRtrANahInAyAH kulayoSita iva tadrUpatvAt/ kuta etat? ity atrAha---kalayati ityAdi/ anyatra anyasyAH siddhau gRhItau, anyatra iti vacanAt sUrer manasi kAcid vivakSitA siddhir vartate iti gamyate/ anyatra ity asya saMbandhizabdAt (saMbandhizabdatvAt) tato vivakSitasiddhiviSayAd anyaM viSayAntaraM ekAntena kalayati adhyavasyati yataH, na caivam asti iti manyate/ dezAdibhedena ekatrArthe anekasiddhisaMbhavAt, na ca sA pramANaM tato 'pravRttiprasaGgAt/ kSaNikatvAd arthasya naivaM cet; na; atra pramANAbhAvAt/ pUrvottarayoH madhye tasya ca tatra anupalabdhiH pramANam iti cet; na; asyAH kSaNikaniraMzaparamANutattvaikAnte sarvathAsiddheH yugapat svAvayavAtmakaghaTAditattvasamaye 'pi nitarAM tatra pratyakSAdyAtmikAyAH mateH pramANatvAt/ (p. 223) yadi vA, anyathA pUrvapakSayitvA idaM vRttaM vyAkhyAtavyam/ nanu pratyakSam eva ekaM pramANam tat kimarthaM tadanantaraM smaraNAdi pramANatrayam atra cintyate iti cet; atrAha---jJAnI ityAdi/ jJAnI parIkSAvAn svayaM cArvAko yena anumAnajJAnena atizete/ kam? ity Aha---bhavabhRtam bhavaH saMsAraH taM bibharti SuSNAti samarthayati iti bhavabhRt jainAdiH tam, itaravat niSedhakam svaziSyAdikam atizete tato vizeSaM labhate/ tadanumAnajJAnaM pramANaM kimartham? ity Aha---samantAd ityAdi/ samantAt sAkalyena heyasya paralokadevatAvizeSadharmAdharmapramANAntarAdeH upAdeyasya bhUtacatuSTayaparacaitanyamukhyapratyakSapramANAdeH siddhau nirNItinimittam/ nanu pratyakSAnubhavAd eva tatsiddhiH iti sa eva pramANam iti cet; atrAha---na punaH ityAdi/ na punaH naiva anubhavaH pratyakSajJAnaM pramANaM "heyopAdeyasiddhau" ity anuvartate/ kiMbhUtaH? vikalpaH nirNayAtmA parApekSayA idam uktam/ punar api kiMbhUtaH? ity Aha---bhUtakalpa iti/ bhUtAni pRthivyAdIni tatkalpaH tatsadRzaH/ etad uktaM bhavati---yathA pRthivyAdIni bhUtAni svayam acetanAni na heyopAdeyasiddhau pramANam, anyathA jJAnakalpanam anarthakaM syAt, tathA anubhavo 'pi tadupAdAnatayA svayam acetano na tatra pramANam/ na khalu acetanopAdAnaM cetanaM yuktam, itarathA acetanAt mRtpiNDAt cetano ghaTaH syAt/ tathA ca prayogaH---yad acetanopAdAnaM na tat cetanaM yathA ghaTAdi, acetanatopAdAnaM (acetanopAdAnaM) ca parasya jJAnam iti/ nanu tadupAdAnatve 'pi tasya cidrUpatayA pratIteH pratyakSabAdhitaH pakSaH iti cet; mRta eva vijJAnAt tasya tathAtvapratIti gastyattAvad etat (tathAtvapratItir AstAM tAvad etat) caturthaparicchede nirUpayiSyAmANatvAt (nirUpayiSyamANatvAt???)/ yadi vA bhUtAni kalpyante vyavasthApyante viSayIkriyante yena sa bhUtakalpa iti vyAkhyeyam/ na ca tasya tatsiddhau sAmarthyaM paralokAdeH atadviSayatvAt/ nApi yad yadviSayaM na bhavati tat tasya niSedhakaM vyavasthApakaM atiprasaGgAt/ nanu bhavatu anumAnaM pramANam, tathApi prakRte ka upayoga iti cet? atrAha---pratyakSa ityAdi/ vyAkhyAtam etat/ atrAyam abhiprAyaH---anumAnaM pramANam icchatA pUrvaM liGgaliGginoH sambandhadarzanam, punaH kvacit prAyo liGgadarzanam, sambandhasmRtiH, pratyabhijJAnam, tarkaH, punaH anumAnam ity abhyupagantavyam/ anumAnavac ca svaviSayasmRtyAdikam api pramANam iti ceti/ nanu ca pratyakSeNa liGgaliGginoH sAkalyena sambandhapratipattau pratipattuH sarvajJatvam, tenaiva anumAnena pratipattau anyonyasaMzrayaH, tadantareNa anavasthA, tat kathaM sambandhapratipattiH yato 'numAnam iti cet; atrAha---cintA ityAdi/ cintA ity anvarthasaMjJAkaraNAt tarkasya mAnasavikalpatvopavarNanam, pratyakSatvaniSedhe tena sAkalyavyAptiM pratipadyamAnasya jainasya sarvajJatvaM nAniSTAya abhyupagamAt iti darzayati anena/ tad uktam--- (p. 224) "azeSavidihi kSyate (azeSavidihekSyate) sadasadAtmasAmAnyavit/ jina prakRtamAnuSo 'pi kim uta akhilajJAnavAn//" [pAtrakesaristotra zloka 19] iti/ "acintyAtmikA" ity anena ca viSayotpattisArUpyayoH liGgAzritatvasya ca abhAve 'pi yogyatayA svaviSayaparicchedAn na tatpakSabhAvI doSaH/ "iyam" ity anenApi tasyAH pratyAtmasvasaMvedanAdhyakSavedyatayA niSedhane pratyakSabAdhanam/ sA kiM karoti? ity Aha---kalayati sAkalyena avadhArayati/ kim? anyaM sAdhanaM sAdhyAt tasya anyatvAt/ kim? arthasiddhau siddhinimittam/ kva? anyatra sAdhanAt anyat sAdhyaM tatra anumAnanimittam iti yAvat/ kutaH? ity Aha---viSayAt iti/ yathA "mAtari vartitavyam, pitari zuzrUSitavyam" ity ukte "svasyAM svasmin" iti gamyate tathA "viSayAt" ity ukte 'pi "svaviSayAd anyathAnupapannatvalakSaNAt" iti gamyate iti/ iti ravibhadrapAdakaJjabhramarAnantavIryaviracitAyAM siddhivinizcayaTIkAyAM pramANAntarasiddhiH tRtIyaH prastAvaH// cha// (p. 225) [caturthaH prastAvaH] [4. jIvasiddhiH] evaM tAvat "pramANasya sAkSAt siddhiH svArthavinizcayaH" ity apekSya smaraNaM pramANAntaraM saprapaJcaM cintitam/ sAmpratam---"pUrvaM pUrvaM pramANaM syAt phalaM syAd uttarottaram" [laghIyastraya zloka 7] ity abhisamIkSya tad eva pratyakSAphalajananAt (pratyabhijJAphalajananAt) cintayituM pratyabhijJAnaM ca AtmasiddhipurassaraM tarkajananAt prajJAvAdau (prastAvAdau) vijJAtAn ityAdi (ity Aha)--- [vijJAtAn viSayAn azeSakaraNaiH smRtvA mano 'bhijJayA, tarkaM tarkitagocaretaravidhiM nItvAbhito budhyate/ zrotrAdisamupetam eva viSayIkurvIta cakSur na vai, pazyaty eva hi sAntaraM pRthutaraM razmeH kuto niHsRtiH// 1//] manyate budhyate arthAn iti manaH AtmA/ sa kiM karoti? ity Aha---budhyate jAnAti, na niranvayajJAnasantAnaH prakRtipariNAmo vyavasAyaH pRthivyAdir vA iti manyate/ na cedam atra mantavyam "sukhAdivyatirekeNa nAtmA asti tat katham asau budhyate"? sukhAdeH Atmatve 'vipratisAra iti kutaH? "pratyakSaM kSaNikaM vicitraviSayAkAraikasaMvedanam" [siddhivinizcaya 2.3] ityAdinA tadvyavasthApanAt/ vakSyati ca tatsiddhim anantaram eva/ kiM budhyate? ity Aha---viSayAn iti/ dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAn na viSayArpitasvAkArAn/ tato yad uktaM kenacit---"yena vedyate tat tato na bhidyate yathA tasyaiva vedakasya svarUpam, vedyate ca AtmanA nIlAdikam" iti; tad anena nirastam; pakSasya pratyakSabAdhanAt, vedakasya aham ahamikayA anyatra anyatra ca ghaTAder darzanAt, itarathA "kokilakulaM dhavalaM pakSitvAd balAkAvat" ity api syAt/ atha katham AtmA tato bhinnaH atadAyattastAtvetti (atadAyattas tattvato 'sti)? tathAdarzanAt, katham anyathA arthas tathAvidhaH tajjanakaH? yogyatA anyatrApi na vAryate/ zeSam atra cintitam/ etena yad uktaM sAMkhyena "indriyANi artham Alocayanti, ahaGkAro 'bhimanyate, manaH saMkalpayati, buddhiH adhyavasyati puruSaz cetayate" iti; tan nirastam; buddhyAkAravad viSayasyeva (viSayasyaiva) (p. 226) sAkSAd vedanasadbhAvAt/ kaz cAyaM niyamaH---buddhiH tadanuram (tadanubhavam) antareNa dRzyate na viSaya iti/ na ca tasyAm ajJAtAyAm Adarzavan na (Adarzavat) tatpratibimbavedanam iti/ nanu yadi sattAmAtreNa sa tAnu (tAn) budhyate; tarhi tadavizeSAt sarvaH sarvadarzI syAd iti cet; atrAha---abhijJayA iti pratyabhijJAnena/ syAn matam---"tad evedam" iti jJAnam ([jJAna]m) abhijJA; tatra "tad" iti smaraNollekhaH, "idam" iti ca vartamAnollekhaH, na cAparaM jJAnam asti yat pratyabhijJAbhidhAnaM syAd iti; tad asAram; yataH pratiparamANuniyatasya vedanasya pUrvam eva niSedhAt/ pratyakSasya smaraNasya vA ullekhaH, kharaviSANollekhaH, yugapat citraikasaMvedanAbhyupagamaH, pUrvAparaparyAyagrahaNollekhadvayam ullikhantIM pratyabhijJAm ekAM samarthayate/ sApi pramANam/ tathA ca prayogaH---yena jJAnena AtmA viSayAn budhyate [tat pramANam, yathA ghaTAdijJAnam, budhyate] ca sa pratyabhijJAnena viSayAn iti/ atha mataM yady asau gatAH tayA budhyate, tarhi adRSTapUrvasyApi bhAvasya pUrvAparaparyAyaikatvaM prathamadarzana eva tayA sa budhyeta iti; tad api na yuktam; ity Aha---vijJAtAn iti/ kaiH? ity atrAha---azeSakaraNaiH sannihite bIjapUrakAdau yAni rUparasagandhasparzaviSayANi azeSAni samastAni karaNAni cakSurAdIni, jJAnAni vA kArye kAraNopacArAt, yadi vA pUrvaM yAni vRttAni yAni ca pazcAt pravartante tAny azeSakaraNAni taiH iti/ nanv evaM vijJAtavijJAnAd abhijJA pramANaM na syAd iti cet; atrAha---na kiM te (tarkita) ityAdi/ na kiM tam (tarkitam) Uhitam yad avagrahAdi tasya gocaro viSaya itaro vidhiH svabhAvaH, "svakAraNair vidhIyate iti vidhiH" iti vyutpatteH taM nItvA "viSayAn" iti vartate/ tathA hi---cakSuSA bIjapUrAdeH ekasya sthavIyaso rUpAtmakasya grahaNe 'pi na sodyAkasya (rasAdyAtmakasya) grahaNam, rasavAdino (rasavedino) 'pi tasya rasAdyAtmakasya vedane 'pi na rUpAtmakasya vedanam, tathA pUrvadarzanena pUrvaparyAyaviziSTasya avasAye 'pi nottaraparyAyaviziSTasya avasAyaH, nApi aparaparyAyAvagraheNa pUrvadazAviziSTasya avagraha iti, pratyabhijJayA tu ubhayAvasthAviziSTo budhyate iti naikAntena gRhItagrAhitvam iti bhAvaH/ nanu yadi pUrveNa uttareNa vA darzanena kasyacid ekatvaM pratipannaM syAt yuktaM pratyabhijJayA tasya grahaNaM darzanAnusAritvAd asyAH/ na ca pUrvAparaikatvadarzanaM saMbhavi/ mA bhUt, pratyabhijJA ca tadviSayA syAd iti cet; uktam atra---pUrvadarzanAbhAve 'pi syAt/ taddarzane sati iti cet; vismRtataddarzanasya/ AzusmaraNe satIti cet; paTadarzanasmaraNAt ghaTe tadekatvapratyabhijJAnaM bhavet/ tadekatvAdarzanAn neti cet; tata eva anyatrApi mA bhUd avizeSAd iti cet; atrAha---abhinanava (abhitaH) iti/ abhi navaM pUrvaparyAyaparihAreNa aparaM yanti iti abhimataH (abhitaH) nipAtatvAd ayam asyArtha uktaH/ pUrvatvaM kAlAntarasthAnavatto (kAlAntarasthAnavato) (p. 227) viSayAn "vijJAtAn viSayAn azeSakaraNaiH" iti sambandhaH/ tad uktam---"pazyan svalakSaNAny ekam" [siddhivinizcaya 1.9] ityAdi/ na cAyam ekAntaH aparAparadazAdarzane tadvAtrayaM (tadvAn avazyaM) dRzyate iti, katham anyathA madhyakSaNasya darzanena pUrvAparakSaNAdarzane tato vivekapratipattiH? zeSam atra pUrvam atrApi cintitam/ syAd etad yadi vijJAtAn viSayAn azeSakaraNaiH AtmA abhijJayA budhyate tarhi sarvAn AjanmanaH sarvaHtA (sarvAs tAH) tayA budhyate (budhyeta) iti cet; atrAha---smRtvA iti/ smaraNena vijJAtAn pUrvaviSayAn kRtyottaraviSayaiH (kRtvA uttaraviSayaiH) vijJAnaiH ekatvena dhyasA (nAdhyavasAya) budhyate na sarvAn iti manyate/ anena smRteH pratyabhijJAnaphalatvena prAmANyaM darzayati/ sAMprataM tarkaphalatvena pratyabhijJAyA pramANatvam upavarNayann Aha---tarkam ityAdi/ asyAyam arthaH---abhijJayA karaNabhUtayA kRtvA tarkam UhaM nItvA viSayAn tarkagrAhyAn tAn kRvtety arthaH/ tAn viSayAn nItvA taM tadgrAhakam ApAdya ity arthaH/ kimbhUtam? ity Aha---tarkitam ityAdi/ tarkitaH pratyakSapramANena nizcito gocaraH tasmAt itaro 'nyaH dezAdyantarabhAvI bhAvaH tatra vidhiH vidhAnam utpattir yasya sa tathoktaH tam iti/ anena pratyakSaphalatvam ekAntena nirAkaroti asya/ sa kiM karoti? ity Aha---budhyate abhitaH samantAd viSayAn "tarkeNa" iti vibhaktipariNAmena saMbandhaH/ nanu smaraNAdiviSayasya tatkAle 'bhAvAt kathaM tena [grahaNam?] grAhakasamAnasamayo hi viSayaH tena gRhyata iti yuktam, anyathA cakSurAdijJAnam api sarvAtItAdigrAhakaM syAd iti cet; atrAha---zrotrAdi ityAdi/ idaM vAkyaM yathAtathAzabdAv antareNApi prativastUpamAlaGkAravazena vyAhRtaM yathAtathAzabdaM vyAkhyeyam/ zrotram AdiH yasya ghrANAdeH sa tathoktaH yathA samupetam eva svasannikRSTam eva nAsannikRSTaM viSayIkurvIta "viSayam" iti vacanapariNAmena sambandhaH, cakSuH na vai naiva samupetam eva viSayIkurvIta tadasamupetam eva viSayaM viSayIkurvan pratIyata iti manyate/ etac ca saugatasya prasiddham iti na sAdhanam arhati/ yathA cakSurAdijJAnaM svakAlavizeSaNaM vastu viSayIkurvIta smaraNAdikaM tu bhinnakAlavizeSaNam api iti, sarvatra tathApratIter avizeSAt/ etenedam api nirastaM yad uktaM prajJAkareNa---"smaraNAdikam atItAdau pravartamAnaM nirviSayaM tatkAle viSayAbhAvAt" iti; tan nirastam; cakSurjJAnam api tathA nirviSayaM syAt, taddeze tadviSayAbhAvAt iti/ nanu saugatasya cakSur iva zrotram api na vai samupetam eva viSayIkurvIta "cakSuHzrotramanasAm aprApyakAritvam" iti rAddhAntAt kim ucyate zrotrAdi ityAdi/ tasmAd evaM vaktavyaM (vakta[vyaM]) (p. 228) ghrANAdi iti/ dUre zabdaH nikaTe zabdaH iti pratItiz ca (pratItez ca) cakSur iva zrotram aprApyakAri iti cet; AstAM tAvad etat, AgamaprastAve asya nirUpayiSyamANatvAt/ atrAha vaizeSikaH---zrotrAdivat bAhyendriyatvAt cakSur api samupetam eva viSayIkaroti, tat kimartham uktam cakSur na vai iti; taM praty Aha---pazyaty eva hi ityAdi/ hi yasmAd arthaH, yat pazyaty eva IkSata eva na [na] pazyati iti evakArArthaH, cakSuH ity anuvartate/ nanu manaH pazyati na cakSuH anyathA tatparikalpanam anarthakam (tatparikalpana[m anarthakam]) iti cet; na; AtmAnaM viSayaM pazyantaM cakSuH [saha] karoti iti "tat pazyati" ity ucyata ity adoSAt/ kiM pazyati? ity Aha---sAntaram/ saha antareNa dezena nadyAdinA dravyeNa kAcAt paTalAdinA (kAcAbhrapaTalAdinA) vartamAnaM ghaTAdikaM "viSayam" iti vacanapariNAmena sambandhaH/ etad uktaM bhavati---cakSur iti yadi golakasya lokavyavahArataH abhidhAnam AzrIyate; tarhi tasya dezAdivyavahitena ghaTAdinA pratyakSataH tato 'tyantabhinnena pratIyamAnena sannikarSasAdhane pratyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvena "bAhyendriyatvAt" iti kAlAtyayApadiSTo hetuH syAt, yathA azrAvaNaH zabdaH sattvAt iti/ tatraiva yuktyantaram Aha---pRthutaram iti/ sarSapAdeH sUkSmAt pRthu cakSuH tasmAt atizayena pRthu parvatAdikaM pRthutaraM tat "pazyati" iti sambandhaH/ atrAyam abhiprAyaH---pUrvoktena vidhinA dezAdinA dezAdivyavahitena parvatAdinA pramANabAdhitatvAn na cakSuSas tena sannikarSo 'sti, tathApi pAdaprasArikatayA yadi iSyate tarhi yataH (yAvataH) parvatAdipradezasya pRthuno jalabudbudasannibhena cakSuSA sambandhaH, tAvata eva tena grahaNaM syAt na yojanAdiparimANasya pRthutarasya/ na khalu hastena andhasya hastihastamAtrasannikarSe saMpUrNahastipratipattir asti/ vidyate ca cakSuSA prathutarasya grahaNam/ tato manyAmahe asannikRSTaM pazyati cakSuH iti/ nanu na golakavizeSaH cakSuH yenAyaM doSaH syAt, api tu razmayaH, teSAM arthasannikRSTAnAM tatprakAzanasAdhanAt/ asmiMz ca pakSe pRthutaraM tat pazyati iti na vihanyate, mUle sUkSmANAM pradIpAdirazmivat agre sthUlAnAM bhAvAd iti cet; atrAha---razmeH ityAdi/ razmiH iti jAtivyapekSayaikavacanam, vyaktyapekSAyAM tu razmInAM cakSuSa iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ kutaH? na kutazcit pramANAt niHsRtiH pratipattiH gatyarthasya sarater jJAnArthatvAt/ na tAvat pratyakSataH; tatra tadapratibhAsanAt/ anavasthAnAt teSAm api apanatadrazmisaMbandhena (aparanayanatadrazmisaMbandhena) grahaNAt/ nApi (p. 229) anumAnataH; tadabhAvAt/ nanu idam asti---razmivaccakSuH svarazmisambaddhaM (svarazmi[sambaddhaM]) sarvatra svArthaM prakAzayati, taijasatvAt, pradIpavat iti cet; kuto 'sya taijasatvam? uSNasparzatvAt; na; tadvizeSasya tatrAbhAvAt/ soSNatAmAtrasya ghrANAdAv api bhAvAt/ bhAsurarUpavattvAt; kim idaM rUpasya bhAsuratvam? ujjvalatvam iti cet; na; asya nimittaM nistriMzAdau (nizitanistriMzAdau) bhAvAt/ kapizatve sati iti cet; na; tasya varanArIlocaneSu dugdhavaleSu abhAvAt, kanakavac ca kanakaketakIkusumadaleSu bhAvAt/ etena mArjArAdicakSur api vyAkhyAtam/ apareSAM darzanam---"cakSuH taijasaM rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIpavat" iti; teSAM sarve ghaTAdayaH prasiddhAH pAvakavat sattvAt taijasAH kin na syuH? atha uSNabhAsurasparzarUpaviviktaghaTAdigrAhiNA adhyakSeNa pakSasya bAdhanAt naivam; prakRte 'pi samAnam etat/ kiM ca, na taijasaM cakSuH atyAsannAprakAzakatvAt, yat punaH taijasaM tad atyAsannasyApi prakAzakaM yathA pradIpAdiH iti [vyati] rekI hetuH atra kin na vijRmbhate? na cAyaM parasya agamakaH; anyathA "sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAt" iti na subhASitam/ yadi vA, tamaHprakAzakatvAt; yat punaH taijasaM na tat tamaHprakAzakaM yathA pradIpAdi iti grAhyam/ tad uktam--- "tamo nirodhi vIkSyante tamasA nAvRtaM param/ kuDyAdikaM na kuDyAditirohitametkakA (kuDyAditirohitam ivekSakAH)//" [laghIyastraya zloka 56] iti/ pradIpAdyAlokAbhAve 'pi ca kvacid rUpajJAnasya udayadarzanAt kathaM tadAlokasya niyamena rUpaprakAzakatvam, yataH sAdhanavikalo dRSTAnto na bhavet? tad evaM nAyanarazmInAm asiddheH teSAM cakSuHzabdavAcyatvena dharmitve "bAhyendriyatvAt" iti AzrayasvarUpAsiddho hetur iti yat kiJcid etat/ idam aparaM vyAkhyAnam---razmeH cakSUrazmInAM kutaH kAraNAt niHsRtiH nirgamanaM svAdhiSThAnAt/ na hi akAraNam adRSTaM sattayA kalpanam arhati, atiprasaGgAt/ arthaprakAzanaM tatkAraNam ity eke/ tathA hi---indriyam AtmasaMbaddham arthaM prakAzayad dRSTam/ tatra yadi golakavat (p. 230) tadrazmInAm api arthasambandho na syAt kutas tatprakAzanam? asti ca/ tato manyAmahe razmeH nirgamanam iti/ manovat sambandhasambandhAt tatprakAzanApatteH adoSaH/ tathA hi---yathA mana AtmanA saMyuktam, so 'pi AkAzena, tad api sarvabhAvaiH iti sambandhasambandhAt tadarthaprakAzakam/ na khalu tasya tadrazmInAJ ca (tadrazmInA[J ca]) svArthena saMyogaH paraiH abhyupagamyate/ tathA cakSuH manasA, tad api AtmanA saMyuktam, so 'pi AkAzena, tad api sarvabhAvaiH iti sambandhasambandhAt tadarthaprakAzakam/ na khalu tasya tadrazmInAM svArthena saMyogaH paraiH abhyupagamyate/ tathA, cakSuH manasA tad api AtmanA so 'pi viSayaiH saMyukta iti sambandhAt cakSur api tatprakAzakam ity alaM razminirgamanakalpanayA/ na ca indriyatvAvizeSe 'pi manaH tathA prakAza SepirakSuH (prakAzayati na cakSuH) iti na vizeSaM pazyAmaH/ evaM zAkhAcandramasor yugapadgrahaNam upapannaM bhavati, anyathA krameNa gacchatAM razmInAM pUrvaM zAkhayA saMyoga iti tasyA eva grahaNaM punaH candramasA iti tasya grahaNam iti kramapratipattiH syAt/ na caivam/ utpalapatrazatavedhavat zAkhAcandramasor grahaNasya AzubhAvAt yaugapadyapratipattibhrama ity anye; tan na; mUrtasya asarvagatasya sUcIdravyasya tatpatraiH bhinnadezaiH krameNa sambandhAt yukto yugapattvavibhramaH nAnyatra tadviparIte, itarathA evam ekajJAnavArttA nirmUlA syAd varAkI/ yadi matam---anyatrApi tathAvidhasya razmer bhinnadezAbhyAM zAkhAcandramobhyAm saMyogaH krameNa iti; syAd etad evaM yadi sUcIdravyavat kutazcid razmigamanapratipattiH syAt, na sA asti ity uktam/ tadvibhramApratipattau anyonyasaMzrayaH/ tathA hi---krameNa razmigamanasiddhau tadvibhramasiddhiH [tadvibhramasiddhau ca krameNa razmigamanasiddhiH] iti/ tataH sthitam---razmeH kuto niHsRtiH iti/ nanu yasya sakalajJeyagrahaNasvabhAvaM jJAnaM tatsvabhAvaz ca AtmA kathaM tasya sa kasyacid apy arthasya svayaM grAhako yataH akSApekSasya arthe kramagrahaH syAt sarvajJavat/ AvaraNasadbhAvAt svayam agrAhaka iti cet; kutaH tatsiddhiH? na pratyakSataH; tatra tadapratibhAsanAt/ dezAdInAm AvaraNatve sarvajJAbhAvaH, teSAM sarvadA bhAvAt/ rAgAdInAM sadbhAve 'pi viSayadarzanabhAvAn na AvaraNatvam/ anyasya anumAnato na pratipattiH; tadarthApakaliGgAbhAvAt (tadutthApakaliGgAvgAvAt)/ atha (p. 231) sarvaviSayaprakAzanasvabhAvasya tadaprakAzanAt tatsiddhiH; tatsvabhAvatA kutas tasya siddhA? tadAvaraNApAye sarvaprakAzanasvabhAvatvAt; anyonyasaMzrayaH---siddhe hi sarvaprakAzanasvabhAve sati AvaraNasiddhiH, tatsiddhau tatkSaye tatprakAzanasvabhAvasiddhiH iti cet; atrAha---mithyAjJAnam ityAdi/ [mithyAjJAnaM visaMvAdAd apramANaM viSAdivat/ jJAtur AvaraNodbhUteH doSahetoH svataH sataH// 2// matyajJAnabhedA avagrahAdayaH pramANAbhAsA mithyAgrahaNAtmakAH, pramANasya avipratisAralakSaNatvAt/ svataH pramANabhUtasya AtmanaH parato viparyAsopapatteH mattamUrcchitAdivat/ yadi punaH svata eva jJAtA na syAt kutaH parato 'cetanavat/ na hi tathApariNAmarahitasya tathA pariNAmaH/ parasya anyAtizayakalpanAyAm AtmanaH kin na kalpyate? jJasvabhAvasya aprApyakAriNaH pratibandhAbhAve trikAlagocaram azeSaM dravyaM kathaJcij jAnato na kazcid virodhaH, AtmanaH svaviSaye vaizadyam anubhavataH parokSapratyakSavat/ nAsmAkam AvaraNakSayopazamavazAt svakAraNazakteH/ svalakSaNadarzanAhitasantAnavikalpavAsanAprakRtiH saMvRtiH vastumAtrAdhyavasAyAt vyavahAram AracayatIti cet; na; kSaNikaikAnte arthakriyAvirodhanirNayAt/ tataH] asyAyam arthaH---yat tasmin mithyAjJAnam apramANaM visaMvAdAt vaJcanAt prasiddhaM hi loke prakRtyAdiviSayaM tat dharmi/ tatra sAdhyam Aha---AvaraNodbhUteH iti/ jIvasya svaviSaye pravRttiniSedhakaM jJAnAvaraNIyAdi karma AvaraNaM tasya udbhUtiH svakAryakaraNAbhimukhyaM tasyAH, "bhavati" iti zeSaH/ sAdhyam etat/ hetum Aha---doSahetoH iti/ doSaH anyathAgrahaNaM sa eva hetuH liGgaM tasmAt/ dRSTAntam Aha---viSAdivat iti/ viSam Adir yasya surAdeH sa tathoktaH tasmAd iva tadvad iti/ etad uktaM bhavati---yathA viSAdeH upajAyamAnaM bhUbhramaNAdiviSayaM viSAdyAvaraNodbhUteH bhavati tathA prakRtyAdiviSayam api, tadadRSTAvaraNodbhUteH iti/ prayogaH---vivAdagocarApannaM [mithyAjJAnam AvaraNodbhUter bhavati, mithyAjJAnatvAt] mithyAjJAnasya upalakSaNArthatvAt [tena] ajJAnatvAd aspaSTatvAd iti [ca] gRhyate, viSAdijanitatathAvidhajJAnavat (viSAdijanitatathAvidhAjJAnavat), evamarthaM ca viSAdigrahaNam, tadupayoge tatriyAnanivRtteH (tattritayAnivRtteH) iti/ atrAha---sautrAntikAdiH---mithyAjJAnAt prAk tadAdhArasya svaviSayaprakAzanasvabhAvasya bhAve kasyacid AvaraNakalpanA zreyasI; na ca so 'sti pramANAbhAvAt/ mithyAjJAnam api nirAdhAraM jAyate "AdezAH citravaitasikA (adezAH cittacaitasikAH)" iti vacanAt/ tatas tasyApi AvaraNakalpanA kIdRzI? tatra bhAvAntarAdarzanAd iti pakSasya pratyakSabAdho dRSTAntasya sAdhyavaikalyam (p. 232) iti; taM praty Aha---jJAtuH iti/ "yaH prAk zaGkhaM zuklatayA jJAtavAn, saMprati jAnAti pItatayA, punar jJAsyati zuklatayA sa jJAtA" ity ucyate/ sa ca "pratyakSaM kSaNikaM vicitraviSayAkAraikasaMvedanam" [siddhivinizcaya 2.3] ityAdinA lezataH pradarzitaH, prapaJcataH punar atraiva pradarzayiSyate/ tad uktaM nyAyavinizcaye--- "satyantamAdgarAyAyAM (satyaM tam Ahur AcAryAH) vidyayA vibhrameNa yaH/ sadartham asadarthaM vA pasurosvAvalokataH (prabhur eSo 'valokate)//" [nyAyavinizcaya 1.38] iti/ vaizeSikas tv Aha---jJAnotpatteH prAk AtmA vidyate, sa tu tadA jJAnAbhAvAd eva viSayaM santam api na viSayIkaroti nAvaraNAd iti; "daivaraktAH kiMzukAH" iti na tatra naH prayAsaH AvaraNasAdhane/ tatra kevalaM dharmAdisAmagrItaH samIcInajJAnam, anyasyAH mithyAjJAnam iti vibhAga iti/ tatrottaram Aha---svataH iti/ svAtmarUpeNa na arthAntarajJAnasambandhena "jJAtuH" iti vRttau pratipAdayiSyate/ vibhramaikAntavAdI prAha---bhavatu kazcit svayaM jJAtA, sa ca svabhAvata eva viparItArthagrAhI nAvaraNAd iti; tata uttaraM paThanti---sato 'vitathasya yathAvasthitasvArthagrahaNasvabhAvasya ity arthaH/ "svataH" ity etad atrApi sambandhanIyam, katham anyathA vibhramaikAntasyApi pratipattiH/ na hi vibhramAd eva tatpratipattir yuktA, atiprasaGgAt/ tad uktaM kenacit--- "prabhAsuram (prabhAsvaram) idaM cittaM prakRtyAgantavo malAH/" [pramANavArttika 1.210] iti/ paraH punar evaM manyate---svatas tasya mithyAdarzanAtmakatvam anyato yathArthadarzanAtmakatvam iti; sa "viSAt" ity anena nirastaH; viSAdyupayogAnvayavyatirekAnuvidhAyitayA dRzyamAnasya mithyAdarzanasya anyataH kalpane dhUmo 'pi agniprabhavo na syAt/ svataz ca mithyAtvena sarvasaMvidAM kutaH svasaMvedanaparamArthasiddhiH? na hi tatra pUrvasaMvedanAd anyasya vyApAraH "cakSurAder viSayapratiniyamaH viSayAt tadAkAratA AlokAt spaSTatA vijJAnAd vijJAnasya vidrUpatA/" iti vacanAt/ nApi svasaMvedanaparamArthAsiddhau saugatAH sukham AsituM kAlakalAlezam api samarthAH, kasyacid vidhiniSedhAyogAt/ tataH sthitam---"svataH sataH" iti/ nanv evaM ced idam anumAnaM tarhi "mithyAjJAnam apramANam" ity evAstu, kiM "visaMvAdAt" ity anena iti cet? ucyate---"vivAdAspadIbhUtaM mithyAjJAnam adRSTAvaraNam" iti sAdhayantaM prati yadA kazcid bravIti "kasyacin mithyAjJAnasya abhAvAt sAdhyadRSTAntadharmiNor asiddhiH" iti; tadA taM prati taddharmiNaH (taddharmiNoH) sAdhanArtham "visaMvAdAt" ity ucyate/ yataH abhyupagacchatApi prajJAkareNa pratibhAsAdvaitam "idam asmAd dUraM nikaTam" ityAdi vikalpabuddhInAM nirviSayatvAparanAmA visaMvAdo 'bhyupagantavyaH katham anyathA pratibhAsAdvaitam? tathA ca (p. 233) kathaM dharmyasiddhiH? tathApi "mithyAjJAnaM visaMvAdAt" ity astu kim apramANapadena iti cet? na; "anumAnena AvaraNasattA sAdhyate bhavatA, tac ca mithyA tat kutaH tato bhAvataH tatsiddhiH" iti vadantaM prati evam abhidhAnAt/ atrAyam abhiprAyaH---anumAnaM cet mithyAtvapekSyate (mithyApy apekSyate); tarhi visaMvAdAd apramANaM syAt, pramANaM ceSyate, tan na mithyA iti/ nanu syAd edat pramANaM (etad apramANaM) yadi visaMvAdakaM syAt, yAvatA mithyAtve 'pi maNiprabhAmaNijJAnavat sAdhyapratibandhAd avisaMvAdakam iti cet; nanu tanmaNijJAnam avisaMvAde 'pi yadi na pramANam; katham anumAnaM tallakSaNavyabhicArAt? pramANaM cet; pratyakSam, anumAnaM vA? anyatra maNyadhyavasAyaH anyatra maNiprApteH nAdhyakSam, itarathA marIcikAnicaye jalAdhyavasAyaH kUpAdau jalaprAptau adhyakSaM syAt/ bhavati jAtaparitoSasya iti codavadet (cet; syAd etat) yadi maNibhrAntiH indriyajJAnam, na caivam, rUpasAdharmyadarzanApekSaNAt, akSavikAram antareNa bhAvAt, vAvakaiH (vAcakaiH) santAnAntareNa samarpaNAt, pratisaMkhyAnena bAdhanAt, mAnasI tu yuktA yukta (zuktau) rajatabhrAntivat/ asyA indriyajatve sati--- "no ced bhrAntinimittena saMyojyeta guNAntaram/ zuktau vA rajatAkAraH rUpasAdharmyadarzanAt//" [pramANavArttika 3.43] iti virudhyate/ manovibhramaM prati akSavibhramasya dRSTAntatvAnupapatteH iti/ bhavatu mAnasI neratasya (netarasya) pramANam iti cet; pratyakSAd anyasyAM tadanurodhAt pratyakSatve darzanapRSThabhAvino vikalpasya vyavahAriNaM prati smRtitvavarNanam ayuktam/ na khalu vyavahArI darzanAd vikalpam anyam icchati "manasor yugapadvRtteH" [pramANavArttika 2.133] ityAdivarNanAt/ astu nAma tamaH (anumAnam) tadanyatra maNiprApteH dhUmAd agnivat, pUrvaM ca tatprabhAvyavasAyaH syAt, vRkSAdhyavasAye ziMzapAdhyavasAyavat, na caivam, avicAraikam ajAtaparitoSaM vyavahAriNaM pratitadaprAmANyavarNanAt/ etena kAryaliGgatvaM tayor nirastam; tadadhyavasAyAt prAg agnivyavasAyavat prabhAdhyavasAyena bhavitavyam iti kutas tatra maNyadhyavasAyaH? na hi dhUmaM nizcinvataH pAvakasya anyasya vA adhyavasAyo dRSTaH/ tatra maNivyavasAyasya anumAnatve "maNipradIpaprabhayoH" [pramANavArttika 2.57] ityAdi sughaTam/ yas tarhi avadhAritavizeSaH evam anumAnaM karoti---prabhAvAnayaM gRhapradezavizeSaH maNisahitaprabhAvizeSatvAt anyatropalabdhaivaMvidhatatpradezavat/ kuJcikAvivaraprabhAvizeSo vAyaM maNisaMsthAnavAn tadvizeSatvAt pUrvopalabdhatadvizeSavat"iti, [tatra] (p. 234) kA vArttA? anumAnam eva tad iti brUmaH/ ayaM tu vizeSaH---yady etat mithyAjJAnam apramANaM katham anyasya tathAvidhasya anumAnasya prAmANye dRSTAntaH syAt? na khalu sAdhyam eva dRSTAntIbhavati atiprasaGgAt/ tataH sthitam---"anumAnaM cet mithyAjJAnam apramANaM syAt, arthAd utpattau taimirikajJAnavat" ity asya pradarzanArtham apramANagrahaNam iti/ atha vA, anyathA pUrvapakSayitvA idaM vyAkhyeyam/ tathA hi---yad uktam anantaraprastAve "tad etad dravyaparyAyasAmAnyavizeSaviSayam" ityAdi "pramANam avisaMvAdAt" ityantam; tatra tajjJAnasya vedamasvabhAve (cetanasvabhAve) Atmani samavAyAt sa eva tAMs tathA budhyata iti naiyAyikAdiH/ zarIre samavAyAt zarIraM na manaH iti cArvAkAH/ pradhAnam iti sAMkhyAH/ tajjJAnaM svataH pramANaM na parataH iti mImAMsakAH/ tad uktam--- "svataH sarvapramANAnAM prAmANyam iti gamyatAm/ na hi svato 'satI zaktiH kartum anyena pAryate//" [mImAMsAzlokavArttika sUtra 2 zloka 47] iti; tatrAha---mithyAjJAnam ityAdi/ jJAtuH "avagrahAdimatismRtisaMjJAcintAbhinibodhAtmakaM prAg abhilApasaMsargAt matijJAnaprabhedalakSaNaM jJAnam" iti sambandhaH/ na zarIrasya pradhAnasya vA; tasya jJAtRtvAyogAd iti nirUpayiSyate acetanatvAt ghaTAdivat iti/ kuto jJAtuH? ity Aha---svataH svasvAbhAvyAt, nArthAntarajJAnasambandhAd iti ca/ tajjJAnaM ca pramANam uktam/ kutaH? avisaMvAdAt/ sAMprataM vocyate, svataH sato jJAtuH/ tato 'yam artho jAyate---tajjJAnaM pramANam avisaMvAdAt, svaviSayIkRtasvArthAvyabhicArAt/ anena svakArye pravRttilakSaNe svagrahaNApekSaNAt "parataH tat" ity uktaM bhavati/ svato jJAtuH sakAzAt iti kA vibhaktipariNAmena sambandhaH, "utpatteH" iti zeSaH, "pramANam" iti ghaTanAt/ kiMbhUtAt? ity Aha---svataH sataH iti/ vivRtam idam/ anenApi kAraNaguNatas tadudbhavAt parataH tad iti; manyate/ atra dRSTAntam Aha---pramANaM mithyAjJAnaM visaMvAdAt AvaraNodbhUtez ca yathA "parataH" iti zeSaH, AvaraNAd udbhUtiH AvaraNodbhUtiH iNo (tasyAH)/ kathaMbhUtAt? doSahetoH iti/ zeSam uktavat anantakIrtikRteH svataHprAmANyabhaGgAd avaseyam etat/ yadi vA, "doSahetoH" ityAdi anyathAvatArya adhunA vyAkhyAyate---kuto nu khalu AvaraNodbhUtiH? yadi svataH; mithyAjJAnam api tata (svata) eva astu/ parataz cet; sa vaktavyaH, na ca so 'sti, apramANatvAt/ na hi bIjam iva aGkuram AvaraNaM janayan kazcid upalabhyate anumIyate vA liGgAbhAvAt/ rAgAdiH upalabhyate; satyam; kin tu tadanantaram eva AvaraNaM jAyamAnaM nopalabhyate anumIyate vA/ bhavatu vA sakAraNam AvaraNam, tathApi tena mUrtena amUrtasya AtmanaH pAMzurAzinA iva AkAzasya na sambandha iti; atrAha---doSahetoH ityAdi/ doSo (p. 235) rAgAdiH sa eva hetuH kAraNaM tasmAt AvaraNodbhUteH yad vA sa hetur yasyAH tasyA iti/ dRSTAntam Aha---viSAdivat iti/ jIvopayuktaviSAder iva tadvad iti/ tathA hi---mithyAjJAnAd anumitA AvaraNodbhUtiH jJAtRrAgAdipUrvikA tadupaghAtahetutvAt viSAdivat iti/ jIvopayuktaviSAder iva tadvat iti/ vakSyati ca---"manodhyakSAyakarmanirAzravaiH (manovAkkAyakarmabhir AsravaiH) zubhair azubhaiz ca yathAsvaM puNyapApabandho jIvAnAm" [siddhivinizcaya prastAvanA 4] ityAdi/ yad uktam---amUrtasya kathaM mUrtena sambandha iti? tad apy anena nirastam; tatsambandhahetor doSasya amUrte 'pi bhAvAt/ etad api vakSyati---"malair nisargAd badhyeta" [siddhivinzcaya prastAvanA 4] ityAdinA/ doSasya hetoH viSayAder iva (viSAder iva) tadvat iti vA vyAkhyeyam/ kArikAM vivRNvann Aha---matyAdimatyajJAnabhedA (matyajJAna ityAdimatyajJAnabhedA) matyajJAnavizeSAH, upalakSaNam etat tena zrutAjJAnAdibhedA gRhyante/ ke te? ity Aha---avagrahAdayaH/ Adizabdena (Adi[zabdena]) IhAdiparigrahaH/ etad api upalakSaNam anusmaraNAdibhedAnAm/ te kim? ity Aha---pramANAbhAsAH pramANaM na bhavanti ity arthaH/ kutaH? ity Aha---mithyA iti/ mithyA anyathAgrahaNAtmakA yataH/ nanu anumAnajJAnam anyathAsthitaM svalakSaNam anyathA gRhNad api pramANaM tato nedam apramANalakSaNaM vyabhicArAd iti cet; atrAha---pramANasya ityAdi/ pramANasyApi vipratibhAso ((vi)pratibhAso) yathAvasthitArthanirNayo lakSaNaM yasya tasya bhAvAt tattvAt/ etad uktaM bhavati---pramANatvaM yathArthanirNayena vyAptaM sarvaprANabhRtAM siddham, mithyaikAntAdipravAde 'pi tadviSayasyaiva paramArthato jJAnasya pramANatvopavarNanAt parair api, tato yathArthe nivartamAne tad api nivartate yathA vRkSatve nivartamAne ziMzapAtvam, anyathA sarvasya pramANam iti na kazcit svapakSasiddhivikalaH syAd iti/ anumAnaM cet mithyA apramANam/ zeSam atra cintitam, cintayiSyate cAnakasya (cAnekadhA/ kasya) kathambhUtasya kuto bhavanti? ity Aha---svataH ityAdi/ [svataH] Atmano jIvasya na nirAdhAro nApi zarIrasya pradhAnasya vA/ kiMbhUtasya? pramANabhUtasya/ yathArthagrahaNasvabhAvasya svato nArthAntarajJAnasamavAyAt/ kuto bhavanti? ity Aha---parato viparyAsopapatteH/ atrApi "AtmanaH" ity apekSyam, AtmanaH parataH mUrtakarmaNaH sakAzAt yA viparyAsopapattiH anyathAsvabhAvApAdanaM tasyAH/ atra dRSTAntam Aha---matta ityAdi/ mattamUrcchitasya iva tadvat iti/ yathA mattAdeH parato viSAdeH viparyAsopapatteH mithyAvagrahAdayaH tathA anyasyApi iti nidarzanArthaH/ etena idam api pratyuktaM yad uktaM pareNa---"karmaNA AtmasvarUpAkhaNDane tadavasthaM jainasya sarvasya sarvadarzitvam, khaNDena AtmAnityatvam/ AvaraNaM ca prakAzyaprakAzakayoH antarAle vartamAnaM ghaTapradIpayor iva prAvaraNam prakAzyasyaiva prakAzanaM pratibadhnAti na prakAzakasya/ na hi antaryavanikayA dIpasya AtmaprakAzanaM pratihanyate iti AtmanaH tasmin saty api sarvathA svarUpaprakAzanaM syAt/" iti; kathaJcit AtmasvarUpakhaNDanasya (p. 236) abhimatatvAt, AtmanaH parato viparyAsopapattivarNanAt, anyathA ko 'syArthaH syAt, kathaJcid anityatvasya va (ca) sarvathA anyatrApi tadasaMbhavAt/ dRzyate hi kiTTikAlikAdinA kaluSitavapuSAm anyadInAM (maNyAdInAM) svarUpe 'pi citraprakAzanam--- malaviddhamaNer vyaktir yathAnekaprakArataH/ karmaviddhAtmano vyaktis tathAnekaprakArataH// [laghIyastraya zloka 57] iti/ "svataH pramANabhUtasya" ity asyAnabhyupagame dUSaNam Aha---yadi ityAdi/ yadi cet, punaH iti vitarke pakSAntarasUcane vA, svata eva svasvabhAvata eva svakAraNAd eva yo jJAtA yathArthagrAhI na syAt na bhaved "AtmA" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ tatra ko doSaH? ity Aha---parataH ityAdi/ svarUpAt svahetor vA paraM jJAnaM tataH, kuto naiva syAt "jJAtA" iti sambandhaH/ atra dRSTAntam Aha---acetanavat iti/ ghaTAdiH acetanaH tena tulyaM vartate iti tadvat iti/ prayogaz ca---yo jJAnasvabhAvarahito nAsau jJAtA yathA ghaTAdiH, jJAnasvabhAvarahitaz ca parasya AtmA iti/ nanu kim idam acetanam iti? cetanAsamavAyikAraNam (cetanA[']samavAyikAraNam); tatsamavAyikAraNaM tarhi cetanaM prasaktam iti AtmApi cetana iti katham ajJAtA, cetanasyaiva tadvyapadezAd ity abhyupagamavirodhaH/ na ca cetanAsvabhAvo na tatsamavAyikAraNam; arUpAdisvabhAvasyApi ghaTAde rUpAdisamavAyikAraNatvopapatteH/ atha cetanAyAH anyad acetanam syAt; na ca tad asti, pramANAbhAvAd iti dRSTAntamAtram azeSam iti na sAdhyadharmisaMbhavaH, tadbhAve vA tata evAsiddheH (eva siddheH) kim etena anumAnena? ata eva tatsiddhau anyonyasaMzrayaH---tathA hato (hi---ataH) tasya Atmatattvasiddhau anye ghaTAdayo dRSTAntIbhavanti, tataz ca tatsiddhiH iti/ yadi punaH acetanatvAvizeSe 'pi Atmana AzrayatvaM ghaTAdes tat "acetanavat" iti sAmAnyavacanena labhyate (labhya[te]) iti cet; na; ubhayathApy adoSAt/ tathA hi---astu tAvac cetanAsamavAyikAraNam acetanaM ghaTAdi, cetanaM ca tatsamavAyikAraNam, tathApi na ity upagamamAhAniH (upagamam ahAniH), cetanApariNAmakAraNasyaiva samavAyikAraNatvAt nAnyasya, anyathA cakSurAder api tatkAraNatvaprasaGgAt/ tatra tasyAH asamavAyAn neti cet; atha ko 'yaM tatra samavAyaH? tasmin sati AtmalAbha iti cet; prasaGgaH pUrvavad bhavet/ tatrotkalitaM (tattvam;) tad eva na budhyAmahe/ tasmin sati tadAtmana udbhava iti cet; na kiJcit parihRtam/ "tadAdheyatvam" ity api vArttam; bhUtale kalazAdeH samavAyaprasaGgAt/ ayutasiddhasya iti cet; kim idam ayutasiddhasya iti? apRthaksiddhasyeti cet; na; apRthaksiddhatvaM ([a]pRthaksiddhatvaM) yadi kAraNAd ekAntenAbhinnasiddhatvam; sAMkhyadarzanam/ atha kathaJcit; jainazAsanam/ syAn matam--- (p. 237) kAraNAbhinnadezakAlaprabhavatvam; AkAzAdi samavAyikAraNaM kin na syAt? na hi taddezAdiparihAreNa cetanAsaMbhavaH tadasarvagatatvaprasaGgAt/ buddhyAtmapradezasya cakSurAdyabhinnadezAditve buddher api tad bhavati na veti cintyatAm/ tataH cetanaiva cetanAsamavAyikAraNam, tadakAraNam acetanam iti sthitam/ yat punar uktam---arUpAdisvabhAvA ghaTAdayo rUpAdisamavAyikAraNam iti; tad apy anena nirastam; nanu ghaTAdivat Atmano 'pi atatsvabhAvasya cetanAsamavAyikAraNatve sAdhyadRSTAntayor avizeSa iti cet; AstAM tAvad etat, anantaraM nirUpaNAt/ bhavatu vA cetanAyA anyad acetanam, tathApi na sarvasya dRSTAntAvizeSaH, acetanatve 'pi AtmanaH sAdhyadharmitvena upAdAnAt, "anyad acetanaM dRSTAntIbhavati, yathA piNDo 'yaM sAsnAdimAn govat" ity ukte anyo gauH dRSTAntIbhavati/ na cAnyadharmasiddhicodanam; nyAyasiddhe tasmin parAropitadharmaniSedhAt/ idam aparaM vyAkhyAnam---yadi punaH svata eva svanaiva rUpeNa jJAtA arthagrahaNapariNAmI na syAd AtmA parato 'samavAyinimittakAraNAt kutaH syAt? na vai na hi tathApariNAmasvabhAvarahitasya kasyacid anyaH tathApariNAmaH acetanavat pRthivyAdivat iti, lokAyatApekSayA ghaTAdivat iti/ nanu yad uktam---"AtmanaH cetanasyAbhede tadvat cakSurAdir api tatsamavAyikAraNaM syAt, bhedasya samavAyasya vAvizeSAd iti; tan na yuktam; bhedAvizeSe 'pi kasyacid eva kasyAzcit pratyAsatteH kAryaM prati tatkAraNatvopapatteH, citratvAd bhAvazaktInAm iti cet; atrAha---parasya ityAdi/ parasya jJAtuH anyasya kAraNasya atizayasya sAmarthyasya kalpanAyAM "svata eva" ity anuvartate, anyathA anavasthA syAd iti manyate/ AtmanaH kin na kalpayet svata eva grahaNAtizayaM naiyAyikaH, kalpayed eva nyAyasya samAnatvAd iti manyate/ atha vA, anyathA pUrvapakSayitvA idaM vyAkhyeyam---"nAtmA svataH parato vA jJAtA tasya jJAnasambandhAbhAvAt, api tu pradhAnaM jJAtR viparyayAt, tatas tasyaiva mithyAjJAnagrahAdayaH parato viparyAsopapatteH pariNAmitvAt, nAtmano viparyayAt iti sAMkhyaH; taM praty Aha---parasya ityAdi/ parasya Atmano 'nyasya pradhAnasya atizayakalpanAyAM yathArthetarajJAnasAmarthyakalpanAyAm AtmanaH puruSasya tam atizayaM kin na kalpyate, yataH sAMkhyapradhAnavad Atmano 'pi pariNAmAvirodhAd iti manyate/ nanu bhavatu svato jJAtA AtmA sAvaraNaz ca tathApi AvaraNAbhAve akSavyApArasamakAlam eva bhAvato 'rthaM viSayIkarotu tanmAtra eva tatsAmarthyAt/ tad yathA---"pradIpaH anAvaraNe 'pi svayogyam eva prakAzayati na sarvam" iti prajJAkaraH; tatrAha---"jJasvabhAvasya" ityAdi/ jAnAti iti jJaH svabhAvo yasya jJasvabhAvasya AtmanaH jAnato na kazcid virodhaH/ kim? ity Aha--- (p. 238) dravyam, na guNaparyAyau/ anena rUpAdyavayavAtmana ekasya sthavIyasaH tena grahaNAd iti manyate/ vartamAnakAlavizeSaNaM tat tasya jAnato na virodha iti cet; atrAha---trikAlagocaram/ trayaH kAlo gocaro yasya tat tathoktaM trikAlAvayavirUpam ity arthaH/ evam api khaNDazo jAnata ity Aha---azeSaM sarvam/ kena prakAreNa? ity Aha---kathaJcit/ yena kenacit prakAreNa/ tathA hi---pUrvaM cakSurAdinA navatvavizeSaNaviziSTasya ghaTasya grahaNam, punaH tasyaiva tena purANaviziSTasya, tadanantaraM pUrvaparyAyaviziSTasya smaraNAt, pratyabhijJAnAt pUrvAparaparyAyayoH tAM yAvaH (tadekatvasya). tarkeNa janmAdimaraNaparyantaM paryAyANAm ekatvAvinAbhAvinAM darzanasmaraNAbhijJAnajanmanA sAkalyena sAmAnyataH svasAdhyAvinAbhAve teSAM gRhIte sati, dravyasya anantatA anumAnataH pratIyate iti/ eke anumAnajanmanA mAnasapratyakSetva (mAnasapratyakSeNeti; tat) katham iti cintyam/ akSajAtyatvAt (akSAtItatvAt) na kiJcid apratyakSaM syAd iti cintitam/ kadA? ity Aha---pratibandhAbhAve/ yasya jJAnasya svaviSaye pravartamAnasya yat pratibandhakaM karma tasya abhAve sati/ nanu jJAnasvabhAvasya pratibandharahitasyApi abhinnadezakAlArthagrahaNam AtmanaH; anyathA atiprasaGga iti cet; atrAha---aprApyakAriNaH/ prAptuM grAhakasamAnadezakAlaM kartuM zakyaM prAptaM (prApyaM) yan na tathA bhavati tad aprApyaM kartuM gRhItuM zIlasya aprApyakAriNaH, dezavat kAlabhinnasyApi grahaNe aprApyakAriNa iti? sa dRSTavyo (praSTavyo) bhavati---kathaM svarUpe vRttiH? tatra vartamAnasya darzanAd iti cet; tad itaratra samAnam/ nirUpapitu (nirUpitaM) caitat/ atrAha mImAMsakaH---tad azeSaM jAnataH SaDbhiH pramANair na kazcid virodhaH iti/ taM praty Aha---sva ityAdi/ yathopavarNitasya AtmanaH svaviSayaM sat sarvam anyathA vyAptyapratipattiH, tatra vaizadyam anubhavato na kazcid virodhaH "pratibandhAbhAve" ity anuvartate/ dRSTAntam Aha---parokSa ityAdi/ nanu pratyakSaparokSavat iti vaktavyam nyAyyatvAd iti cet; na; paramatApekSayA evam abhidhAnAt/ tathA hi---yad uktaM prajJAkareNa---"katham ekatra kramavittayo 'vagamyante yato 'zeSaM dravyaM kathaMvijJAnato (kathJcij jAnato) na kazcid virodha iti syAt" iti taduddizya parokSaM sAdhAraNaspaSTAkAraviSayamAnAdivikalpajJAnaM (sAdhAraNAspaSTAkAraviSayamAnAdivikalpajJAnaM) tac ca tatpratyakSaM ca svarUpApekSayA tena tulyaM vartate iti tadvad iti vyAkhyeyam/ yathA ekaM yugapad AkAradvayasAdhAraNam avagamyate tathA krameNa anekavittisAdhAraNam iti manyate/ mImAMsakam uddizya samatvakArAdyantarAvizadavRkSAdijJAnaM (samandhakArAdyantarAvizadavRkSAdijJAnaM) parokSaM tad iva/ cakArAbhAve vi ('pi) sat pratyakSam ucyate iva tadvat iti vyAkhyeyam/ pakSe pramANAbAdhaM dRSTAnte sAdhyaM darzayann Aha saugataH---nAsmAkam ityAdi/ nAsmAkaM saugatAnAm AvaraNaM ca jJAnAvaraNIyAdikarma, kSayaz ca upazamaz ca anyasya aprakRtatvAt azruteH, (p. 239) svAvaraNasyaiva kSaya upazamaz ca gRhyate teSAM ca sA (vazAt) buddhiH nAvaraNavazAt mithyAbuddhiH yena "matyajJAnabhedAt" (matyajJAnabhedA) ityAdi zobheta/ nApi tatkSayopazamavazAd yathArthabuddhiH yato "jJasvabhAvasya" ityAdi ca/ kutaH tarhi sA? ity atrAha---api tu, kin tu svakAraNazakteH mithyAbuddheH kAraNaM kadAcit kaluSitaM locanAdi "timirAzubhramaNa" [nyAyavinizcaya 1.6] ityAdivacanAt, yathArthabuddheH tad eva viparItam, tasya zaktiH yathoktajJAnajananasAmarthyam tasyA buddhiH iti sambandhaH/ nanu yathA kAmalAdyupaliptAc cakSurAdeH indriyajA bhrAntiH tathA karmAvaraNopaliptAtmanaH sA mAnasI vikalpabhrAntir iti; atrAha---svalakSaNa ityAdi/ svalakSaNadarzanena Ahite sthApite santAne yA vikalpavAsanA vikalpakAraNabhUtA vAsanA/ yadi vA, taddarzanAhitA svakAryajananaM pratyabhimukhIkRtA pUrvapUrvavikalpajanitA vAsanA tasyAH prakRteH svabhAvAt nAvaraNodbhUteH saMvRtiH svataH udbhUtA tattvasaMvaraNAt sAmAnyAd iti kalpabuddhiH (sAmAnyAdivikalpabuddhiH)/ sA kiM karoti? ity Aha---vyavahAraM mithyetararUpam Aracayati/ kutaH? ity Aha---vastumAtravyavasAyAt---asvalakSaNe 'pi svAkAre svalakSaNalezAdhyavasAyAt/ anena mithyAtvam asya darzayati/ cecchabdaH parAkUtoddyotakaH/ nanu mattamUrcchitAdeH indriyajA mAnasI bhrAntiH viSAdimUrttyasavasaMyakaluSitaprAktanAn (viSAdimUrcchAzayasaMparkakaluSitaprAktanAn) manaso dRSTApi yadRSTatathAvidhabhAvasaMparkamanaHpUrvikA kalpyate; tarhi kSityAdeH bIjasahakRtAyA (bIjasaha[kRtA]yA) dRSTo 'pi aGkuraH khalavilAdivyavahite bIje aGkuro dRzyamAnaH kSityAder eva kin na kalpyate? tathA, yad yathA (?) yathA madirAdipratibandhanivRttiH tathA jJAneSu mithyAtvanivRttir dRSTApi yady anyathA syAt; na tarhi kAraNanivRttiprayuktA kAryanivRttir iti na kvacid vyavatiSTheta ity abhiprAyavatA "mithyAjJAnam" ityAdi vadatA etat parihRtaM yady api tathApi bhaGgyantareNa pariharann Aha---na ityAdi/ paroktaniSedhe na iti zabdaH/ kutaH? ity Aha---kSaNikaikAnte arthasya kAryasya kriyA karaNaM tadvirodhasya nirNayAd anantarAtItaprastAve iti zeSaH/ tataH kiM jAtam? ity Aha---kArya ityAdi/ [kAryakAraNatA naiva cittAnAM santatiH kutaH/ santAnAntaravad bhedAt vAsyavAsakatA kutaH// 3// satyAM ca kAryakAraNatAyAM kutaH kvacit santAnaniyamaH? sarvatra sarveSAm AnantaryAvizeSAt/ (p. 240) saty api vAsyavAsakatA na bhavaty eva pratyAsatter abhAvAt/ tato vikalpa eva [na] bhavet/] tadvirodhanirNayAt kAryakAraNatA kAryatA kAraNatA vA naiva/ keSAm? ity Aha---cittAnAM "kSaNikaikAnte" ity anuvartate/ arthakriyArUpatvAt tasyA iti bhAvaH/ mA bhUt sA, tathApi kim? ity Aha---santatiH santAnaH kutaH "cittAnAm" iti sambandhaH/ kAryakAraNatAvizeSalakSaNatvAt santater iti manyate/ bhavatu vA tatra teSAM kAraNatA tathApi doSaH, ity Aha---vAsyavAsakatA pUrvacittaM tasya (pUrvacittasya) vAsakatA, uttaracittasya vAsyatA kutaH naiva/ kutaH? bhedAt nAnAtvAt "ekasantAnatvena abhimatacittAnAm" iti ghaTanA/ dRSTAntam Aha---santAnAntarANAm iva santAnAntaravad iti/ kArikAM viRNvann Aha---satyAM ca ityAdi/ cazabdaH apizabdArthaH saMbhAvanAyAm/ satyAm api kAryakAraNatAyAM kvacit lakSaNaikAnte (kSaNaikAnte) kuto na kutazcit santAnaniyamaH---"ayam ekaH santAnaH, ete ca nAnAsantAnAH" iti vibhAgaH, "tadekAnte" ity anusambandhaH/ nanu yeSAM kSaNAnAm AnantaryeNa pUrvAparabhAvaH teSAm ekasantAnatvam anyeSAM viparyaya iti cet; atrAha---sarvatra sarveSAm ityAdi/ sarveSAM bhinnaikasantAnapAtinAM kSaNAnAm AnantaryAvizeSAt sarvatra bahir antar vA/ yad vA, sarvatra kAryakAraNAbhimatAnAm sarveSAM tadavizeSAt iti pratyeyam/ atrAparaH prAha---nAnantaryAt santAnaniyamaH, anyathApi tadbhAvAt, jAgatprabodhacetasor veti; tasya samAnaM kAlaMzcaye (kAlaM yeSAM tAni) jAgraccetAMsi kasyacit prabodhasya ekasantAnAni kuto na bhavanti? dezAdu dezasya bhedasya sarvatrAvizeSAt/ ekasya anekopAdAnAbhAvAt [na] iti cet; katham ekasmAd devadattajAgradvijJAnAt prabodhajJAnapaJcakaM kadAcit bhavati/ ekasyaiva tato bhAve anyeSAm anupAdAnatvam/ teSAM tadvijJAnAt pUrvajJAnopAdAnatve "naikasAmagryadhInaH bhAvAnAM sahabhAvaH" iti niHsAram etat---"ekasAmagryadhInasya" [pramANavArttika 3.18] ityAdi/ rasAdInAM sahabhAve hi ekasAmagryadhInatAniyamAbhAvAt/ na kAlAbhAvA (naikakAlabhAvinAm) ekasAmagrIvyapadezatA ity uktam/ tadbhAve 'pi na jJAyate kiM kasya tatropAdAnam iti/ rUpajJAnaM rUpajJAnasya, evam anyatrApi yojyam iti cet; AdyaM saugataM jJAnam anupAdAnaM prasaktam, pUrvaM tathAvidhasya tadupAdAnasyAbhAvAt, anyathA kutaH sopAyaM sugatatvam? anumAnasya vikalpena bhinnasantAnatve tu pratyakSaM prati upAdAnatvam, anyathA vikalpasya tad iti "abhedAt sadRzasmRtyAm" [siddhivinizcaya 1.7] ityAdidUSaNam avicalitam/ ato yathA ekam anekasya upAdAnam tathA anekam ekasya, itarathA jAgradvijJAnapaJcakAt naikaM kadAcid [iti] (p. 241) anyeSAm Anarthakyam/ sahakAritvAn neti cet; tarhi viSAdimUrcchitAdipratibodhaM prati vainateyAdidhyAnAdikam apAthakam/ bhinnakAlAnAm ekatra sahakAritve anumIyamAnarUpasamAnakAlyarasaH pUrvarUpAder upajanane sahakArIti sAmagryekadezaH sAmagryA liGgam iti prasaktam/ kiJ ca, ekatra bhinnakAlAnekopAdAnasahakArijJAnavyApArasaMbhave na jJAyate bhedaikAnte santatiniyama iti tadavastho doSaH/ na ca teSAM sajAtIye upayoge anyatra upayoga iti cintitam/ tatra prabodhabhinnakAle upayogo vA tathaikasya kramabhAvini kArye vyApAra iti "nAkramAt kramiNo bhAvAH" [pramANavArttika 1.45] iti na buddhyAmahe/ anye tv AhuH---na anantaraM nApi bhinnakAlam upAdAnam, api tu sadRzam, ato 'yaM niyama iti; teSAM zAntacetasaH kutazcid AviSTaprabodhabhAve kathaM sa iti nirUpyatAm? putrasya pitRcittadharmAnuvRttau saMbhavet, niyamAbhAvaH anyatrApi/ tan na santAnaniyama iti sthitam/ bhavatu vA tanniyamaH, tathApi doSaH ity Aha---saty api ityAdi/ pUrvacittasya vAsakatA aparasya vAsyatA na bhavaty eva/ kutaH? ity Aha---pratyAsatter abhAvAt/ atha keyaM pratyAsattiH yasyAH tvayA atrAbhAvo 'bhidhIyate? hetuphalabhAva iti cet; sA asty eva iti hetor asiddhiH, "saty api" ityAdivacanAt/ anyathAbhyupagame vA doSaH/ dezAdinaikaTyam; tarhi tadabhAve 'pi upAdAnopAdeyabhAvavad vAsyavAsakabhAvo 'pi na virudhyata iti sandigdhavipakSavyAvRttiko hetuH/ yadi punaH tadabhAve anupAdAnetarabhAvo 'pi neSyate; "saty api" ity abhyupagamavirodhaH ity ukto doSaH/ yadi punaH yogyatA; kutas tadabhAvo bhedaikAnte? vAsyavAsakatvena abhimatayoH dezAdibhedAt; uktam atrApi janyajanakabhAvayogyatAbhAvAt, iyam api yogyatA na virudhyata iti/ dRSTatvAc ca, dRSTaM khalu jAgraccittaM zAstrAdiparijJAnaMparikaraM (zAstrAdiparijJAnaparikaraM) dezAdivyavahite prabodhacetasi vA nirUpAM (virUpAM) vAsanAm AdadhAnam/ na hi dRSTe 'nupapannaM nAma/ na ca svApAdidazAnubhUyate (svApAdidazAnu[bhUyate])/ yApi tatparikaracetas tv acittakaiH anubhUyate taddazAbhAvabhayAt yatas tatra vAsanA kalpyate iti tathA kalpaMsAdikusumaM (kArpAsAdikusumaM) kasthamAdiraktaM kAlAdivyavahite phalajAyi/ bIjapUrAdikANDAdi kANDAdikaraktaM yataH syAt bhavet (?)/ yat punar etat nidarzanam---"santAnAntaravat" iti; tad api na sUktam; vaiSamyAt, hetuphalabhAvasya niyatatvAt/ anyatrApi asya codyasya samatvAd iti; tan na; anyathAbhiprAyAt; tathA hi---rAjJA (rAjJo) rAjaputrANAm iva bhede 'pi yathAkathaJid astu laukikaH santAnaniyamaH, vAsyavAsakabhAvaH punaH kathaJcit kAraNAnurUpakAryabhAvaH/ sa pUrvam eva kAraNavinAze na yuktaH/ (p. 242) na hi yathA pitari mRte 'pi kAlAntare tatsantAnaM ca gRhNanti putrAdayaH, dRzyate adyApi rAjyasthitena rAjJajanito (rAjJAjanito) 'pi svarAjye punaH nivezitaH tatsantAnavyapadezabhAk, tathA tadAkAram; anyathA ciramRte 'pi bhartari vidhavAyAH cirabhAvini vA kanyAyAtpradAkAram (kanyAyAs tadAkAram) apatyaM bhavet/ yat punar etad uktam---mRte 'pi jAgraccetasi tadanurUpaM prabodhajJAnam iti; tad api na sAram; "siddhaM yan na parApekSyam" [siddhivinizcaya 1.24] ityAdi kArikAvicAre vicAritatvAt/ api ca, adarzanamAtreNa svApAdau AtmAbhAvasiddhau ghaTAdAv api syAd iti na nirAkulam etat "adRzyAnupalambhAd Atmano ghaTAdiSu abhAvAgratisiddhau ghaTAdInAM nairAtmyAsiddheH nirAtmakebhyo ghaTAdibhyaH prANAdeH anivRttiH" iti nAdRzyAnupalambhanAd (i[ti] nA[dRzyAnupalambha]nAd) abhAvAsiddhiH, api tu pratipatrabhiprAyaviSayAd avasthAcatuSTayAdiveti cet, (avasthAcatuSTayAdive[ti cet,]) tarhi sAtmakAnAtmakAvasthAbhedAt tadviSayAt ghaTAdInAM nairAtmyaM kena vAryate? yathA ca "supto devadattaH suSupto mRto jIvati" iti vyavahArabhedaH, tathA kAraNAt kAryAt svabhAvAd anyataz ca sAdhyasiddhivyavahArabhedo 'sti, sa kin nAbhyupagamyate? kAraNAnyayojyaMbhivAradarzanAt sarvadhAnAsvAse (kAraNAdInAm anyonyaM vyabhicAradarzanAt sarvatrAnAzvAse) dRzyAdarzanasya vyabhicAradarzane svApAdau kin nAma sattvAzaGkA (kin na AtmasattvAzaGkA) syAt, yataH jAgraccetasa eva prabodho nizcIyeta? na ca vyavahAraH caitanyavirahiNIM (caitanyavira[hi]NIM) svApAdidazAM manyate, tadvaty api jIvadvyavahArapravartanAt/ teSAM ca tatra tadabhAvamananAd abhAve na kvacit kSaNabhaGgadarzanaM sidhyet/ "taiH anupalakSitaM tad asti na svApAdicaitanyam" iti kiM kRto vibhAgaH? yat punar uktam---kArpAsAdikusume lAkSAdirAgAt phale tadrAgavAsanA iti; tad apy atisAhasam; raJjitapuSpasya vyavahitaphalakAraNatve avAntarabIjAGkurAdivaiphalyam/ kathaJ caivam "anantaro 'rthaH jJAnaM svAkAraM janayati" iti niyamaH, yatas tadarthinAM niyatadezAdau vRttiH? tataH sthitam---"kSaNikaikAnte vAsyavAsakatA na bhavati" iti/ tadabhAve ko doSaH? ity Aha---tata ityAdi/ yata evaM tato vikalpa eva [na] bhavet kAraNAbhAvAd iti manyate/ nanv asya sarvasya abhAvo na bauddhAn prati pratibhAsAdvaitavAdino bAdhate abhISTatvAt/ na ca pakSa eva vipakSaH atiprasaGgAd iti cet; atrAha---anyato 'pi (anyato vinivRtA) ityAdi/ (p. 243) [anyato vinivRttA dhIH svabhAvam anuvartate/ pratyakSAdIs taMthAtmaikaH pratikSaNavilakSaNAn (pratikSaNa[vilakSaNAn]) // 4// sarvato 'nyasyAd vyAvRttaM cittaM bahirantarmukhabhrAntAbhrAntasvabhAvAnvayi tatkSaNasthitidharmakaM parikalpya AtmAnam eva svaguNaparyAyAtmakaM (svaguNa[paryAyAtmakaM]) svataH saMvedananiSThitaM pratikSipatIty ayuktam/] atrAyam abhiprAyaH---citram ekaM jJAnaM tadadvaitam, niraMzAnekajJAnamAtram, sarvavikalpAtItaM vibhramamAtraM vA yatredam uktam "mAyAmarIciprabhRtipratibhAsavad asattve 'pi adoSaH" [pramANavArttikAlaMkAra pR. 286] iti? tatra prathamapakSe---anyataH sajAtIyAt vijAtIyAc ca vinivRttA ([vi]nivRttA) apasRtA dhIH buddhiH svabhAvAn AtmabhUtAn AkArAn anuvartate vyApnoti/ kAn tAn? ity Aha---pratyakSAdIn pratyakSo 'bhrAnta ([']bhrAnta) Adir yeSAM bhrAntanIlAdInAM te tathoktAn iti (tathoktAH tAn iti)/ anena "ekatra viruddhadharmadhyAsasaMbhave (eka[tra] viruddhadharmadhyA[sa]saMbhave) (viruddhadharmAdhyAsasaMbhave???) anekam eva na kiJcit syAd iti sarvasya sarvatropayogAdiprasaGgaH" ityAdi nirastam iti darzayati/ citraikacittasya viruddhadharmAdhyAse 'pi patato 'bhyupagamAt (paramArthato 'bhyupagamAt) saugatair iti/ tathA zabdazravaNAt yathAzabdaH atra luptanirdiSTo 'numIyate/ tathA tena ekasya anekasvabhAvabhUtAkAratAdAtmyapratibhAsaprakAreNa, sahotpattivinAzasaMvedanaprakAreNa sahabhuvAM sarveSAM kSaNAnAm ekatvaprasaGgena ekasantAnApatteH AtmA puruSaH ekaH "svabhAvo 'nuvartate" iti sambandhaH/ kathaMbhUtAn? ity Aha---pratikSaNa ityAdi/ etena azakyavivecanam api zakyaparihAram iti darzitam/ na hi tad api svAkAratAdAtmyAbhAsAd anyathA uktadoSAd aparam/ AtmasvabhAvAnAmadhyaharaNaM (AtmasvabhAvAnAm apaharaNaM) pracaNDanRpatidhanAm (pracaNDanRpatidhanam) iva azakyasAdhanam/ etena paramAtrena (paramArthena) teSAM darzanaM nirUpitam/ nanu pratibhAsAdvaite vivakSitadhIvyatiriktasyAbhAvAt katham ucyate---"anyato vinivRttA dhIH" iti/ na hi asataH kiJcid vyAvartate/ sato 'pi adarzane kutaH kasya kena vinivRttiH pratIyate? na ca ananyavedyeSu (a[na]nyavedyeSu) vedaneSu kenacid anyavedanam iti cet; uktam atra anyabhAvagrAhakapramANAbhAvaH/ yathA ca sukhenAsaMvedanAd duHkhAbhAvaH tathA tena sukhabhAvasyAvedanAd abhAva iti na kiJcit syAt/ sukhena aviSayIkriyamANaM duHkham asti na jJAnAntarANi iti pazyata parasya sudhiSo (sudhiyo) duzceSTitam/ yat punar uktam---"sato 'py aviSayIkRtA na kasyacid vinivRttipratipattiH" iti; tad api parasya svavavAya zUlatakSA (svavadhAya takSaNam) svapratibhAsamAtrasyApy asiddheH, jJAnena tadviparItadharmAniSedhAt tadadarzanopagamAt/ yadi punaH, nirapekSasukhAdivedanam eva tadviparItadharmaniSedhanam; (p. 244) aviSayIkRtAd api tarhi vinivRttiH pratIyate" ity AyAtam/ api ca, ayaM svayam eva sarvavikalpAn pratipadyamAno 'pi tadatItaM tattvaM pratipadyate vadati ca "nAviSayIkRtAd vinivRttisiddhiH" iti tatkArI taddveSI ceti upekSAm arhati/ yac cAnyad uktam---"ananyavedyeSu vedaneSu na cAnyavedanam"; tad api na sundaram; pratibhAsAdvaitAsiddhiprasaGgAt sarvasaMvidAM nirAlambanatvAsiddheH/ tataH sUktam---"anyato vinivRtA dhIH" iti/ kArikAM vyAkhyAtum Aha---sarvato 'nyasmAd ityAdi/ sarvato vijAtIyAt upAdAnopAdeyAbhimatAt (upAdAnopAdeyAnabhimatAt) kSaNAd anyasmAt svato bhinnAd vyAvRttam apasRtaM cittaM jJAnaM parikalpya/ kathambhUtam? ity Aha---bahirantarmukhabhrAntAt tatsvabhAvAccapi (bhrAntAbhrAntasvabhAvAnvayi) bahiz ca antaz ca mukham avabhAsanaM yayoH tau tathoktau tau ca tau bhrAntAbhrAntasvabhAvau tau anvetuM zIlam, tadanvayo vA asyAstIti tadanvayi bahirmukhAbhrAntasvabhAvAnvayi/ yadi vA, bahirantarmukhau yau svabhAvau bhrAntau ca (bhrAntAbhrAntau ca) yau svabhAvau tAn anvetuM zIlam iti grAhyam/ tathA hi---parasya sarvaM vikalpajJAnaM svarUpe abhrAntam, "sarvacittacaittAnAm" [nyAyabindu 1.10] ityAdivacanAt, bahiH artharUpe bhrAntam "bhrAntir api sambandhataH pramA" ityAdivacanAt/ upalakSaNam etat, tena avikalpetaranIletarasvabhAvAnvayi gRhyate/ punar api kimbhUtam? ity Aha---akSaNasthitidharmakam (tatkSaNasthitidharmakam)/ na caitat "sarvato 'nyasyAd ('nyasmAd???) vyAvRttam" ity anenaiva kathitam iti kiM punar ucyate, yad visavaMto (yad dhi sarvato) vyAvRttaM tatkSaNasthitidharmakam eva, anyathA na kaM (na tat) sarvato vyAvRttam iti cet; satyam; tathApi yaH pUrvAparakSaNavyAvRttaM necchati taM prati tatsAdhanArtham idaM tatkSaNa ityAdi/ tathA hi---yasmAt kSaNasthitidharmakaM nazvarasvabhAvaM tasmAt nAzaM prati anapekSaNAt pratikSaNaM nAzaniyatam iti/ yadi vA, pUrveNa sahabhAvinaH sarvasmAd vyAvRttam uktam, etena "pUrvAparAbhyAm" iti vizeSaH/ kiM karoti? ity Aha---pratikSipati---nirAkaroti/ kim? ity Aha---AtmAnam eva jIvam eva na taccittam eva iti evakArArthaH/ kimbhUtam? ity Aha---svaguNa ityAdi/ punar api kathambhUtam? ity Aha---svataH ityAdi/ svataH Atmanaiva saMvedananiSThitam iti hetoH ayuktam anupapannam parasya sarvam iti sAMpratam uttaraM vikalpatrayaM dUSayitukAma Aha---"abhrAntam" ityAdi/ [abhrAntaJ cAmuJcantI na muJcaty AtmacetanAm/ buddhiH sItvA saditvA ca AtmAnaM pratikSaNam// 5// cetano 'yam itIkSamANaH parasmAt sarvataH parAvRttaH pratikSaNam AtmAnaM nAtyantAya vai (p. 245) jahAti svaguNaparyAyAnvayalakSaNatvAt tadvastunaH/ tadvyatirekabhAvavsyAnupapatteH kutaH sahetur ahetur vApi/] abhrAntaM jAgraddazAyAM svarUpe 'pi vA, bhrAntaM svapnAvasthAyAM grAhyAkAre ca AtmAnaM svabhAvaM pratikSaNaM kSaNaM kSaNaM prati amuJcatI svIkurvANA daddhiH [buddhiH] sarvasya pratItivizeSaH/ sA kiM karoti? ity Aha---"sItvA" ityAdi/ cazabdaH apizabdArthaH bhinnaprakramaH "muJcaty AtmacetanAm" ity asyAnantaraM draSTavyaH/ "na" ity api nipAtAnAM anekArthatvAt nanity (nanu ity) asya arthe, AkSepe/ tato 'yam arthaH---buddhiH nanu AtmacetanAm api na kevalaM guNinam avayati taM pariNAminaM muJcati jahAti, sakalazUnyatA syAd iti manyate/ kiM kRtvA? ity Aha---saditvA iti sUkSmaparIkSayA sthUlAdyekasvabhAvApi kathitaphalavat (kvathitaphalavat) niraMzAnekaparamANudazAyAM gaMdhA (gatvA)/ punar api kiM kRtvA? sItvA tAdRkSasAnandane (tAdRk svasaMvedane) bahiH paramANuvat mRtA ity arthaH/ tathA ca sarvadAtve jagati jAte pratibhAsamAtrasyApi pratyastamayAt kim Azrayo 'yaM kAraNAdInAM pratiSedhaM brUyAd iti manyate/ anena madhyavikalpadvayaM nirastam/ antyavikalpam Azritya idam aparaM vyAkhyAnam---bhrAntam AtmAnam amuJcatI, itarathA "mAyAmarIciprabhRtipratibhAsavad asattve 'py adoSaH" [pramANavArttikAlaMkAra 3.211] ity asya vyavasthApakapramANAbhAvena pratijJAmAtratvaprasaGgAt/ na khalu vibhramAd vibhramasiddhiH; atiprasaGgAt/ bhrAntam AtmAnam amuJcantI bahir antaz ca viruddhadharmAdhyAsino vicArAkSamasya svabhAvasyApi tatra pratibhAsanAt pratikSaNaM "buddhiH" iti ubhayatra saMbadhyate/ kiM karoti? ity Aha---na muJcaty AtmacetanAm AtmAparanAmikAM pUrvAparaparyAyAM nayatI (nayantIM) cetanAM na jahAti ity arthaH/ kiM kRtvA? ity Aha---sItvA saditvAc ca (saditvA ca) iti laukikI vacanapravRttir iyam/ yadi vA, tam AtmAnaM pratikSaNam amuJcatI buddhiH "svabhAvAt (svabhAvAn) pratikSaNavilakSaNAd (pratikSaNavilakSaNAn) anuvartate" iti gatayA kArikayA sambandhaH/ nanu na bhrAntaM nApi abhrAntam AtmAnaM buddhiH bibharti tasmAntam (tasyAtyantam) bhAvAt sarvavikalpAtItatvAt tattvasyeti cet; atrAha---sIrtta (sItvA) ityAdi/ AtmacetanAM svaprakAzaM na muJcantI anyathA sthUlAdigrAhyarUpavat tatparityAge bahirarthasattvavad bhrAntetaraviveko 'pi na sidhyed iti "ajJAnArthako 'sau (ajJAtArthaprakAzo vA) iti pAramArthikaM pramANalakSaNam" iti plavate/ svAbhimatapradarzanaparaM kArikArthaM darzayann Aha---cetano 'yam ityAdi/ cetanaH svaparagrahaNasvabhAvaH AtmA "ekaH" iti gatena sambandhataH (sambandhaH, na) naiyAyikAdiparikalpitaH ayam iti svasaMvedanAdhyakSeNa IkSamAnaH (IkSamANaH) ahamikayA (ahamahamikayA) na puruSAdvaitavAdisAMkhyakalpitaH, (p. 246) tatra nityam Agamagamyatvena "ayam" ity ullekhAbhAvAt/ na tu (nanu) Agamavat tatra svasaMvedanAdhyakSam api vyApriyate tato 'yam adoSa iti cet; atrAha---"parA" ityAdi/ parAvRttaH apasRtaH parasmAd AtmAntarAd ghaTAdez ca tathApratIteH/ naivaM brahmAtmA; tadadvaitoparamAt/ madIya AtmA tathA iti sAMkhyaH; tatrAha---sarvataH sarveNa svarUpeNa iva dezAdinApi parAvRttaH/ sarvataH AdyAdipAThAntam/ yadi vA, sarvasmAt sarvataH naivaM sAMkhyAtmA sarvathA "sarvaM sarvatra vidyate" ity asya virodhAt/ anena AtmanaH sarvagatatvasAdhanaM sarvam adhyakSabAdhitam iti (adhyakSa[bAdhita]m) iti darzayati/ pratikSaNanAzikSaNasantAnAtmA itthambhUta iti saugataH; tatrAha---pratikSaNam ityAdi/ kSaNaM kSaNaM prati AtmAnaM svarUpaM jahad api nAtyantAya "nAtyantam" ity asyArthe 'vaMtapratirUpako (asyArthe caturthyantapratirUpako) 'yaM nipAto vartate, jahAti kin tu kathaJcit/ kuta etat? ity atrAha---svaguNa ityAdi/ sve AtmIyA ye guNA ye ca paryAyA na dravyAntarasambandhinaH teSu anvayaH anugamanam tasya lakSaNaM grahaNaM sa eva [vA] lakSaNaM svarUpaM yasya tat tathoktam tasya bhAvAt tadvastunaH cetanasya itarasya vA bhAvasya/ Atmani prakRte/ api ca, vastuna iti sAmAnyavacanaM dRSTAnte na parAbhyupetopalabdhiH ity asya pradarzanArtham/ etad api kutaH? ity Aha---tadvyatirekeNa ityAdi/ tadvyatirekeNa anantaravarNitavastuvyatirekeNa bhAvasya brahmaNa iva niraMzavijJAnasantAnasyApi anupapatteH pramANAbhAvAd iti manyate/ tataH kiM jAtam? ity Aha---kuto na kazcit (kutazcit) sahetuH sakAraNo ahetur vA akAraNo vA apinA ["yo yadbhAvaM praty anyAnapekSaH sa tatsvabhAvaniyataH yathA antyA kAraNasAmagrI (kAraNa]sAmagrI) svasvakAryotpAdanaM prati anapekSayA (anapekSA) satI laa (tad) bhAvaniyatA, vinAzaM prati anapekSaz ca bhAvaH" iti durbhASitaM sAdhyAdyantyadharmyasiddhiH (?)/ punar api parasya sahetuke vinAze doSam upadarzayann Aha---hetumattve ityAdi/ [hetumattve vinAzasya nAzAd bhAvaH punar bhavet/ nAnyathaikAntikAH sarve 'hetumannAzahetavaH// 6// vinAzo yadi bhAvasvabhAvo na bhavet tasya kiM kurvANo hetuH syAt? na tAvad utpAdayati; pUrvAvadhiparicchinnavastusattAsambandhalakSaNatvAd utpatteH/ tasya kathaJcit kenApi kAryatve bhAvasvabhAvAnatikrAnteH bhAvaH syAt, tallakSaNatvAt vastunaH/ kAdAcitkaM sad akAryam iti prakriyAvyAvarNanamAtraM virodhAt/ tathA anutpattidharmakam anAdheyApraheyAtizayAtmakaM tathA svavinAzahetubhAvAn na vinazyatIti/ vinAze vA vinaSTasya sattA/ yadi vA sato 'nutpattiH utpattihetvabhAvAt/ ghaTAder apy evaM prasaGgAt/ svasAmagrIjanmanaH tadvinAzakAraNasyAvazyaMbhAvaniyamAbhAvAn na kazcid dhetur avyabhicArI syAt/ vinAzahetuH prAgasato (p. 247) vinAzasya svabhAvaM karoti na sattAsambandham iti cet; kaH punarbhAvAnAm anyonyAbhAvaprAgabhAvakartA? yatas tatsvabhAvasthitiH/ asti kazcid vizeSaH/ parasparasvabhAvadezakAlaparihArapariNatim abhAvaM vidmaH/ tathA hetumattvaM kSaNikasya viruddhapramANabAdhitam/ na hi atItena vartamAnasya tadvattA atiprasaGgAt/] atrAyam abhiprAyaH---ekAntavAdikalpitasya vastunaH pramANAbhAvena asattvAn na tasya hetur vA (hetunA) vinAza ity ukti (ukteH) laukikasya arthasya pareNa sa vinAzaH kalpanIyaH, tatrApi pUrvottarAkAraparihArAvAptilakSaNavikArasya vinAzotpattivyapadeze ubhayatrApi jainamatasiddhiH ity uktam anantaraprastAve ahetuvinAzapakSe "utpAdasthitibhaGgAnAm" [siddhivinizcaya 3.17] ityAdinA, sahetuvinAzapakSe 'pi "anAdinidhanaM dravyam utpitsu khAsuzanazvaram (sthAsnunazvaram)" [siddhivinizcaya 3.21] ityAdinA/ tataH tadbhayAt tena nAzotpAdavata utpAda ekAntena bhinnaH abhyupagantavyaH/ evaM ca vinAzasya bhAvAd ekAntena bhinnasya pradhvaMsasya hetumattve sakAraNatve abhyupagamyamAne nAzAt pradhvaMsAt "vinAzasya" ity anuvartate bhAvo ghaTAdiH punarbhavet svopalambhArthakriyAkArI pUrvavat pazcAd api syAd ity arthaH/ etad uktaM bhavati---paravyApArAj jAyamAno nAzaH anyo vA kRtako bhavati, "apekSitaparavyApAro hi bhAvaH kRtakaH" [nyAyavinizcaya 3.14] iti vacanAt/ kutazcid bhavato 'syApi bhAvavyapadezAvirodhAt, kRtakaz ca ghaTAdivad avazyaM nazyati iti/ nanu yasya kRtakaH svakAraNAn nazvaro jAyate bhavatu tasyAyaM doSo nAsmAkam, anazvarakRtako 'pi hi bhAvaH vinAzakAraNasannipAtAd vinazyati na svabhAvataH/ na ca nAzasya nAzakaM kAraNam asti ity eke; tatrAha---nAnyathaikAntikA ityAdi/ vinAzasya nAzAbhAvaprakAreNa anyathA naikAntikAH avyabhicAriNo (aikAntikAH vyabhicAriNo) na sarve niravazeSAH anaikAntikAH syuH ity arthaH/ ke? ity Aha---hetumannAzahetavaH sakAraNapradhvaMsasya hetavaH liGgAni kRtakatvAdIni/ yadi vA, taddhetavaH tatkAraNAni mudgarAdIni/ yathaiva hi vinAzakRtakatve 'pi na tannAzahetavaH avazyaMbhAvinaH tathA ghaTAdivinAzahetavo 'pi/ atra anyeSAM darzanam---[vinAzasya] vinAze 'pi bhAvasya na prAdurbhAvaH, na hi devadattasya hantari hate devadattasya prAdurbhAva iti; tan na sAram; vaiSamyAd dRSTAntadArSTAntikayoH/ na hi yathA bhAvasya pradhvaMsabhAvaH tathA devadattasya hantApi, tena Atmano 'nyasya devadatte 'bhAvasya vidhAnAt/ asya nAze bhavaty eva tasya prAdurbhAvaH, itarathA tadabhAvavaiphalyam, tasmin sati jIvato 'pi devadattasya adarzanaprasaGgaH/ anye tu bruvate---ghaTasya pradhvaMsavat tatpradhvaMso 'pi upalabdhiM pratibadhnAti iti tadadarzanam iti; tad api na sUktam; atiprasaGgAt/ tathA hi---yadi anyAbhAvo 'nyasya upalabdhipratighAtakRt; (p. 248) tarhi paTAbhAvaH sakalasya upalabdhipratibandhakArI syAt pratyAsattiviprakarSAbhAvAt/ adyAbhAvenApi (anyAbhAvenApi) bhAvasya vizeSaNIbhAvasya asya (anyasya) vA sambandhasya paraM praty asiddhatvAt, anavasthAnAt (anavasthAnA[t]) sambandhAntarAbhAvAt/ yadi punaH, vizeSaNIbhAvaH aparasambandharahito 'pi kasyacid ucyate; tarhi samavAyAdyabhAve 'pi guNAdiH kasyacid ucyatAm avizeSAt/ indriyeNAsambaddhasya ca tasya grahaNe kim atra [kim anyatra] indriyasya viSayeNa sambandhakalpanena? kiJ ca, pradhvaMsanAzavat prAgabhAvanAzo 'pi ghaTopalabdhiM pratibadhnAti iti na punaH [ghaTotpattiH syAt/ atha] ghaTabhAvena tattvAzayasyu (tatprAgabhAvasya) tiraskArAt nAsau tadupalabdhipratibandhakaH; kim asau tadbhAvaH pradhvaMsakAle nAsti yena taskAraiko (tattiraskArako) na bhavet/ na caikasya ekatra kriyAkriye virodhAt/ anAditvAt prAgabhAvasya gaganAdivan na nAza ity eke; teSAM prAg iva ghaTotpattikAle dRzyaH san upalabhyate iti tadApi ghaTo nAdyApi utpadyate iti pratItiH syAt pUrvavat/ atha ghaTabhAvena tiraskArAt sato 'pi tArAnikarasyeva bhAsvatA tasyAnupalambhanam; nityasya svaviSayavijJAnotpAdanayogyasya samagretarakAraNasya (svaviSayavijJAnotpAdanayogyasyAsamagretarakAraNasya) tiraskArAyogAt (ti[raskArA]yogAt)/ na ca nityavyApino vyavadhAnaM zabdavat/ tad evam anupalabdhikAraNeSu dUratvAdiSu asatsv api anupalabhyamAno 'pi yadi prAgabhAvo ghaTakAle 'sti zabdaH tAlvAdivyApArAt pUrvam UrdhvaM ca tathA asti iti tasya AkAzakAryaguNatvakalpanam ayuktam/ nanu yathA nityavyApinaH sato dRzyasyApi gotvAdeH kenacit tiraskAras tathA atrApi syAd iti cet; na; tatrApi samatvAd doSasya yadi punar etan matam---tadabhAvena tasya dRzyatAkhaNDanAt tiraskAra iti; tarhi prAgabhAvasyApi nAzo 'bhyupagataH syAt/ api ca, pradhvaMsasyApi tadabhAvaH tiraskArako 'stu bhAvatiraskArakatvAt prAgabhAvavat/ asyAnabhyupagame nAnumAnavyavasthA/ tataH sUktam---hetumattva ityAdi/ atra kecit codayanti---yadi bhAvAd bhinnaM vinAzam uddizya idaM dUSaNam ucyate sUriNA, tarhi bhAvasya tatkAle 'pi tadavasthasyaiva bhAvAt kim artham ucyate---"vinAzasya nAzAd bhAvaH punarbhavet" iti/ na hi gaganAdeH sataH punarbhAvo yuktaH/ atha "punarbhavet" iti "pUrvavad darzanAdiviSayo bhavet" iti vyAkhyAyate; tad api na sundaram; tadApi tataH tadviSayatAniSedhAt/ itinA asyApi doSasya atraiva nirdezAt/ tathA hi---hetumattve (hetu[ma]ttve) vinAzasya abhyupagamyamAne nAzAt tato vinAzAt sakAzAd bhAvo ghaTAdiH punaH iti avadhAraNArthaH, anyathety asya (anya[thety a]sya) anantaraM draSTavyaH, anyathaiva anyena ekakAreNa ekAntena bhinna ity arthaH bhavet sAdhadi (syAt yadi) iti zeSaH/ atra pakSe dUSaNam aikAntikA ityAdi/ na ity ayaM bhinnaprakramaH aikAntika (aikAntikA) (p. 249) itpUrvamanaM (ity Urdhvam anantaraM) draSTavyaH/ tato 'yam arthaH---hetumato nAzasya pareNa ye hetavaH yAni kAraNAni pratipAditAni te na aikAntikA nAvazyakAbhyupagamanArhAH tatkRtanAze saty api tathaiva ghaTAdeH upalambhAd iti manyate/ atha vA anaikAntikAH avazyaM tajjanakA nAM (nAma)/ yady evam anena paryAptam iti pUrvadUSaNam anarthakam iti cet; na; hetoH vinAzaM tena ca bhAvasya tirodhAnam abhyupagacchanti [ye] teSAM "vinAzo yadi" ityAdikasya "kAdAcitkam akAryam" ity asya ca vRttigranthasya bhedo na syAt/ anyena arthena kArikAM vivRNvann Aha---vinAzo yadi ityAdi/ vnAzaH pradhvaMso yadi bhAvaH svabhAvo (bhAvasvabhAvo) na bhavet uttarapariNAmAtmako na syAd api tu bhAvAd vbhinnaH syAd ity arthaH/ tasya vinAzasya kiM kurvANo hetuH na kiJcit kurvANaH kAraNaM syAt mudgarAdiH/ atha vA, tasya bhAvasya kiM kurvANo vinAzaH syAt, vinAzasya ca kiM kurvANo hetuH syAd iti yojyam/ tathA hi---yadA bhAvAd bhinna eva vinAzaH tadA nAsau "tasya kiJcit karoti" iti vyapadizyate upakArApekSatvAt arthAntarayoH vAstavasambandhasya, anyathA atiprasaGgAt/ yogyatAsambandhe 'pi avinAbhAva eva rUparasAdivat na punarbhAvanivRttiH/ saiva tasya tena kriyate iti cet; yadi svabhAvabhUtA; prathamo 'pi vinAzaH tathaivAstu ity alaM bhedaikAntakalpanayA/ arthAntaraM cet; tadavastho doSo 'navasthA ca/ vinAzena ca vinAzakAraNAt tasyaiva so 'stu pAvakasyeva dhUmaH/ tathA vidhinA ta eva (ca vinAza eva) tatsambandhAn naSTa iti syAn na bhAvaH/ bhAvasambandhinaH karaNAd adoSaz cet; uktam atra, tena tasya upakArAkaraNAt "tatsambandhinaH" iti ghaTanAyogAt/ bhAvenApy asau kriyate tatas tatsambandhIti cet; ubhayoH syAt, tava (na ca) bhAvaH svavinAzahetuH, sarvadA prasaGgAt, nityasya apekSAyogAt/ vizeSaNIbhAvasambandhasya tatraiva bhAvAt tatsambandhI ity api vArttam; bhedaikAnte tatsambandhasyAvinamayitum (tatsambandhasyApi niyamayitum) azakteH/ tannivRttikaraNAd bhAvasya vinAzaH upalambhapratibandhakaraNAt syAd iti cet; uktam atra tadavasthasya tadayogAd iti/ kiJ ca, tirohitA hy abhAvAs te yogibhiH svayaM neSyante/ (neSyante yogibhiH svayaM/) yogino [na ca] yuktAH [syuH] kathaM sarvArthavedanaiH// sarvajJatvaM tathA [caivaM] varNyate yaiH svabhaktitaH/ teSAm asarvavidvAntargatA (asarvavidvArtA gatA) kvety api cintyatAm// te yadA taiH samIkSyante tadA kSINA pratikSINAM (pratikSaNaM)/ yoginaH prati vArtteyaM naSTAnutpannagocarA// sAMkhyasya yoginaH sarve ciraM jIvaM (jIvantu) sAmpratam/ (p. 250) sarvadA [sarvathA] bhAvA yebhyaHsosthona (yaiH kauTasthyena) saMsthitAH// yoginaH evaM cakAraH (yoginaH vaMcakAH) kAkavad bhuvi vA nuH (?)/ kairika tais tA saMtInAH kaM yAntu saMzrayam (?)// sadopalabhyamAnA hi kATAH (bhAvAH) kin nAma nAzinaH/ anyathA nAzinaH sarve bhaveyuH gaganAdayaH// iti kapilamunIzaiH saMstute saMstamArge (sAMkhyamArge), acalanikhilabhAvAn Azrite kin tu nazyet/ vata vadata vinAze naiva cAnyena yogaH/ sata iha satataM tat tannirodho na vArttA// iti/ tat sthitam---"vinAzo yadi bhAvasvabhAvo na bhavet tasya kiM kurvANasya syAd vinAzaH" iti/ nanu yad uktam---"tasya vinAzasya hetuH kiM kurvANaH syAt" iti; tatra utpatteH kurvANaH syAd iti cet; atrAha---pUrva ityAdi/ na tAvad utpAdayati/ tAvacchabdo vitarke na kramArthau (kramArthe) anyasya prayojanasyAvacanAt notpAdayati na janayati hetuH mudgarAdiH "vinAzam" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ kutaH? ity Aha---pUrvAvadhiH prAgabhAvaH tena paricchinnaM viziSTaM yad vastu ghaTAdiH tasya sattayA sambandhaH samavAyaH sa eva lakSaNaM yasya tasya bhAvAt tattvAt/ kasya (kasyAH?) ity Aha---utpatteH iti/ na ca prAgastato (prAgasato???) vinAzasya sattayA sambandhaH; anabhyupagamAt parasya "tripadArthasatkarI sattA" iti vacanAt/ nApi pradhvaMsasya pareNa dravyAdiSvanta tata vi (dravyAdiSv antarbhAva) iSyata iti manyate/ nanv evam atyalpam idam ucyate---"sa hetuH vinAzaM na tAvad utpAdayati" iti, yAvatA ghaTAder hetuH tam avi (api) notpAdayati/ tathA hi---na tAvad ghaTAdeH prAgasataH taddhetuH AtmalAbhalakSaNAm utpattim upajanayati; tadanyotpattikalpanAnarthakyaprasaGgAt/ nApi prAgasataH sattAsambandhalakSaNA (sattAsambandhalakSaNAm); sattAsamavAyasya nityatvAt/ na ca kutazcid ajJAtasya (kutazcid ajAtasya) bandhyAsutasyeva sattayA anyena vA sambandhaH, yataH kiJcit kenacid utpAditaM bhavet/ jAtasyeti cet; yada (yadi) labdhAtmalAbhasya; tarhi (ta[rhi]) ukto doSaH---kim anyayA utpattyA? katham anyathA zazazRGgAder bheda iti cet; ayam aparaH parasya doSo 'stu/ na khalu atsadoSAH (aMzadoSAH) santo 'pi akalaGkam upalIyante/ nanu na vinAzasyAdyasya (vinAzasyAnyasya) vA prAgasataH sattAsambandhalakSaNA utpattiH hetunA kriyate yatrAyaM syAt, api tu svarUpam eva kriyatAm iti cet; atrAha---tasya ityAdi/ tasya vinAzasya kathaJcit kenApi sattAsambandhakaraNalakSaNena svarUpalakSaNena vA prakAreNa kAryatve hetubhAjatRtve (hetunA janyatve) bhAvasvabhAvAnatikrAnter bhAvarUpAnatikramAt "na tAvad utpAdayati" (p. 251) iti sambandho bhAvaH syAd iti manyate/ tathApi sa kuto bhAvaH syAd iti cet? atrAha---tallakSaNatvAd vastunaH iti/ paramatApekSayA sa sattAsambandho lakSaNaM yasya tasya bhAvAt tattvAd vastunaH sadvargasyeti vyAkhyeyam/ svamatApekSayA tu saH prAgasato hetor AtmalAbho lakSaNaM yasya tasya bhAvAt tattvAt vastuno bhAvasya iti, svaprAgabhAvAd anyathA pradhvaMso na viziSyeta avAntarajAtisambandhavirahAt, itarathA dravyAdivat sattAsambandhaH/ yadi punaH kvacit tadavirahe (tadvirahe) 'pi tatsambandho neSyate; tarhi [kathaM] tatsambandhavirahe 'pi dravyAdInAm eva avAntarajAtiyogo na jAtyAdInAm iti vibhAgaH syAt/ etena anyasyApi vizeSakasya dharmasya saMbhavo nirasta iti manyate/ vyAkhyAtA ekena arthena kArikA/ sAmprataM prathamena vyatirekatAM vyAkurvann Aha---kAdAcitkam ityAdi/ atrAyam abhiprAyaH---anantaranyAyena prAgasan punaH kutazcit jAyamAno vinAzaH kAryam, ata eva vastuvyavasthA mitaM tat (vastuvyavasthA, abhimataM ca tat)/ idAnIM vinAzalakSaNaM vastu kAdAcitkaM dezakAladravyAdIniyataM sadakAryam iti prakriyAvyAvarNanamAtraz cASTaSaSThighaTitakRtAntapadArthaprapaJcakathanamAtram (prakriyAvyAvarNanamAtram sveSTighaTitakRtAntapadArthaprapaJcakathanamAtram)/ mAtrazabdena avyavasthitaM tattvaM darzayati/ kutaH? ity Aha---virodhAt/ pUrvAparAbhyupagamayoH anyonyabAdhanAt/ tathA hi---yadi vinAza (vinAzo) vastu prAgasat (prAgasan) kutazcit jAyate katham akAryam ghaTAdivat? athAkAryam; gaganAdivat kathaM kAdAcitkaM [kAdAcitkaJ ca akAryaM] ([kAdAcitkaJ ca akAr]yaM) ceti parasparaviruddham etat/ tataH "kAdAcitkatvAt kAryam" iti manyate/ tathA kAdAcitkam "anutpattidharmakam" iti prakriyAvyAvarNanamAtram/ kutaH? ity Aha---virodhAt iti/ tad yathA tat kAdAcitkaM prAgasat punar labdhAtmalAbhakaM kuDyAdivat katham anutpattidharmakam avidyamAnotpattidharmakam? tathAtmalAbhasyaiva utpattirUpatvasyacid (utpattirUpatvAt/ kasyacid) arthAntarasattAsambandhaniSedhAt/ athAnutpattidharmakam AkAzavad bandhyAstandhayavat; kathaM kAdAcitkam iti virodhaH? tasmAt kAdAcitkatvAd utpattidharmakam iti bhAvaH/ tathA, kAdAcitkam anAdheyApraheyAtizayAtmakam ajanyAvinAzasAmarthyasvabhAvam iti prakriyAvyAvarNanamAtram/ kutaH? virodhAt/ tathA ca kutazcid AtmAnaM tal labhate cetyadivat (cet paTAdivat) durupapAdam anAdheyApraheyAtizayAtmakatvam, anyata AtmalAbhasyaiva AdheyapraheyAtizayAtmakatvAt/ yadi punaH gaganAdivat anAdheyApraheyAtmakam; kathaM kAdAcitkam? atha jAtasya punaH atizaya AvAnupAnetuM vAmazakyata (AdhAtum apanetuM vA na zakyate) iti tattadAtmakam ucyate; tadasatya (tad asat;) kAdAcitkatve arthakriyAkAritve vA tatra AdheyapraheyAtizayAtmakatvaM ghaTAdivat punar anumiteH pratipadyamAnaH kena vAryate? tathaiva kAdAcitkam avinazvaram iti prakriyAvyAvarNanamAtraM virodhAt, sarvasya kAdAcitkasya (p. 252) vinazvaratvena pratItiH (pratIteH) ghaTAdivat iti/ tathA kAdAcitkaM svavinAzahetubhAvAt (svavinAzahetvabhAvAt) svazabdena vinAza (vinAzi) vastu parAmRzyate tasya vinAzaH svo vinAzasya AtmIyo vA vinAzaH tasya hetoH kAraNasya abhAvAt na vinazyati iti prakriyAvyAvarNanamAtraM virodhAt iti svamatavyAghAtAt/ yo hi kAdAcitkatve jagato 'pi vinAzakAraNam abhyupagacchati tasya prakRte kAkSamA? tathA "vinAze vA pradhvaMse vA vinAzavastunaH" iti sambandhaH/ vAzabdaH abhyupgamasUcakaH pakSAntarasUcako vA, vinaSTasya pradhvaMsavizeSaNavataH sattAsambandhino ghaTAdeH/ yadi vA, sato vinAzAd bhinnasya svato vidyamAnasya anutpattiH punar aprAdurbhAvaH/ kutaH? ity Aha---utpattihetvabhAvAt iti/ bhAvasya utpattau trividho hetuH---samavAyyasamavAyinimittabhedena/ na ca vinAzaH teSAm anyatamaH/ AdityAlokAbhAvalakSaNe tamasi punaH pradIpAdibhAvena prahate 'pi punaH tadAlokonmajjanam/ nApy anyasya tatkAraNasya bhAvaniyama iti prakriyAvarNanamAtram/ kutaH? virodhAt/ yadi vinAzavinAze 'pi prAdurbhAvaH: na tarhi vinAzavinAzaH tadbhAvaH, tallakSaNatvAd asya, katham anyathA nairAtmyaniSedhe sAtmakatvasiddhiH/ tato yadi vinAzavinAzaH ([vinAza]vinAzaH); kathan na bhAvaprAdurbhAvaH? na cet; kathaM tannAzaH? yat punar uktam---utpattihetubhAvAd iti; tad asAram; yato ghaTotpattau avayavasaMyogaH kAraNam, tasyApi kriyAtaH (kriyA, ataH) kriyAvinAzavinAze tatprAdurbhAvaH, tataH saMyogaH tato 'pi ghaTaH/ yadi vA, vibhAgena saMyogavinAzaH kRta iti sahetukaH tasyApi kutazcin nAze saMyogonmajjanam/ atha vA, ghaTAd bhinnasya nAzasya bhAve na tasya kiJcid iti nAzanAze niSpratidvandvinaH kevalam upalambho bhavati tamonAza iva iti kiM hetunA? yat punar uktam---AlokAbhAve tamasi nAzite 'pi na dinakarAlokaprAdurbhAva iti; tad api na suparIkSitAbhidhAnam; tatrApi codyasya samatvAt/ na AlokAbhAvamAtraM tamaH, sAlokApavarake bahalAlokapradezAt praviSTasya tamaHpratibhAsAt/ vijJAnAbhAve cAtra tamasi sarvatra tadabhAva etad astu nAdityAlokAbhAvaH/ jJAnabhAvaH (jJAnAbhAvaH) tamaH; abhAve na jJAnaprAdurbhAvaH/ na khalu ci (kvacit) tadabhAva eva mataH (tamaH); itarathA Aloko 'pi tamo'bhAvo bhavet/ bhAvapratyayavedyatvAc ca nAbhAvamAtraM tamo ghaTAdivat/ tataH sUktam---kAdAcitkam ityAdi/ tatraiva dUSaNAntaram Aha---paTAder api ityAdi/ na kevalaM vinAzasya kin tu ghaTAder api hetum arthe (hetumattve) kAdAcitkatve ca sati evaM vinAzavat prasaGgAt kAraNAt "prakriyAvarNanamAtram" iti sambandhaH/ punar api doSAntaram Aha---svasAmagrIjanmana ityAdi/ svasAmagryA janma yasya bhAvasya abhAvasya [vA] tasya/ tadvinAzakAraNasya yat tadvinAzakAraNaM pareNa abhyupagataM (p. 253) tat tacchabdena parAmRzyate, tac ca tadvinAzakAraNaM ca iti tasya, avazyaMbhAvaniyamAbhAvAt kAraNAt na kazcit kRtakatvAdiH anityatvasAdhano hetuH avyabhicArI syAd ity arthaH/ yad uktam---na prAgasato vinAzasya sattAsambandhalakSaNA utpattiH kenacit kriyate api tu svarUpam eva; tatrAha saugataH---vinAzahetuH ityAdi/ vinAzasya hetuH kAraNaM parAbhyupagataH prAgasataH svotpatteH pUrvam asato 'vidyamAnasya vinAzasya svabhAvaM svarUpaM karoti na sattAsambandham ity evaM ced yadi/ tatra dUSaNam Aha---kaH punaH ityAdi/ kaH na kazcit punaH iti akSamAyAm, bhAvAnAM ghaTAdInAM yaH anyonyAbhAvaH, atyantAbhAvasya etadvizeSatvAt pRthaganabhidhAnam, yaz ca prAgabhAvaH tasya kartA, yataH kartuH tatsvabhAvasthitiH? yata iti vA AkSepe, naiva tatsthitiH/ tathA ca prayogaH---[yaH] abhAvaH sa sa nirhetukaH yathA prAgabhAvAdiH, abhAvaz ca vinAza iti/ nanu yadi nAma prAgabhAvAder ahetutvaM naitAvatA vinAzasya tat, anyathA gaganAder ahetutvAt ghaTAdInAm api tad bhavet/ pratyakSabAdhanam ubhayatra samAnam iti cet; atrAha---asti vA ityAdi/ asti vidyate vA kazcid dezAdikRto vizeSaH bhedaH prAgabhAvAder vinAzasya? nAsti ity arthaH/ etad uktaM bhavati---yathA prAgabhAvAdayaH kAraNAnvayavyatirekAnanuvidhAyinaH akRtakAH tathA vinAzo 'pi/ na hi mahati daNDAdisannipAte mahAn anyathAvidhe anyathA vinAzaH; vinivRttimAtrasya sarvatra avizeSAd iti/ na ca bhAvataH prAgabhAvAdayaH santi; ity Aha---paraspara ityAdi/ parasparam anyonyaM svabhAvaz ca dezaz ca kAlaz ca teSAM parihAraH tena pariNatim AtmalAbham abhAvaM vidmaH "bhAvAnAm" iti sambandhaH/ evaM saugatenApi naiyAyikaM vimukhatAM nItvA adhunA saugataM svayaM tAM nayann Aha---tathA ca ityAdi/ tathA ca tena ca tatparaNatyabhAvavedanaprakAreNa hetumattvaM sakAraNatvaM viruddhapramANabAdhitam/ kasya? ity Aha---kSaNikasya "bhAvasya" iti vacanapariNAmena sambandhaH/ idam atra tAtparyam---naiyAyikasya hetumato 'pi vinAzasya vinAzam anabhyupagacchataH anityatvahetavo vyabhicAriNaH, prAgabhAvAdikam ahetum abhyupagacchato vinAzo vinihetuH (vinAzo 'pi nirhetuH) tadabhAvo vA/ bauddhasya punaH kSaNikatvam abhyupagacchataH kRtakatvAdayaH asiddhA eva iti nAsau param atizete iti/ kRtas tasya na hetutvam? ity Aha---na hy atIta ityAdi/ [hi] yasmAd atItena kAryotpatteH prAg eva naSTena bhAvena vartamAnasya tadvattA hetumattA [na] atiprasaGgAt sarveNa atItena sarvasya tadvattAprasaGgAt/ nirUpitaM caitat "kAryakAraNatA naiva" [siddhivinizcaya 4.3] ityAdi/ nanv evaM naiyAyikasyeva saugatasyApi matAbhAve sakalazUnyataiva syAd iti cet; atrAha---samakSam ityAdi/ [samakSaM guNaparyAyasvabhAvadravyasAdhanam/ vipakSe 'rthakriyAyogAd vyAvRttaM vibhramAtmanaH// 7// (p. 254) iti sthitam etat sarvam . . . guNa . . .] samakSaM pratyakSaM guNaz ca paryAyAz ca svabhAvA AtmAno yasya dravyasya tasya sAdhanam bahir antaz ca guNaparyAyAtmakadravyapratyakSatvAt ity arthaH/ anena sakalazUnyatAM kalpayataH pratyakSabAdhAM darzayati/ syAn matam---asti pratyakSabuddhau yasya pratibhAsaH, sa tu bhrAntaH bAdhyamAnatvAd dvicandrAdipratibhAsavad iti cet; atrAha---vipakSa ityAdi/ vipakSe bhAvAdyekAnte arthakriyAyAH darzanAdilakSaNAyA ayogAt vyAvRttam apasRtam/ kutaH? vibhramAtmanaH bhrAntasvabhAvAt "samakSamam" iti sambandhaH/ etad uktaM bhavati---yathA ekacandradarzanabhAvAd dvicandradarzanaM bhrAntaM tathA ekAntadarzanAdibhAve anantarasamakSaM bhrAntaM syAt/ na caivam iti/ kArikArthasya naikadhA rAjapathIkRtatvAt prakRtam upasaMharann Aha---iti (upasaMha[rann Aha---iti]) sthitam etat ityAdi/ sthitaM nizcitam etat/ kiM tat? ity Aha---sarvam ityAdi/ tathA paraM sthitam ity Aha---guNa ityAdi/ tu sadbhAvo 'tra draSTavyaH dravyalakSaNAntaraniSedhArthatvAt/ nanu cetanAcetanayoH amUrtamUrtayoH jIvakarmaNoH sambandhAbhAvena ekasya gamane sthAne vA nAnyasya niyamena gamanaM sthAnaM vA gavAzvavat/ sambandhe 'pi tadutpattilakSaNe sa eva doSaH ghaTakulAlavat/ tAdAtmyalakSaNe tu nAyaM doSaH kRtakatvazabdavat, atrApi anyatarad eva syAt kalpito vA bheda iti cet; atrAha---cetanA ityAdi/ [cetanAcetanAv etau bandhaM pratyapekSatAm/ bhinnau lakSaNato 'tyantaM hemAdizyAmikAdivat// 8// parasparavilakSaNAv api cetanAcetanau bandhaM pratyekatvaM pratipadyete hemazyAmikAdivat/ na ca mUrtAmUrtayoH saMyogo viruddhaH paJcaskandhakadambakAbhAvaprasaGgAt AtmamanaHsannikarSAdez ca/] cetana AtmA acetanaH karmapadArthaH tau cetanAcetanau, upalakSaNam etat tena amUrtamUrtau etau pratyakSAnumAnapratIyamAnau bandhaM saMyogavizeSam prati apekSakatAm (apekSyatAm) sahacarAdikAryasamAnatAdAtmyaM bhinnadravyayoH tadvirodhAt/ kutas tAdAtmyaM na gatau? ity Aha---bhinnau paradravyAntarabhUtau yataH/ kena? ity Aha---lakSaNataH svalakSaNena AdyAdipAThAntaH, tallakSaNam eva Azritya/ tathA hi---jJAnadarzanopayogo jIvasyaiva lakSaNam, acetane rUpAdyAtmakatvaM pudgalasyaiva iti/ kathaM bhinnau? ity Aha---atyantaM kAlatraye 'pi parasparaM lakSaNasaMkrAntyabhAvam anena darzayati/ dRSTAntam ubhayatra darzayati hemAdizyAmikAdivat/ ekena Adizabdena mANikyAdeH apareNa kiTTAdeH parigrahaH tAv iva tadvad iti/ kArikAM vivRNvann Aha---paraspara ityAdi/ parasparam anyonyaM vilakSaNAv api visadRzalakSaNAv api cetanAcetanau jIvakarmapudgalau bandhaM prati ekatvaM pratipadyete hemazyAmikAdivad AdizabdaH pratyekam abhisambadhyate/ (p. 255) nanu mUrtAmUrtayos ([mUrtA]mUrtayos) tayoH saMyogavizeSalakSaNaH kathaM bandho yenaivaM syAd iti cet? atrAha---na ca ityAdi/ na ca naiva mUrtAmUrtayoH karmAtmanoH viruddhaH saMyogaH/ kutaH? ity atrAha---paJcaskandha ityAdi/ nanu "viSAdivat" ity anena parihRtaM yata ity adoSaH/ paJcaskandhA rUpAdayaH teSAM kadambakasya samUhasya abhAvaprasaGgAt kAraNAt na ca mUrtAmUrtayor viruddhaH saMyogaH iti padaghaTanA/ tathA hi---kvacit zarIre rUpaskandho mUrtaH, amUrtA vedanAdayaH, tatsamUharUpaparApararUpatayA upajAyamAnasya saMsAravyapadezAt/ mUrtetarayoz ca saMyogavirodhaH (saMyogavirodhe) anyatra rUpam anyatra vedanAdayaH sahyavindhyavad iti zarIre sukhAdyanubhavanam ([su]khAdyanubhavanam) iti prAptam/ nanu tatkadambakaM yadi saMyogaH; tarhi tadabhAvo na saugatasya doSAya abhyupagamAd iti cet; nairantaryasya tenApy upagamAt/ na ca nairantaryAd anyaH saMyogo jainasyApi/ tato yathA paJcaskandhAnAM mUrtetararUpANAm api nairantaryalakSaNaH saMyogaH tathA jIvakarmaNor iti/ AtmanaH (AtmamanaH) sannikarSa AtmamanasoH saMyogaH, "AtmA manasA yujyate" [nyAyamaJjarI pR. 74] iti vacanAt AdiH yasya sa tathoktaH tasya ca abhAvaprasaGgAt na ca tayoH saMyogo viruddhaH/ Adizabdena manogaganasannikarSaH prakRtipuruSasannikarSaz ca gRhyate/ [astu] yathArthagrahaNasvabhAvasya Atmano mithyAjJAnAd anumito bandhaH, sa tu kena hetunA? ity atrAha---zubhAzubhaiH ityAdi/ [zubhAzubhaiz cetano jIvo badhyate 'cetanaiH svayam/ yathAsvam Asravaiz ca svaiH manovAkkAyakarmabhiH// 9// manovAkkAyakarmabhiH zubhair azubhaiz cAsravaiH yathAsvaM puNyapApabandho jIvAnAm ity atra na kazcid vipratipattum arhati kin tu sarveSAm avigIto 'yam iti/] jIvaH AtmA/ kiMbhUtaH? cetanaH svaparagrahaNasvabhAvaH na vaizeSikakalpitaH tasya bandhaphalAbhAvAt/ tasya hi phalaM sukhaduHkhAdikaM mithyAjJAnam anyad vA/ na ca sarvadA (sarvathA) acetanasya tad yuktaM virodhAt/ bhinnasya utpattAv api na tasya kiJcid atiprasaGgAt, samavAyaniSedhAt/ sa kim? ity Aha---badhyate saMyujyate/ kaiH? ity Aha---acetanaiH karmapudgalaiH na saugatakalpitaiH cetanarUpaiH karmabhiH "cetanA karma" [abhidharmakoza 4.1] iti tathAgatavacanAt/ kutaH syAH (kuto 'syAH) karmatvavirodhAt (karmatvam? virodhAt), AtmasvabhAvatvAc (p. 256) cetanAyAH/ viparItA cetanA karmeti cet; tasyAH kuto bhAvaH? vAsanAtaz cet; na; tanniSedhAt anantaram eva, tasyAz ca tattvatadvedanakAla eva narakAdiprApaNasAmarthyavedanAt, sarvasyApi hiMsAdicetanAdibhyaH aparopadezAt nivRttiH syAt tattvaveditA (tattvavedinAM) yoginAm iva/ na khalu kazcit sacetano dustaTIpAtamatitayA na kaM (narakaM) jAnann eva Acarate duHkhabhIruH/ na ca niSkaladarzane cetanAnizcaye 'pi tatsAmarthyAnizcayakalpanam iti suvicAritam etat/ tatsAmarthyAgrahaNe ca tadvato 'py agrahaNam iti na acetanakarmapakSAd vizeSaH/ nanu badhyante sau (badhyate 'sau) taiH, sa tu nazvaram (na svayam) api tu mahezvarapreritaiH/ tathA hi---yaH cetanena badhyate sa dhImatA preritena badhyate, yathA cauro nigaDAdinA, badhyate ca AtmA tathAvidhas teneti, yo 'sau tatprerakaH sa mahezvara iti cet; atrAha---svayam iti/ svayam AtmanA na IzvarAdinA/ yo hi cetanaH taiH badhyate sa eva AtmabandhanAya teSAM prerakaH kiM tatra IzvareNa anyena manyata vA (veti manyate)/ na cedam atra codyam---arvAgdarzI tAni apazyan kathaM teSAM preraka iti; svapnAdau adRSTAttAnAm (adRSTAnAm) api svakaracaraNAdInAM prerakatvadarzanAn/ yasya ca "IzvarajJAnam ekaM nityam anAtmavedakam, tasya IzvaraH tAni pazyati" ity atizraddheyam/ anityaM cet; tat tarhi tasya adRSTapUrvakam, anyathA "yato 'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharmaH" [vaizeSikasUtra 1.1.2] iti vyAhanyate, anena vyabhicArAt/ tasya ca adRSTasambandho yadi anyena dhImatA kRtaH; anavasthA/ svayaM cet; anyasyApi tathA astu/ iti sAdhUktam---svayam iti/ atha matam---yadi cetanaH taiH svayaM manyate (badhyate) muktAtmAno 'pi badhyeran vizeSAbhAvAd iti cet; atrAha---AsravaiH iti/ Asravanti samAgacchanti saMsAriNAM jIvAnAM karmANi yaiH yebhyo vA te AsravA rAgAdayaH taiH karaNabhUtaiH kRtvA/ na kevalam etair eva api tu manovAkkAyakarmabhiz ca manovacanazarIravyApAraiz ca/ yady evazabdaH (yady AsravazabdaH) rAgAdivad eteSv api pravartate nimittasAmyAt tat kimarthaM tacchabdena rAgAdaya ucyante iti cet? satyam, manaHprabhRtInAM svazabdenAvidhAnAt (svazabdenAbhidhAnAt), tacchabdena teSAm eva abhidhAnam yathA "doSAvaraNayor hAniH" [AptamImAMsA zloka 4] ity atra doSazabdena AvaraNayor apy abhidhAne 'pi AvaraNayoH pRthagabhidhAnAt doSA rAgAdaya ucyante/ yadi vA, AsravaiH manovAkkAyakarmabhiH iti samAnAdhikaraNyena sambandhaH karaNIyaH/ (p. 257) tatra ca laukikanyAyApekSayA manaHkarmabhiH ity anena mAnasA vyApArA rAgAdayo 'pi gRhyante, tataH siddhA na tair badhyante nirAsrayatvAt (nirAsravatvAt) teSAm iti manyate/ anena sarveNa etat kathayati---"vivAdagocarApannaM kAryaM buddhimatkAraNaM tattvAt ghaTAdivat" ity atra yadi cetanena AtmanA sAsraveNa Atmano 'caitanair ('cetanair???) bandhaH svayaM kriyate, iti sa eva kriyate iti sa eva dhImAn tatkAraNaM sAdhyate; tarhi siddhasAdhanam/ paraz cet; dRSTAnte 'pi matatsiddhir (na tatsiddhir) iti/ nanu badhyamAno 'sau AsravaiH kRtvA acetanaiH svayam, tathApi AtmIyair iva parakIyair api badhyate iti mImAMsakaH/ sa hi putrAdisambandhibhiH taiH ciramRtAnAm api pitrAdInAm baddhatvam (ba[ddha]tvam) abhyupagacchati, saugato vA anyakarmabhiH anyasya; taM prati Aha---svaiH iti/ svaiH AtmIyaiH AsravaiH na parakIyaiH, avyavasthApatteH/ na khalu putrasya surAdarzanAbhilASAdayaH pitaram atyantazrotriyaM surayA yojayanti jIvantapi (jIvantam api???) kim aGga punaH mRtAn? anyathA kRtAnekayogo 'pi pitA putradoSAt narakaM vrajed iti na kazcit prekSAkArI niyamena sukRtakArI syAt/ kadAcit putraM doSakAriNam AzaGkamAnaH putro vA na jananIyaH/ na hi vairiNaH svavadham AzaGkamAna eva tam AtmanaH sannihitam upanayati/ yadi punaH kasyacit kazcit putraH zrutakArI dRSTa iti svayaM putrajanane pravRttiH---anyo 'pi tAdRzo bhaviSyati, kadAcid arthasandeho hi kRSIvalAdivat pravRtteH aGgam iti; tad asAmpratam; yataH kasyacid apakAry api tAdRkSo bhaviSyati ity anarthasaMjJAnivRtteH (anarthazaGkAnivRtteH)/ tataH sUktam---svaiH iti/ yad vA, svaiH acetanair badhyate; anyathA ThakapApaiH sarvo 'pi badhyeta/ yadi asau anyasmai dadAti, tadA so 'pi badhyate/ tathA hi---saugataH "janmayopArjitaM (yan mayopArjitaM) puNyaM tena tvAH sarve sarve sattvAH sukhino bhavantu" iti sarvo 'pivadatIti cet; vatinaitA (naitAvatA) tasya puNyena anye sukhino nAma, itarathAmatir yadaiva pApo bhaNati "madIyena atipApena sarve yogino duHkhitA bhavantu" tadAsau sakalasaMsAraduHkharahito yoginas tu tatsahitAH syuH iti/ yasmai tad dIyate sa yad icchati (yadIcchati), tat tarhi sarvam eva tatta (na hi sarva eva tatra) yoginaH tad icchanti iti cet; na yuktam etat; yato yadaiva mriyamANAya ciraMjIvinam icchati, varSazatAyuH svAyuH dadAti, taddAtuH tadaiva maraNam anyasya cirajIvinas tam (cirajIvitvaM) bhavet/ na caivam/ kiJ ca, iSTAya bhAgyahInAya vakravantI (cakravartI) sapuNyakam/ dadAnaH puNyahInaH syAt iSTaz cakripadaM vrajet// (p. 258) tato yat kiJcid etat/ kathaMbhUtaiH taiH? ity Aha---zubhAzubhaiH iti/ puNyahetubhiH zubhaiH apuNyahetubhiH azubhaiH manovAkkAyakarmabhiH AsravaiH iti/ taddhetutvam eteSAM vRttau nivedayiSyati/ nanu ca ya eva puNyahetavaH ta eva pApahetavaH zubhAcaraNavato 'pi apAyadarzanAt, tathA ya eva pApahetavaH ta eva puNyahetavo 'pi hiMsAdyanuSThAnaratasyApi abhyudayadarzanAt/ evaM ca hetusaGkare kathaM prekSAkAriNA dharmAdyupAyAcaraNam iti cet; atrAha---yathAsvam iti/ yAni svAni ye vA yathAsvam iti/ etad uktaM bhavati---yasya zubhasya azubhasya vA cetanasya yAni manovAkkAyakarmANi svAni kAraNatvena pratyAsannAni ye vA AsravAH teSAm anatikrameNa cetano 'caitanair ('cetanair???) badhyate iti/ na khalu zubhasya acetanasya kAraNAni azubhasya sutA (srutA) bhavitum arhanti, anyathA zAlyaGkurakAraNAni yavAGkurasya syuH/ yas tu zubhAcAravato 'pi apAyo dRzyate nAsau tadAcArAt tajjanyAnAd vA (tajjanyAd vA) karmaNaH, api tu pUrvakRtaduSkarmaNaH, itarathA tadAcAraphalasya tadaiva niSpannatvAn na (niSpanna[tvAn na]) kazcid bhAvinA mantradevatAvizeSArAdhanAdiphalena tadvAn syAt/ yadi ca kadAcit zubhAd vAnantaram apAyadarzanAt sa eva tasya tatkAraNasya vA kAraNam; hanta saviSaM divyam AhAraM bhuJjAnasya mRtyuH tadAhArakRtaH/ yadi punaH prAyazaH tadAhArAt sa na dRSTaH, kin tu viSAd dRSTaH iti tad eva tatkAraNaM kalpyate nAhAraH; evaM prakRteti (prakRte 'pi) kalpanAyAm kiM virudhyeta yataH sA na kriyeta? apAyasya vajjalaM (bandhanaM) viruddhAcaraNAd eva darzanAt/ nanu syAd etad evaM yadi zubhAvaNet (zubhAcaraNAt) puNyaM kutazcit siddhaM syAd iti cet; AstAM tAvad etat vRttau vakSyati/ etena "hiMsAdyanuSThAnAt kadAcid hiraNyAdilAbhopalambhAt tadanuSThAnaM dharmasAdhanam" iti nirastam; tallAbhasya pUrvakRtasukRtAd eva bhAvAt/ tadanuSThAne 'pi tattvAbhAdarzanAt (tallAbhAdarzanAt)/ idaM tu syAt---itthaM tena karma kRtaM yattadanuSThAnasahitaM phalaM dadAti/ tata eva ca tadbhAve gurubhAryAbhigamanAdeH [tat syAt]/ etena idam api prayuktam---"parasya anukUleSu anukUlAbhimAnajanito 'bhilASaH abhilaSituH arthAbhimukhakriyAkAraNaM janayati tattadAtmano 'nukUleSu tajjanitAbhilASavat/" iti; katham? gurubhAryAnukUleSu parapuruSAdigamanAdiSu putrAdeH tadanukUlAbhilASasyApi dharmahetutvaprasaGgAt/ guroH pratikUlatvAn neti cet; mRte vA gurau syAt/ yadi pratikUle ca tapasi bhaturanukUlAbhilASo (karturanukUlAbhilASo) 'pi puNyahetur na syAt/ mImAMsakas tv Aha---keva (naiva) hiMsAdyanuSThAnaM mantrasahitam, yathA viSaM kevalaM mRtyave na (p. 259) mantrAdisahitam, tato 'bhyudayasya vyAdhizamanasya bhAvAd iti; tad ayuktam; svecchAmAtrAd arthAsiddheH, atiprasaGgAc ca/ vedasya pramANatvasya niSetsyamAnatvAt na tato 'sya vibhAgasya pratipattiH, khArpaTikAgamAd api tatpratItiprasaGgAc ca/ tato yat kiJcid etat/ yadi vA, "zubhAzubhaiH puNyApuNyair acetanaiH badhyate" iti sambandhanIyam/ tarhi avizeSeNa cetanaM (cetanaH) taiH badhyata iti cet; atrAha---yathAsvam iti/ yasya cetanasya yaH svaH mandatIvrAdirUpaH krodhAdisvabhAvas tasya anatikrameNa iti/ kArikAM vyAkhyAtum Aha---manovAkkAya ityAdi/ manovAkkAyakarmabhiH AsravaiH/ atha vA AsravaiH ity atra ca zabdo draSTavyaH/ kiMbhUtaiH? ity Aha---zubhair azubhaiz ca/ nanu kArikAyAM zubhAzubhaiH iti samasto nirdezaH kRtaH, atra kimarthaM vyastaH kriyate iti cet? saGkarAdiparihArArthaH/ ye zubhAH te zubhA eva, ye ca svasya te svasyaiva nAnyasya" iti pratipAdanArthaH tathAnirdezaH/ katham? ity Aha---yathAsvam iti/ kim? ity Aha---puNyapApabandhaH/ keSAm? ity Aha---jIvAnAm/ na prakRter nApi jJAnakSaNasya (jJAnakSa[Nasya])/ tA [kArikAyAM sAmAnyato] jIva ity uktam, atra vyaktyapekSaM "jIvAnAm" iti vacanaM jIvabahutvapratipAdanArtham, itarathA atrApi "jIvasya" ity ekavacanaprayoge mandamateH AzaGkA syAt---"AcAryamate [eka] eva jIvaH" iti/ na ca tadbandhaH tasya tatkAraNAbhAvAt sattAmAtrA (sattAmAtre) pramANabhAcca (pramANAbhAvAc ca)/ zarIraparimANasya cetanApariNAmasya anAdyanidhanasya kartur bhoktuH AtmanaH pratipAdanArthaM jIvagrahaNam/ asyaiva grahaNam asyaiva tadvAcyatvena prasiddheH, AtmAdizabdAnAM tu parApekSayA anyatrApi pravRtteH/ nanv atra paravipratipattinirAsArthaM pramANaM vaktavyam iti cet; atrAha---atra ityAdi/ atra arthe na kazcid vipratipattum arhati/ syAn matam---pramANena viSayIkRte prameye na kazcid vipratipattum arhati/ na cAyaM tena viSayIkRtaH/ tathA hi---na tAvat pratyakSeNa; tatra tadapratibhAsanAt/ na vai khaly AtasAditailAdisaMparke ghaTAdeH pAMzurAzisambandha iva manovAkkAyakarmabhir AsravaiH zubhair azubhaiz ca puNyapApabandho jIvAnAM pratyakSataH pratIyate; vipratipatter abhAvaprasaGgAt/ nApi anumAnena; liGgAbhAvAt/ na ca tatkarmAsravAH liGgam; "kAraNAt kAryAnumAnam" iti prApteH/ na caivam, vyabhicArAt, "nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavanti" [pramANavArttikasvavRtti 1.66]/ na ca te anyatra anyadA tatkAraNatvena AtasatailAdivat pratItaM yatas tebhyo bandho 'numIyeta mAlavakAtasatailasaMparkAd iva udaramalabandhaH/ liGgAntaram atra sAdhyasamam/ Agamena viSayIkRta iti cet; kathan na tatra kazcid vipratipattum arhati? tadviSayIkaraNAd eva vipratipattInAm atIndriyArthe "prakRtiH kAraNaM puruSaH kAraNam" ityAdau darzanAt, anyathA AgamenApi tadaviSayIkaraNe nirAlambA vipratipattayo (p. 260) na pravarteran/ yad eva ca vipratipattikAraNaM tata eva tannivRttir iti na hetuphalavyavasthA/ AgamavizeSo 'pi atIndriye duravagamaH, viziSTapuruSapraNItatvAder nizcetum azakyatvAt/ atha "tatkarmAsravebhyaH puNyabandho jIvAnAm" ityAdi vAkyaM pramANam, arhadvAkyatvAt, pariNAmighaTAdipratipAdakatadvAkyavat" iti; tad api na sundaram; atra tadvAkyatvAsiddheH/ yadi punaH "tad api tadvAkyam anekAntAtmakatattvaviSayatvAt prasiddhAnyatadviSayavAkyavat" iti; tad api tAdRg eva; tadviSayatve parApapratItatvAvirodhAt/ na hi etannAmakam atIndriyaM saptamadravyaM pratikSaNaM pariNAmIti vikalavido vadato vaktraM vakrIbhavati/ tan na AgamenApi viSayIkRtaH/ apare manyante---na prayAsasAdhyo 'yam arthaH kin tu sarveSAm avigIto 'yam, sarveSAM vAdinAM vigAnarahito 'yam iti na kazcit sacetano vipratipattim api (vipratipattim arhati) pramANAGkuzarahitAH svamatasamarthanasadavahalAvalepApannA gajA iva pravartamAnA vipratipattAraH kena vAryante/ dRzyante hi cArvAkAdayaH atraiva vivadamAnAH, na ca te tattvapratipattiM prati upekSaNIyAH samadarzibhiH parahitAvadhAnadIkSAvadbhiH akalaGkaiH/ nApi teSAM vipratipattaya evam eva nivartante api tu pramANAt, atas tad eva tAn prati vaktavyaM kim anena "atra na kazcit" ityAdinA/ mImAMsako 'pi "zvetaM chagam Alabheta svargakAmaH" iti vacanAt dravyAdInAm eva puNyatvam icchati, "brAhmaNo na hantavyaH" ityAdivacanAc ca brahmavadhAdInAm eva pApatvam, na tAbhyAM paraM puNyapApabandha iti/ prabhAkaras tv Aha--- "na mAMsabhakSaNe doSaH na madye na ca maithune/ pravRttir eva hi bhUtAnAM nivRttis tu phalam iti (mahAphalA)//" [manusmRti 5.56] iti/ saugatAH punaH dAnahiMsAdicittAdikam eva puNyAdikaM paThanti/ "dAnahiMsAviraticetasAM svargaprApaNasAmarthyAt, teSAM pratyakSatve 'pi na pratyakSatvam" iti sUrer vacanAd idam evam ity avasIyate/ paramArthataH kAryakAraNavirahAn na kasyacit tais tadbandha ity anyaH/ sAMkhyasya tu matam---taiH prakRtipariNAmavizeSo jAyate, tataH tasyA eva tadbandho na puruSANAM zuddhAtmanAm iti/ tatraiva--- guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTipatham Rcchati/ yat tu dRSTipathaprAptaM tan mAyeva sutucchakam// (p. 261) ity abhidhAnAt na bandhaphalabhAvaH pAramArthika ity ekaH/ evam anye 'pi kunayA vaktavyAH/ tad eva (evaM) vipratipattidarzanAt katham ucyate---"kin tu sarveSAm avigIto 'yam" iti? atra pratividhIyate---"puNyapApabandho jIvAnAm ity atra na kazcid vipratipattum arhati" iti vadato 'yam abhiprAyaH---sarvAdvaitaniSedhAt jIvabahutvasiddheH "jIvAnAm" ity atra na kazcid vipratipattum arhati/ kathaM tatpratiSedha iti cet? uktam atra, tathApi ucyate kiJcit---vijJAnalakSaNasya anyasya vA advaitasya adRSTasya kalpane tathAvidhAnAM pariNAminAm anyathAbhUtAnAM vA santAnAntarANAM tathAkalpanAyAM tasyAH puruSAdhInatayA anivAryatvAt katham advaitam? dRSTasya kalpane; anyato darzane asya siddhaH paramArthato grAhyAbhAva iti katham advaitam? itarathA grAhyabhedavat na tatas tatsiddhiH/ etena AgamAt tatsiddhiH pratyuktA/ svato darzanaM ve (cet;) jJAne etat pratIyatAm/ na hi apramANakaM svadarzanam anyad vA kyadhyavasthAm (svavyavasthAm) arhati, atiprasaGgAt/ atha matam---nIlAdyAtmakam eva tad advaitam, anyasyApratibhAsenAsattvAt, nIlAdez ca svapratibhAsAtmakatvaM sukhAdivat pratibhAsamAnasyasato 'nyagrAhakAdarzanAd iti; tan na yuktam; yataH pratibhAsavazena tattvavyavasthAyAM "nIlam ahaM vedmi, pItam ahaM vedmi" iti ahamahamikayA jJAnasvarUpavat tato bhinnaM nIlAdikaM pratiyat pratIyate (pratI[yate]) iti tathaiva syAt, anyathA na kasyacid vedakam iti svagrahaNam iti dUrotsAritam/ pratyakSabAdhanam ubhayatra/ na cedam atra codyam---"ekasvabhAvena svaparayoH aikyam/ anekasvabhAvena; anavasthA, tasyApi punaH anyasvabhAvAntareNa grahaNAt/ na ca grahaNasvabhAvasya jJAnasya agRhItaH svabhAvaH; virodhAt" iti/ katham? yasmAd ekam eva svabhAvam (ekam ekasvabhAvam) api svaparo (svaparau) pratiyat pratIyate tasmAt tau pratyeti/ nApi tayor aikyaM tadapratIteH, itarathA nIlajJAnaM yena svabhAvena pItAd vyAvartate tenaiva raktAd vyAvRttau tayor aikyam iti mahatI citrAdvaitatA! svabhAvAntarakalpane tadavasthA anavasthA/ zeSam atra cintitam/ bhavet (bhavatu) vA tadanekasvabhAvaM tadgrAhakam tathApi nAnavasthA, tadvato grahaNe 'pi svabhAvabhUtAyA api yogyatAyAH grahaNaniyamAyogAt/ kevalaM kAryadarzanAt tadAtmikA anumIyate (anumIya[te]) vyavahAro nedAnIM (vedAnIM) pravartyate/ tadvato grahaNe tadgrahaNe 'pi nAnavasthA; tatsvabhAvAtmakasya tathaiva pratibhAsanAt/ madhyAditAgAtmakanIlamanyAkArajJAnavat (madhyAdibhAgAtmakanIlAdyAkArajJAnavat)/ asyAnabhyupagame kutas tadadvaitam iti kathaM jIvanAnAtvanirAkaraNam apramANakaM yuktam? bhAve vA tasya prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAnabhyupagame na puruSAdvaitAd bheda iti susthitA citrAdvaitatA! tadabhyupagame vA kathaM prakRtavikalpadvayanivRttiH? tathA hi---yena svabhAvena prAk pazcAc ca tad asat tenaiva svakAle sat, svabhAvAntareNa vA? prathamapakSe pUrvaM pazcAc ca bhAvaH svakAle 'pi bhAvAt, kAryakAraNabhAvapratiSedho vA pUrvottarakSaNavizeSayor eva tadbhAvavyapadezAt/ tadabhAvasya vijJaptimAtre 'pi upagamAd adoSa iti cet; katham adoSaH, yAvatA (p. 262) yenaiva svabhAvena kutazcit jAyate madhyakSaNaH tenaiva ced aparasya kAraNam; pUrvAparayor aikyam/ tadantarakalpanAyAm Akalpam anavasthAlatA saugatabhUruham AveSTya vartate/ pUrvottarakSaNAnabhyupagame ca yathA akSaNikasya akrameNa svakAryakAriNo yugapat sakalaM svaviSayaM vijJAnam utpAdya uparatasya dvitIyAdikSaNAdarzanAbhAvAt (dvitIyAdikSaNadarzanAbhAvAt) zUnyatA tathA kSaNamAtrAvalambino vijJAnasya bhavet na veti sudhiyaH cintayantu? tadA ca zUnyatAyAm api yadi na parasya aniSTaM kiJcid Apadyate sarvadA saivAstu/ pratyakSAdivirodhaH anyatrApi samAnaH/ kiJ ca, "svayaM saiva prakAzate" [pramANavArttika 2.327] ity etad api evaM sati ayuktaM syAt, svagrahaNayogyatAm antareNa jaDArthavat tadayogAt/ sApi svagrAhyatA yogyatAm apekSate, tatra ca prakRtavikalpadvayavRttiH avazyaMbhAvinI yathoktadoSAt/ tan na pratyakSasiddhaM svaparAvabhAsakatvaM cetasAM nirvikalpAt nirAkartuM yuktam atiprasaGgAt/ nanu na samakAlasya parasya prakAzikA buddhiH apratibandhAt, svatantrayoH ubhayoH pratibhAsanAt, para eva vA nIlAdiH tatprakAzakaH syAt/ atha nIlAdau karmatA pratIyate tataH sa etayA prakAzyate na tena buddhir viparyayAd iti; tatra (tan na;) yato nIlAvyatirekeNa (na nIlAd vyatirekeNa) karmatAdarzanam/ tatsvarUpam eva karmateti cet; na; buddhAv api tasya bhAvAt/ yadi punaH gRhItikaraNAd buddhir eva tasya grAhikA; tarhi sA yadi tato bhinnA kriyate "gRhItiH buddhiH nIlam" iti tritayaM svatantram AbhAti na kiJcit kasyacid grAhakam/ gRhItyApi bhinnasya tadantarasya karaNe sa eva doSo 'navasthA ca, tenApi tadantarasya karaNAt/ na gRhItir api bahirarthavattAgRhItAsti (bahirarthavad agRhItAsti)/ tadgRhItau ca anubaddhaprasaGgaH, anavasthA ca tatrApi aparAparagRhItyapekSaNAt/ (aparA[paragRhItyapekSaNAt/]) abhinnA cet; nIlAdir eva tayA kriyate iti prAptam; tac ca na yuktam; anyata eva tasya bhAvAt, kRtasya karaNAyogAt/ tayA ca kriyamANo nIlAdiH uttarajJAnavazatAm eva (uttarajJAnavaMzatAm eva) syAt na arthaH/ arthopAdAnatvAn neti cet; na; arthAgrahaNAt tadupAdAnatvAsiddhiH/ grahaNe vA kathaM na prakRto doSaH anavasthA cakrakaM bhavet/ abhinnAyAH tatrApi gRhIteH karaNe punaH punas tasyaiva pravRtteH/ tan na samasamayasya samuSyA (zemuSyA) parasya grahaNam/ etena bhinnakAlasyApi tayA grahaNaM svAritam (nivAritam); avizeSAt, sarvAtItAnAgatagrahaNaprasaGgAc ca/ tan na bhinnasya kenacit kasyacid grahaNam iti na jIvavat kuDyam iti cet; na; uktam atra, avikalpena pratyakSapratIyamAnasya (pratyakSeNa pratIyamAnasya) buddhinIlAdyor vedyavedakabhAvasya nirAkartum azakter iti/ [na] ca buddhivat nIlAdeH pratibhAsanam aparAdhInaM paraM prati prasiddham, anyathA (p. 263) "nIlam idaM vedmi" iti svapne 'pi na syAd aviSaye tadavRtteH/ na hi nIladarzI "pItam ahaM vedmi" iti kadAcid vyavaharati/ yat punar uktam---"nIlam eva zabdaH (buddheH) kuto na grAhakam" iti; tad api tathA supratItyA parihRtam/ parasyApi nIlAkAraM jJAnam Atmavat pItAkArajJAnasya grAhakaM tadvad Atmano vA agrAhakaM na syAt/ Atmano grAhakatvena anyasya agrAhakatvena pratIter iti cet; ahamahamikayA buddheH pratIyamAnAyAH svaparagrAhakatvena nIlAdez ca tadgrAhyatvena pratItir iti samaH samAdhiH/ yat punar etat---na nIlAdisvarUpavyatirekeNa grAhyatA pratibhAti, svarUpaM ca yathA buddhyapekSayA nIlasya tathA tadapekSayA buddher api iti; tad api na sAram; yataH sarvabhAvAnAm anyonyaM svarUpabhedAt/ na hi ekasya svarUpaM [anyasya]; sarvasya ekatvaprasaGgAt (eka[tva]prasaGgAt)/ tathA ca buddher grAhyaM grAhakaM ca svarUpam nIlAdeH, grAhyam eva, tathApratIter iti/ itarathA yayA yogyatayA nIlAkAram AtmasAtkaroti nIlajJAnaM tayA pItajJAnaM tam AtmasAtkuryAt/ ata eva na dhiyA tasya gRhItiH kAcit kriyate, api tu svarUpam eva gRhyate, yathA kAraNena kAryasya svarUpaM janyate/ kathaJ caivaMvAdinAm Atmano 'pi buddhir grAhikA? gRhItikaraNAt; prasaGgaH pUrvavat/ atha na tasya sA grAhikA kin tu svayaM prakAzate; na; "svayam AtmAnaM gRhNAti" iti nAmamAtrabhedAt, nIlaM vA na gRhNAti kin tu "prakAzayati" ity api syAt/ yac cApy uktam---na samasamayasya itarasya vA grAhikA iti; tat sarvagam; tathA hi---jJAnam Atmani nIlAdyAkAraM vitsamakAlam itaraM vA bibharti iti sarvaM vAcyam/ "yathAdarzanam api"; anyatrApy uktam/ "nanu ca nIlam ahaM vedmi" iti pratItiH svapne 'pi; tataH kim? tatreva jAgraddazAyAm api nIlAdipratibhAsaH asadarthaH sidhyati iti cet; na; ekatra tathAbhAvena sarvatra tathAbhAvaniyamAsiddheH, itarathA svavedane 'pi tathAbhAvasiddheH bahirarthavat tad api tyAgAGgaM tato bahirarthAd iva sAdhanAdiprayojanAsiddheH, itarathA asatpratibhAsatvAvizeSe 'pi tadaGgIkaraNAt ardhavaisasanyAyo (ardhavaizasanyAyo) 'nuSThitaH syAt/ tato yathA pratibhAsAvizeSe 'pi bahirarthapratibhAso 'sadartha (bahirarthapratibhA[so ']sadartha) iSyate saugatena, na svavedanapratibhAsaH, tathA pareNa svapnArthapratibhAso 'sadartha iSyate na jAgratpratibhAsaH/ nanu yathA jAgratpratibhAsAdeH (jAgratpratibhA[saH/ nanu yathA jAgratpratibhA]sAdeH) stambhAdeH paramArthasattvaM tataH svapne 'pi tat tasya bhaved iti bhAve ko doSo bahirarthavAdinaH? pramANatadAbhAsapraNayanam anarthakam iti cet; saugatasyApi (p. 264) "sarvam Alambane, na svarUpe bhrAntam" [pramANavArttikAlaMkAra pR. 280] iti kim evam anarthakaM (a[na]rthakaM) na syAt? api ca, svapnetarayoH tataH paramArthasiddhau mama pramANatadAbhAsapraNayanaM vaikatrasya (na viphalaM), saugatasya punaH sakalaM darzanaM vijJaptimAtrAsiddheH ity aho tasya paradUSaNakauzalam! apareSAM darzanam---svapnavad anyadApi satyetarapravibhAgaviyoga iti; teSAm api na vijJaptimAtraM prasidhyati, jJapter iva sakalavikalpAtItasyApi siddheH darzanAntarAnuSaGgAt/ kiM tena tAdRzA siddher neti cet? kiM jJaptyA? na ca asminn ekAnte na kasyacit sakalavikalpAtItatA kSaNikaikAnto vA sidhyatIty uktaprAyam/ bhedavad abhedasyApi bahir antaz ca pratIteH kuNDalAdiSu sarpavat/ na ceyaM pratItiH kalpitarUpA; "saH" iti pratItollekhaH (atItollekhaH) "ayam" iti vartamAna iti vikalpayato 'pi anivRtteH, azvaM (a[zvaM]) vikalpayato 'pi gobuddhivat/ tathA vikalpayataH sakalazUnyatApi uktA/ na tadekAnte ([na ta]dekAnte) pareNa bAdha iSyate yato nirviSayatvaM syAt svapnajJAne 'pi tathAnuSaGgena tadekAntahAneH/ kuta iyaM pratItir iti cet? bhedapratItivat cakSurAdeH iti/ kramaH aparAparatadvyApArAd aparavizeSaz ca upavarNitaH/ kevalaM pUrvottaraparyAyasmaraNadarzanAbhyAM "sa evAyam" iti pratyavamarzo 'nyo janyate, yataH aparapariNAmeSu tiSThataH pUrvaparyAyasthitA vyavasIyate/ na ca indriyajJAnam eva saviSayam; sarvasya svapratibhAsinA viSayeNa saviSayatvAt/ tadekAnte punaH vizeSataH/ etena kAryakAraNabhAvapratItir api nirUpitA; "idam asmAj jAtam" iti avigAneSu pratIteH/ tan na sarvajJAnAnAm vizeSakalpanA parasya zreyasI/ yat punar etat---"yad vizadadarzanamArgAvatAri na tat paramArthasat yathA svapnopalabdhaM mataGgajAdikam, vizadadarzanamArgAvatAri ca jAgraddazAdarzanadRSTastambhAdikam" iti; tatrApi dRSTAnte kutaH paramArthasattvAbhAvaH prAptaH yatas tena vizadadarzanamArgAvatAritvasya anyasya vA hetoH vyAptiH sidhyet? apratipannena sAtmakatveneva prANAdeH AtmanA iva saMhRtatvAdeH (saMhatatvAdeH) kasyacid vyAptyasiddheH/ pratipanne iti cet; yadi vizadadarzanAt paramArthasat; kathaM hetuH avyabhicArI, anena vyabhicArAt? aparamArthasan (aparamArthasat) cet; bahirarthavat na tatsiddhir iti sa eva doSaH---na tena kasyacid vyAptiH iti/ etena anumAnAd api tatpratipannatA pratyuktA; tatrApi aparanidarzanAnveSaNe anavasthA/ jAgraddRSTastambhAdi nidarzanam iti cet; anyonyasaMzrayaH---siddhe hi svapnadRSTamataGgajAdeH paramArthasattvAbhAve tato jAgraddazopalabdhastambhAdez ca tatsiddhiH, ataz ca tatsiddhiH iti/ yadi punaH pratipAdyena svapnadRSTasya ghaTAdeH paramArthasattvAbhAve 'pi upagamAt tena hetoH vyAptisiddheH, na hetoH niranvayadoSaH, dRSTAntasya vA sAdhyavikalatA sandigdhadharmatA vA; tathA sati sAMkhyo 'pi "acetanAH sukhAdayaH anityotpattimattvAt ghaTAdivat" iti vadan kim iti dharmakIrtinA svagrahaNaM (svayaM grahaNaM) vyAcakSANena akAraNam eva nirastaH? pratipAdyena saugatena lokena vA tatra anityotpattimattvAdeH aGgIkaraNAt/ pratipAdyavazena ca dRSTAnte sAdhyasiddhiH (p. 265) na punaH sAdhyadharmiNi hetoH iti ko 'yaM niyogaH? yadi vA pratipAdyecchAmAtrasiddhaM sAdhyam AdAya dRSTAnte tena hetoH vyAptir iSyate; tarhi asvecchAmAtrasiddham (anyecchAmAtrasiddham) AdAya sA kin neSyate? apramANabhUtayoH svaparecchayor avizeSAt/ tathAbhyupagame ko doSa iti cet; na kazcit; kevalaM sAdhyavat sAdhanasyApi svecchAkalpitasya abhimatasAdhyena vyAptibhAvAt "svadRSTArthaprakAzakaM parArtham anumAnam" ity atra arthagrahaNam anarthakam/ tan na svaparecchAmAtrasiddhena sAdhyena hetor vyAptisiddhir iti kathan na niranvayAdidoSa iti cet? ata eva, pakSIkRte 'pi tadabhAvasiddheH hetoH Anarthakyam/ na ca pratItasya anarthakavikalpitanirAsaH atiprasaGgAt/ vikalpasyAsya tadatadviSayatve tadayogAt sakalazUnyatAnukUlatvAc ca/ atha jAgratpratyayo bAdhaka iSyate; yatas tasmin sati paramArthasan na bhavati svapnaghaTAdikam, api tu tathA asad api sattvena mithyA vitarkitam iti vyavahArapravRtter iti cet; na; pareNa tasya tadbAdhakatvAnabhyupagamAt/ abhyupagame 'pi jAgratstambhAdau tadabhAvAn na paramArthasattvAbhAvaH syAt/ bhavatu vA kathaJcit tare (tatra) tadabhAvo naitAvatA sarvatra tatsiddhiH, vipakSe sadbhAvabAdhakapramANAbhAve sandigdhavipakSavyAvRttikatvena anaikAntikatvAt/ na hi paramArthasaddarzanamArgAvatAritvaM kena vijJAnaM tazcid (kenacij jJAnaM kutazcid) bAdhyamAnaM dRSTaM sarvajJe vaktRtvAdivat; tathA sataH kasyacit taddarzanAt (kasyaci[t tada]darzanAt)/ tathApi tatra tadabhAvasAdhane na vaktRtvAdInAM gamakatvam (vaktRtvAdInAm agamakatvam) iti mImAMsakaM prati vidveSo nirnibandhanaH/ darzane vA hetor vyabhicAraH kathaM parihRtaH syAt? sutapava na virodho (sutapavanacavirodho) 'pi sAkSAt tatra tadbhAvaM bAdhate, adRSTena hetoH virodhadvayAsiddheH/ nanu paramArthasattvavirodhI tadabhAvaH, tena vyApto hetuH, ataH paramparApAyA (paramparayA) virodha iti cet; yadi kvacit tayoH sahabhAvadarzanAt tena tadvyAptiH, kAryatvasya buddhimatkAraNatvena vyAptiH, kvacit sahabhAvadarzanasya atrApi bhAvAt/ vipakSe bAdhakam anyatrApi durlabham/ bhavatu vA vipakSAt kathaJcid asya vyAvRttiH, tathApi vizadadarzanagamyatve 'pi paramArthasattve hetoH vyabhicArAparihAraH/ tato yat kiJcid etat/ nanu na bauddhena kvacit kiJcit sAdhyate niSidhyate vA tat kutaH, kevalaM yo vyavahArI pratibhAsAdinA jAgratstambhAdInAM paramArthatvaM (paramArtha[tvaM]) sAdhayati zatena (sa tena) svapnAdau tadvyabhicAreNa tadabhyupagatena nirAntayate (nirAntarAkriyate), tena tatra paramArthasattvAbhAvAbhyupagamAt ity eke/ tatra kiM puruSAbhyupagamAd apramANakAt sAdhanaM vyabhicAri bhavati? tathA cet; sattvAdi sarvam anaikAntikaM tadvat syAt, pratipAdyena anityaghaTAdivat nitye gaganAdau tadaGgIkaraNAt/ yadi ca pratibhAsAdiH anaikAntikaH tataH kiM bahirarthaparamArthasiddhiH? [na hi] sandigdhavyabhicAriNaH (p. 266) sAdhanAt sAdhyasiddhir asandigdhA upajAyate atiprasaGgAt/ sandigdhe 'rthe sati ko doSaH? kiM tena vyavahArAnupayoginA samAzritena iti? kiM punar tattvam, yat tatparihAreNa samAzrayaNIyaM syAt? svasaMvedanamAtram iti cet; nanu ca pratibhAsAdinA tad api sidhyati, sa ca abhyupagamena vyabhicArIkRta iti na kiJcid etat/ athAtra vizeSo 'bhyupagamyate pareNa; anyatrApi so 'bhyupagamyate iti/ na ca anyasya vyabhicAre anyasya vyabhicAraH atiprasaGgAt/ tad uktam--- indrajAlAdiSu bhrAntim Irayanti na cAparam/ api cANDAlagopAlabAlalolavilocanAH// [nyAyavinizcaya zloka 51] iti/ nanv evaM bahirarthasAdhanaM prakRti (prakRtaM) cet; ucyate---yathA bahirarthagrahaNAnubandham ajahata eva jJAnasya svagrahaNavyApAraH, svagrahaNAnubandhaM cAjahato dezabhinnArthagrahaNavyApAraH, tathA kAraNagrahaNAnubandham ajahata eva kAlabhinnakAryagrahaNasiddheH kAryakAraNabhAvaH pAramArthikaH sidhyati, tatsiddhez ca yathA kvacid dhUmadarzanAd agneH siddhiH tathA kvacid vAgupalambhAt caitanyasiddhiH iti yad uktam---"vAgbuddhyoH pramANAbhAvena kAryakAraNabhAvAsiddher na vAco buddhyanumAnam" iti; tan nirastam/ tattvekadA (nanv ekadA) buddher vAco darzane 'pi na sarvatra sarvadA tata eva, sAlUkAt sAlUkasya darzane 'pi punaH gomayAd api taddarzanena vyabhicArAzaGkAnivRtteH tatrApi, taM (tat) kathaM vAco buddhyanumAnam ity eke; te cArvAkAd api pApIyAMsaH; svayam eva "yAdRzAd yAdRzam upalabdham, anyadApi tAdRzAd eva tAdRzabhAvam" abhyupagamya punaH anyathAbhidhAnAt (anya[thAbhi]dhAnAt)/ kathaM caivaM vAdinAM sarvaM jJAnaM svAgrAhimA (svagrAhi na) punaH paragrAhyatA iti sidhyati yato mImAMsakAdinivRttiH syAt/ na hi pratyakSam iyato vyApArAn kartuM samartham, aviSaye svayam avRtteH, eka vAkyadvaitaniSedhAt (ekaM ca tadadvaitaniSedhAt)/ atha yat svagrAhi na bhavati taj jJAnam eva na bhavati/ kuta etat? svagrahaNAt tallakSaNAntarAbhAvAt iti/ tad api kutaH? tathAdarzanAt/ nanv ekatra tathAdarzane sarvatra tathAbhAvaH kathaMbhUtasya vRkSasya (katham abhUt? pratyakSasya) svabhAvasya ekadA darzane 'pi svabhAvAtikramAnivRtteH/ evaM saty api jJAnaM svasvabhAvaM kadAcanApi na jahAti, kAryaM tu kAraNaM jahAti iti pracaNDanRpaticeSTitam! tataH sAdhUktam---"jIvAnAm ity atra na kazcid vipratipattum arhati" iti/ "puNyapApabandha" ity atrApi na kazcid vipratipattum arhati/ tad yathA, teSAM yathAvasthitasvaparaprakAzanasvabhAvatvenA prakRtyAzubhAmUrINam AmaMtuke (yathAvasthitasvaparaprakAzanasvabhAvatvena prakRtyA bhAsvarANAm AgantukaM) mithyAjJAnaM viSAdibhyaH samupalabhya AgantukaM sukhAdikam api tathAvidhakAraNaprabhavam ity anumAtum (anu[mAtu]m) arhantu parIkSakAH itarathA dhUmAdeH agnyAdi katham anumIyate? etAvAMs tu vizeSaH---yato mithyAjJAnAdikaM vivAdAspadIbhUtaM bhavati tat "pApam" ity AkhyAyate, yataH sukhAdikaM tat (p. 267) "puNyam" iti/ tathA ca prayogaH teSAm---AgantukavivAdagocarApannaM sukhAdikaM tatsaMyuktaviSAdikAraNasamAnakAraNaprabhavam Agantuke sati tatpariNAmatvAt prasiddhamithyAjJAnavat/ idam api tu sibhASitam---"puNyapApabandho jIvAnAm ity atra na kazcid vipratipattum arhati" iti/ tathaiva "teSAM tadbandhaH manovAkkAyakarmabhiH AsravaiH zubhAzubhaiH ity atra na kazcid vipratipattum arhati" iti/ tathA hi---viSAdau svaparAtmanoH ahite hitabuddhiH mithyAjJAnataH, tatas tatra aviratiH ata lakSaNA (aviratalakSaNA), tato 'pi pramANe (pramAdo) hitetaraviSayaM manaso 'praNidhAnam, tasmAc ca lobhaH tadAdAtuM manovAkkAyavyApAraH, tatas tadAnam (tadAdAnam) Atmanas tena saMyogaH, tena punaH aparaM mithyAjJAnam, evaM paratrApi vaktavyam/ tathA tatraiva mithyAjJAnAt krodhAdayaH tadvyApAraH tadupAdAnaM mithyAtmanAdikam (mithyAmAnAdikam) iti vyAkhyAtavyam/ tadvad viziSTAuSadhAdau samyagjJAnAdeH tadupAdAne sukhAdikaM vyAkhyAtavyam/ tad evaM siddhAyAM vyAptau puNyapApabandho 'numito 'to bhavati ity anumIyate, AjJAdi (ajJAnAdi) mithyAjJAnAdikaM ca tatkAraNam ([ta]tkAraNam) ity api/ na ca kAraNAt kAryAnumAnam ayuktam, anyathA dRzyAnupalabdhiH asadvyavahArasAdhanam anirUpitam eva syAt, tasyAH tatkAraNatvopagamAt/ yogyatAnumAne 'pi pratibandhavaikalyasaMbhavAzaGkayA kathaM niHzaGkaM tadanumAnaM tandulAdeH odanAdyanumAnavat/ atra kAraNavizeSakalpanAyAm anyat samAnam/ tad uktam--- "eSo 'haM mama karma zarma harate tadbandhanAnyAsravaiH, te krodhAdivazAH pramAdajanitAH krodhAdayaH so vratAt (te 'vratAt)/ mithyAjJAnakRtAt tato 'smi satataM samyak (samyaktvavAn) savrato dakSaH kSINakaSAyayogatapasAM karteti mukto yatiH//" [yazastilaka uttara. pR. 246] iti/ tanuktovAdibhya (tatra krodhAdibhya) eva hInasaMsthAnasaMkrAntitvaM tebhyo 'nyad adRSTaM tatkAraNaM jAyate ata (tathA) darzanAt iti/ tad uktam--- "duHkhe viparyAsamatiH tRSNA ca bandhakAraNam/ prANino yasya te na staH na sa janmAdhigacchati//" [pramANavArttika 1.83] iti/ caiva (?) punarbandha ityAdi/ [punaH phalavikalpaH syAt sukhaduHkhAdilakSaNaH/ yathAsvaM kAlAdisAmagrIsannidhau bandhasantatau// 10// mUSikAlarkaviSavikAravat/] punaH teSAM puNyapApabandhAt pazcAt kAlAntara ity arthaH/ phalavikalpaH tadvac ca kAryabhedaH (p. 268) syAd bhavet/ kiM lakSaNaH? ity Aha---sukha ityAdi/ tatra Adizabdena iSTAniSTazarIrAdiparigrahaH/ kasmin sati syAt? ity Aha---bandhasahitau (bandhasantatau) iti/ jIvakarmaNoH saMyogavizeSaH na samavAyaH cetane samavAyavirodhAt bandhaH tasya santatiH AphalAvApteH santAnena samavasthAnam/ etad uktaM bhavati---yadi krodhAdibhyaH AtmasambandhasantatyA prAptaphalakAlaM kiJcin na syAt kuto janmAntare phalavikalpaH? krodhAdez ca janmakAla eva vilayAt/ na tataH kSaNikAnte santAnaniSedhAt sa yuktaH/ etena "zvetaM chAgam Alabheta svargakAmaH" iti vacanAt [na] manovAkkAyakarmabhyaH phalavikalpaH iti nirastam; dravyAdInAm iSTikAlAdAv eva vinAzAt/ tatpravAhaM sthitau (tatpravAhasthitau) varaM tebhyaH samutpannakarmaNAM tatsthitir astu virodhAbhAvAt, na dravyAdInAM viparyayAt, aihikaphalakAle 'pi tatsantater apratipatter iti/ tasyAM satyAm kathaM kutaH sa syAt? ity atrAha---yathAsvam ityAdi/ yasya karmaNo sa (ya) udayaH phalopajananasAmarthyaparipAkaH (phalopajana[na]sAmarthyaparipAkaH) yathAkAlam, udIraNam apakvaparipAcanaM tasya anatikrameNa yathAsvam iti/ tayordhvasA sAmarthyAt svasyAt (tapasaH sAmarthyAt tat syAt/) atrAyam abhiprAyaH---yadi svena svabhAvena prathamam utpannaM zubham azubhaM vA karma tenaiva kAlAntare sthitam api phalaM janayet, tadutpattisamaya eva tat syAt/ na hi kAraNAvaikalye phalavaikalyam, atatkAryatvaprasaGgAt/ syAn matam---itthaMbhUta eva asau svabhAvaH yat kAlAntare kAryam/ dRzyate hi mantratantrAdInAM svadeze samarthAnAM dezAntare kAryakaraNam iti; tan na yuktam; tatkAryANAM kAlAntare 'pi sahabhAvaprasaGgAt/ tathA ca asya utpadyate idaM karma iti yogino 'pi na buddhiH/ na ca parasya akAraNaM viSayaH "arthavat arthasahakAri pramANam" iti vacanAt/ "yoginaH akAraNam api viSayaH" ity api vArttam; anyasyApi tathAsaMbhAvanAprasaGgAt "yasya yAvatI mAtrA" [pramANavArttikAlaMkAra pR. 223] itu (iti) nyAyAt/ nanu IzvarajJAnaM nityam api arthagrAhakam, tathA nityam astu, anyathA anIzvarayogino jJAnaM katham (ka[tha]m) arthagrAhakam? tatkAryatvAt; katham ekasmAd ekasvabhAvAt karmaNaH anyato vA kramabhAvi kAryadvayam? tathA svabhAvAd iti cet; sa svabhAvaH kAraNasya, kAryasya vA bhavet? na tAvat kAraNasya; ekasvabhAvatvAt/ na hi ya eva pUrvakArye sa eva anyatra tadvyApAro yuktaH, kAryakAlabhedAbhAvaprasaGgAt/ nApi kAryasya; utpannAnutpannavikalpadvaye tadayogAt/ nAnutpapannasya; kharaviSANavat/ nApy utpannasya; anyonyasaMzrayAt---utpannasya tatsvabhAvatA, tasyAM ca tathotpattiH iti/ nanu yathA ekasmAd ekasvabhAvAc ca yugapad dezabhinnaM kAryaM tathA krameNa kAlabhinnam iti cet; bhavatu saugatasya na jainasya, tasya sarvadA kAraNasvabhAvabhedAd eva kAryabhedabhAvAt/ (p. 269) atrAparaH prAha---yathA ekasvabhAvena kAraNam Atmani nAnAsAmarthyaM bibharti, tathA tenaiva nAnAkAryaM kuryAd iti, itarathA anavasthA iti; tan na; jainasya samayAparijJAnAt/ na khalu jainasya "kiJcit kenacit svabhAvena tatsAmarthyaM bibharti" iti matam, api tu svakAraNAt tadAtmakam utpadyate saMzayetarasvabhAvajJAnavad iti/ tad etena yad uktaM kenacit---"rUpAdivad dharmAdharmasaMskArANAm AdhAravyApakatvam" iti; tan nirastam; sarvatra sarvadA tatkAryodayaprasaGgAt, mokSAbhAvaprasaGgAt dharmAdyabhAvarUpatvAt tasya/ tatra tadabhAve nAdhAravyApakatvaM teSAm; mokSe tadrahitasya Atmano bhAvAt/ kathaM vA tatra tadabhAvo 'vasIyate? tatkAryazarIrAdyabhAvAt; kiM punaH "kAryAbhAvAt kAraNAbhAvagatiH" ity ekAntaH? tathA cet; kathaM sarvatra dharmAdigatiH yataH sarvagatAtmavyApakatvaM sarvatra tatkAryAbhAvAt/ adarzanAt satkAryAbhAvAt tatra tatkAryAbhAvo na dharmAdyabhAvAt iti nottaram; mokSe 'pi tathA prasaGgAt/ kiM ca, AtmamanaHsaMyogaH svAdhArAvyApako 'pi cet sarvatra sarvadA Atmani dharmAdikaM janayati; dharmAdiH tathA svAdhArAvyApako 'pi sarvatra kAryaM karoti iti kiM tadvyApakatvakalpanayA? iti yat kiJcid etat/ nanu na sarvatra sarvaM tatkAryaM kAlAdisAmagrIvaikalyAt tadbhAve tu bhavaty eveti cet; atrAha---kAlAdi ityAdi/ kAla Adir yeSAM te dezadravyavizeSAdInAM te tathoktAH teSAM sAmagrI taH [te] eva viziSTapariNAmopetA na punaH tebhyo 'nyaiva, tasyA eva kAryodayaH prasaGgAt (kAryodayaprasaGgAt)/ bhinnAyAz ca tatsambandhAyogAt samavAyaniSedhAt/ upakAryopakArakabhAvakalpane sAmagrIvat ta eva kAryam upakurvantu/ punar api tadantarakalpane anavasthA syAt/ tasyAH sannidhau sannidhAne aGgIkriyamANe udayodIraNavazAt phalavikalpaH syAt/ karmaNAM tatkRtopakArAbhAve tatsannidhAnavaiyarthyam iti manyate/ yadi vA, tatsannidhau phalavikalpaH syAt, tasmin saty eva bhAvAt, karmasu teSu satsv api pUrvam abhAvAt iti vyAkhyeyam/ "punaH bandhasantatau phalavikalpaH syAt" ity anena dRzyAd eva sevAdeH tadvikalpana (tadvikalpaM) nirAkaroti "samAnasevAdInAm api kasyacid acirAd aparasya cirAt phalam anyasya cirAd api phalaM na" iti phalavikalpasya darzanAt/ na ca samAne kAraNe phalavaicitryam; atatphalatvaprasaGgat/ na hi zuklapadmabIjebhyaH zuklAzuklapadmasaMbhavaH/ etena dRzyabhUtavizeSAt tatsaMbhavo 'pAstaH; parisrAvyasphaTikabhAjane vyavasthApitAd api jalAt nAnAjantujanmopalambhAt/ tatra sUkSmAdRzyabhUtavizeSakalpanaM karmavAdAn na vizeSyeta/ (p. 270) tadvizeSo kadAcit kvacid eva bhavann AtmanaH kAraNaniyamaM sUcayati/ Akasmikatve mithyAjJAnAdibhedo 'pi mithyAjJAnAdinimittAsravapUrvako na syAt/ tataH sthitaM pUrvabandha (punarbandha) ityAdi/ dRSTAntam Aha---mUSika ityAdi/ mUSikAlarkazabdayoH kRtadvandvayoH viSazabdena SaSThIsamAsaH tasya punaH vikArazabdena/ yadi vA, mUSikAlarkaviSANAM kRtadvandvAnAM vikArazabdena tatsamAso 'bhidheyaH, tadvikAreNa tulyaM vartate iti tadvat iti/ "sukhaduHkhAdilakSaNaH" ity atra Adizabdena vivakSitaM mithyAdarzanajJAnaphalaM nirUpituM (nirUpayituM) kArikAm upanyasyati udayodIraNa ityAdinA/ [udayodIraNasadbhAve dRSTipratibandhakarmaNAm/ mithyAdRSTidhiyau karmaprakRtInAM kSayopazamAt// 11// jIvAditattvArthAzraddhAnaM mithyAdarzanam/ jIve tAvan nAstikyam anyatra jIvAbhimAnaz ca, mithyAdRSTeH dvaividhyAnatikramAt vipratipattir apratipattir veti/ mithyAdRSTeH kSAyopazamikabhAvasyApi tadghAtikarmaNAm udayodIraNavazAt matyajJAnAdipariNatiH/] nanu ca Adizabdena upadarzitopadarzanArthaM punaH kArikA ucyamAnA punaruktatAm Avahet, atiprasaGgaz ca iSTAniSTazarIrAdiphalopadarzanArthayor api tathAvacanaprApteH iti cet; na; anyathA tadupanyAsAt/ tathA hi---"mithyAjJAnAdeH aviratiH, tataH pramAdaH, asmAt krodhAdayaH, tebhyaH AsravaH, [tataH] karmabandhaH, punaH bandhasantatau phalavikalaH syAt" iti sUreH abhiprAyaH, "eSo 'haM mama karma zarma harate" [yazastilaka uttara. pR. 246] ityAdivacanAt/ tatra prathamaM mithyAtvAdikaM yadi akAraNam anyakAraNaM vA sarvaM tathaiva syAd iti; atrAha---udayodIraNa ityAdi/ atrAyam abhiprAyaH---tad api mithyAtvAdikam (mithyA[tvA]dikam) anyasmAt karmodayodIraNavazAd anAditvAt tatprabandhasya bIjAGkuraprabandhavat iti/ yad vA, tatra Adizabdena iSTasthAnasaMkramaNAdiparigrahaH, na mithyAdarzanAdeH tatra vivAdasya "mithyAjJAnaM visaMvAdapramANam" [siddhivinizcaya 4.2] ityAdinA nirAkRtatvAt/ tad eva atra punar api dRSTAntArtham upadarzayitum "udayodIraNa" ityAdikAM kArikAm Aha/ idam atra tAtparyam---yathA mUSikAlarkaviSAdi svakAlAdisAmagrI sattvA [sattve phalavat tathA] udayodIraNavazAt mithyAtvaM kiJcid upalabhya Agantukam akSaNikatvAdimithyAtvaM tAdRzAd eva kAraNAd iSyate tathA AgantukasukhAdivikalpo 'pi iti/ udaye udIraNe ca sati/ keSAm? ity Aha---dRSTi ityAdi/ tadvaruvijJAnapratibandhakarmaNAm (tattvarucijJAnapratibandhakarmaNAm)/ kiM syAt? ity Aha---mithyAdRSTidhiyau mithyArucimithyAjJAne "syAtAm" iti zeSaH/ [kiM] sarvadA iti cet; atrAha---karma ityAdi/ yadA kAzcit karmaprakRtayaH kSayopazamavatyo bhavanti tadA Atmano viSayagrahaNAbhimukhyam, anyathA mattamUrcchitavat tadayogAt, tadApi kAsAJcid udayAdibhAve mithyArucyAdikam iti, yathA viSAdyupayoge mUrcchitasya/ (p. 271) akAsAviddviMSTakalAnAM (kAsAJcid viSakalpAnAM) kutazcit kSayopazame kAsAJcic ca udayodIraNe prAthamikaprabodhe sa vibhrama iti manyate/ "jIvAdi" ityAdinA kArikAM vivRNvan prathamaM nirdiSTAM mithyAdRSTiM vivRNoti---mithyAdarzanam/ kim? ity Aha---jIvAdi ityAdi/ Adizabdena ajIvAdiparigrahaH, sa eva tattvArthaH pramANopapannatvAt tatra azraddhAnam aruciH/ tad eva darzayann Aha---jIva ityAdi/ tAvacchabdaH kramavAcI jIve Atmani nAstikyaM nAstikasya bhAvo "mithyAdarzanam" iti sambandhaH/ tatraiva aparaM darzayati anyatra cetanApariNAmazUnye svayaM kalpite dharmiNi sarvagatatvAdidharmoparakte jIvAbhimAnaz ca "mithyAdarzanam" ity anuvartate, atasmin tadabhimAnasya tadrUpatvAt/ kiM punaH dvividham eva tat pradarzyate? ity Aha---mithyAdRSTeH ityAdi/ mithyA dRSTiH rUcir yasya tasya dvadhyA (dvaividhyA) nAtikramAt/ kutaH? ity Aha---vipratipattiH ityAdi/ tasya jIve viruddhA viparItA vA pratipattiH vipratipattiH apratipattiH pratipattyabhAvo yataH vAzabdo vikalpArthaH itizabdaH mithyArucisamAptyarthaH/ nanu "kiM jIvo 'stu ('sti) na [vA]" iti, tathA "cetanapariNAmasvabhAvaH anyo vA" iti saMzayapakSo 'pi tRtIyo 'stisa kasmAn nehocyate iti cet? na; tasya apratipattizabdena uktatvAt, tathA vA (ca) pratipattyabhAvarUpatvAt saMzayasya iti/ kathaMbhUtasya mithyAdRSTes tadbhavaH? ity Aha---kSAyopazamikabhAvasyApi karmaNAM yaH kSayaz ca upazamaz ca kSayopazamaH tatra bhavo bhAvo yasya tasyApi mithyAdRSTeH/ tad apizabdaH tasyaiva ity avadhAraNe, vacchatArahitasya (mithyAtvarahitasya) tadabhAvAt/ saMbhAvanAyAM vA/ kutas tat tasyeti cet? atrAha---tadghAti ityAdi/ tacchabdena jIvaH parAmRzyate, tasya jIvasya ghAtikarmANi yAni tat karmasAmAnyavacane 'pi darzanopaghAtadvAreNa tadupaghAtakAni prakaramAd gRhyante, teSAm udayodIraNavazAt iti/ na kevalaM mithyAdarzanam eva tasya ato bhavati api tu mithyAjJAnam api iti darzayann Aha---matya ityAdi/ matyajJAnam mithyAvagrahAdijJAnam Adir yasya zrutAjJAnAdeH sa tathoktaH sa eva pariNatiH/ cazabdetva (cazabdo 'tra) draSTavyaH/ tato 'yam arthaH---tatpariNatiz ca kSAyopazamikabhAvasyApi tadghAtikarmodayodIraNavazAd iti/ nanu ca jIvavad anyatrApi nAstikyasaMbhave "jIve tAvat" iti kramavAcI zabdaH prayujyate/ na cAnyatra tad iti cet; atrAha---tatra ityAdi/ [tatreti dvedhA nAstikyaM prajJAsat prajJaptisat/ tathAdRSTam adRSTaM vA tattvam ity AtmavidviSAm// 12// kumbhastambhAdi dRSTaM prajJaptisat saMsthAnAdeH svalakSaNeSv abhAvAt/ vRttivikalpAnavasthAdoSAnuvRtteH/ sthUlasyAbhAvAt, parimaNDalAder apratibhAsanAt, tadvyatirekiNo 'sambhavAt/ vijJaptimAtraM paramArthasat; yathAdarzanaM prajJaptisattvAt bhrAntasyApi nAnaikatvasaMbhavAt (p. 272) grAhyagrAhakasaMvittibhedAvabhAsanAt (grAhya[grAhakasaMvitti]bhedAvabhAsanAt) saMbhAvitaikarUpasya svato'siddheH parataz ca svabhAvanairAtmyaM sarvabhAvAnAM pramANAbhAve na pratipattum arhati zUnyavAdI, bhAve ca/ tad ayam AtmAnaM mithyAbhinivezena anarthagarte pravezyamAno 'pi na cetayate/ pramANAbhAvena pratyakSam ekaM nAparaM prameyatattvaM veti na tathA pratipattum arhati/ pramANAntarapratiSedhe pratyakSalakSaNAnupapatteH kiM kena vidadhyAt pratiSedhayed vA yataH cAturbhautikam eva jagat syAt/ yadi nAma svasaMvedanApekSayA bahir antaz copaplutam iti sUktam evaitat, nirAkRtaparadarzanagamanAt/ vibhramaikAntam upetya svasaMvedane 'pi apalApopalabdheH anyathA vipratiSedhAt caturbhUtavyavasthAm api lakSaNabhedAt kathayitum arhati/ na ca caturbhUtavyavasthAkathanaM yuktam parokSANAm api lakSaNAt sAkalyena tattvApratipatter anyathAnupapatteH/] tatra "kSAyopazamikabhAvasyApi tadghAtikarmodayodIraNavazAt mithyAdarzanam" ity evaM vyavasthite sati mate vA nAstikyaM nAstikasya bhAvaH karma vA dvedhA dviprakAraM bAhyAdhyAtmikaviSayabhedena, yadi vA, jIvAjIvagocaranAnAtvena (jIvAjIvagocaranA[nA]tvena) vijJaptimAtrasya bhAvAt (vijJaptimAtrasyAbhAvAt), atha vA jAgratsvapnaviSayabhedena vA bhedagocaratvena ca, yadi vA anumAnAdipramANatatprameyaviSayabhedena tadvivite (tad dvedheti)/ yadi vA, jIve yan nAstikyaM tasya bhedaM darzayann Aha---tatra ityAdi/ tatra jIve nAstikyaM dvidhA (dvedhA) saugatacArvAkacarvaNabhedena/ atha vA, tatra tayoH nAstikyAnyatrajIvAbhimAnayor madhye nAstikyaM tad dvedhA iti vyAkhyeyam/ tat kim? ity Aha---prajJAsat saMvRtisat ity arthaH/ nanu prajJAptizabdo (prajJetizabdo) na kvacit saMvRtiparyAyatayA rUDhaH tata evaM vaktavyaM dRSTaM (spaSTaM) saMvRtisat iti, evaM hi spaSTo nirdezo bhavati "tattvasaMvaraNAt saMvRtiH mithyAvikalpabuddhiH" iti sarvatra prasiddheH tayA sat iti/ nApi evaMvacane kArikA mada (bhraMza) iti cet; tan na; paramatabhedapradarzanArthatvAt tathAvacanasya/ tathA hi---dRSTaM sarvaM cetanabhvA (cetanam acetanaM vA) mithyeti matam "mAyAmarIciprabhRtipratibhAsavad asattve 'pi adoSaH" [pramANavArttikAlaMkAra 3.211] iti vacanAt/ kutaH? ity Aha---prajJaptisat iti hetoH, pragatA jJaptiH yasya tat tathoktaM prajJaptisat sattvaM yasya sarvasya tad api tathoktam/ na hi kasyacit paramArthasattvagrAhakaM mAnam asti, upalambhAdeH svapne 'pi bhAvAd iti/ tathAdRSTam upalambhagocaracAri prakRSTAdvayajJaptirUpeNa sad vidyamAnaM sarvaM sukhAdinIlAdi na jIvAjIvarUpeNa/ "yad upalabhyate (?) ca nIlAdikam" iti vacanAt/ aparaM darzanam tathA ca anyAdRSTaM sarvaM prajJaptisat vyavahAreNa (p. 273) sat "prAmANyaM vyavahAreNa" [pramANavArttika 1.6] ity abhidhAnAt/ prazithilA avicAritaramaNIyA jJaptiH asya iti vyutpatteH iti/ param api nAstikyaM darzayati adRSTam anupalabdhaM kSaNikaparamANurUpavedanaM puruSavat sakalazUnyatvaM vA paramArthasat iti/ tat anyad api darzayann Aha---tathA ityAdi/ tathA tena prakAreNa dRSTaM darzanaM pratyakSam iti yAvat/ dRSTam eva iti avadhAraNIyam, tena na adRSTaM darzanAd anyat anumAnAdikam api gRhyate/ tat kim? ity Aha---tattvam iti/ tattvaviSayatvAt tattvaM viSayiNi viSayopacArAt yathA "upalambhaH sattA" [pramANavArttikAlaMkAra 3.54] iti/ yadi vA, dRSTam eva darzanaviSayIkRtam iva (eva) na anumAnAdiviSayIkRtam AtmAditattvaM paramArthasat iti grAhyam iti evam AtmavidviSAM nairAtmyavAdinAM saugatalaukAyatAnAm nAstikyaM dvedhA iti sambandhaH/ kArikAM vivRNvann Aha---kumbhastambhAdi dRSTam ityAdi/ kumbhastambhau AdI yasya cetanetaravastunaH tat tathoktam, tac ca tat dRSTaM ca darzanaviSayIkRtam ity arthaH/ nanu ca "kumbhAdi" iti vaktavye kimarthaM stambhavacanam iti vaktuM bhavati (bhava[ti])? stambhasya tadvad vA kumbhasya upalambhapratipAdanArtham, ekasyApi tadapalApe dvayor api sa bhavet/ yathaiva hi kumbhadarzanena stambho na dRzyate tathA stambhadarzanena kumbho 'pi/ parasparaparihArasthitatadupalambhapratijJAne kutaH santAnAntaraniSedho yato 'dvaitam/ ekasya tadAtmakatve tadgrahaNe vA krameNApi tasya tadavirodhi (tadavirodha) iti kathaM nairAtmyaM kSaNikatvaM vA iti tatpratipAdane siddhaM bhavati/ "kumbhAdi" iti punar ucyamAne matAntaradRSTam Adizabdena puruSAdi gRhyate iti AzaGkyeta/ tat kim? ity Aha---prajJaptisat iti/ pragatajJapti sah (sad) ity arthaH/ taimirikadRSTakezoNDukavat vyavahAreNa vA sat/ atra "yad vizadadarzana" ityAdi sAdhanaM draSTavyam/ tatraiva yuktyantaram Aha---saMsthAnAdeH ityAdi/ saMsthAnam dIrghatvAdikam AdiH yasya dravyasAmAnyAdeH tasya svalakSaNeSu bahirantaHparamANulakSaNeSu abhAvAt/ kutaH? ity atrAha---vRtti ityAdi/ guNini guNAnAm avayaveSu avayavinaH vizeSeSu jAteH samavAyena vartanaM vRttiH tasyAH vikalpaH "kim ekadezena uta sarvAtmanA, krameNa yaugapadyena vA" iti bhedavittana (bhedacintanaM) tena tasmin vA anavasthA/ "ekadezena vartane tatrApi aparabhinnadezakalpanam, tatrApi aparam iti dezAvyavasthitiH, sarvAtmanA guNaguNinoH anyatarad eva syAt, evam anyatra guNinoH anyatarat evam anyatrApi vaktavyam/ tathA sati guNAdayaH tadvantaz ca iti yA vyavahilambanAdeH (yo vRttivikalpa AlambanAdeH) sa tathoktaH sa cAsau doSaz ca tasya anuvRtteH sakAzAt kumbhastambhAdi dRSTaM prajJaptisad iti sambandhaH/ nanu mA bhUt saMsthAnAdiH AdhAravyatiriktA (AdhAravyatirikto) yathoktadoSAt, svayam eva tu svalakSaNaM kumbhAdisthUlAdirUpaM syAd iti jainaH; tatrAha---sthUlasya abhAvAd iti/ sthUlasya mahattvopetasya, upalakSaNam etat, tena dIrghAder abhAvAt "svalakSaNasya" iti vacanavibhaktipariNAmena sambandhaH/ (p. 274) tadabhAvaH punaH kAraNAbhAvAt/ tasya hi kAraNaM bahvavayavasaMyogaH, sa ca sarvAtmanA ekadezena vA avayavAnAM durupapAdaH/ apekSAkRtatvAd vA, sthUlAdikam apekSya [sUkSmAdikam, sUkSmAdikaM cApekSya] sthUlAdikam AtmAnaM labhate/ na ca apekSabhAvino (apekSAbhAvino) dharmAH pAramArthikAH/ anena abhedavAdo darzitaH iti vibhAgaH, tadabhAvAt kumbhAdikaM prajJaptisad iti ghaTanA/ paramANavas tarhi paramArthasanto bhavantu iti cet; atrAha---parimaNDala ityAdi/ [parimaNDalaM] sUkSmaniraMzatvam AdiH yasya kSaNabhaGgAdeH tasya apratibhAsanAt svalakSaNeSu iti tat tat sat iti/ yathoktavizeSazUnyaM nIlAdimAtraM paramArthasat iti cet; atrAha---tadvyatirekiNa [ityAdi/] tasmAt sthUlakumbhAder dRSTAd vyatiriktasya nIlAdeH asaMbhavAt "apratibhAsanAt" iti anantarokto hetuH atra draSTavyaH/ tato 'yam arthaH---yathA apratibhAsanAt parimaNDalAder abhAvaH tathA tadvyatirekiNo nIlAder api iti na yuktam etat---"yad yathAvabhAsate tat tathaiva paramArthasad yathA nIlaM nIlatayAvabhAsamAnam/" ityAdi; nIladRSTAntAbhAvAt/ tathApi tatkalpanAyAM parimaNDalAder api sA kena vAryata iti tanniSedhavacanaM pUrvAparabAdhitaM "tadvyatirekiNaH" ity anena etat darzayati/ yadi sthUlAdisvabhAvAvyatirekiNo nIlAdeH tathAvabhAsanena paramArthasattvam iSyate, sarvasya kSaNikatvasya sAdhane tathAvabhAsanahetunA; na hi sthUlAdipratibhAsanavad akSaNikatvapratibhAsasyApi (akSaNikatva[prati]bhAsasyApi) kAraNAbhAvAd asiddho hetur iti/ yadi punaH nIlAdeH tadvyatirekiNo 'pi paramArthasattvaM na tasya ity ucyate; vyabhicArI hetuH syAd iti/ tato nIlAdeH tadvyatirekiNo 'saMbhavAt kumbhAdikaM tathAsad iti/ saMprati prajJaptizabdasya aparam apy arthaM darzayann Aha---vijJaptimAtram ityAdi/ viziSTA jJaptir eva tanmAtram "kumbhastambhAdi dRSTam" iti sambandhaH "yad avabhAsate tajjJAnam" ityAdyabhidhAnAt/ tac ca kiM bhUtam? ity Aha---paramArthasad, vijJaptimAtrasya paramArthasattvena upagamAt/ prajJAkareNApy uktam---"ajJAtArthaprakAzo vA ity etat pAramArthikaM pramANalakSaNam" [pramANavArttikAlaMkAra 2.5] iti/ etat mAdhyamikena kadarthayann Aha---yathAdarzanam ityAdi/ atrAyam abhiprAyaH---yathAdarzanaM vA vijJaptimAtraM kalpeta (kalpyeta), anyathA vA? prathamapakSe yathAdarzanaM darzanAnatikrameNa prajJaptisattvAt bahirarthavad avicAritasad vijJaptimAtraM na paramArthasad iti manyate/ kuta etat? ity atrAha---bhrAntasyApi ityAdi/ atrAyam abhiprAyaH---pareNa "citrapratibhAsApi ekaiva buddhiH" [pramANavArttikAlaMkAra 3.220] ityAdi vadatA nAnaikatve 'pi tasyAH paramArthasattvam aGgIkRtaM sarvathA nairAtmyaM nirUpayato nAnaikAtmanaH tadvat saMviditAtmanaH pariNAmino 'pi AtmanaH paramArthasattvam/ tad evaM bhrAntasyApi pariNAmina AtmanaH, na kevalam abhrAntasya vijJaptimAtrasya iti apizabdArthaH/ tasya kim? ity Aha---nAnaikatvasaMbhavAt/ evaM manyate---yasya nAnaikatvasaMbhavo na tasyAbhrAntatvaM yathA pariNAmina AtmanaH, nAnaikatvasaMbhavaz ca vijJaptimAtrasya (p. 275) iti/ yadi punaH tadAtmano 'pi tadvat paramArthasattvaM paro manyate ko doSaH syAt? na kazcit, te guNa eva tu syAt/ nAnaikatvasya vipakSasaMkramanivAraNAt asaugataM jagat syAd iti cet; na jAne aham api IdRzam/ nanu bhavatu bhrAntasya nAnaikatvasaMbhavaH nAbhrAntasya tanmAtrasyeti cet; atrAha---grAhyagrAhakasaMvitti (grAhya[grAhakasaMvitti]) ityAdi/ grAhyAdizabdAnAM kRtadvandvAnAM bhedazabdena SaSThIsamAsaH tena avabhAsanAt "tanmAtrasya" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ dvitIyapakSe---saMbhAvitaikarUpasya---saMbhAvitam astIti manasA avatAri punaM (avabhAsitaM) na punaH pratyakSAdinA pramANena nizcitam ekatra sahAyam (ekam asahAyam), atha vA santAnAntaraniSedhena ekasaMkhyAyuktaM rUpaM svabhAvo yasya tasya svataH svasaMvedanAdhyakSato (svasaMvedanAdhya[kSa]to) asiddheH apratipatteH/ na hi asUkSikayA (atisUkSmekSikayA) kAlabhedam iva dezabhedam api cintayato nIlAdisvabhAvam anyathAbhUtaM vA paramANurUpaM vedanam AbhAti/ yadi vA svato'siddheH aniSpatteH anutpatteH ity arthaH/ na hi kasyacit svata utpattiH, ahetukatvena sarvatra sarvadA bhAvaprasaGgAt, nIlAdi pItAdinA bhavet/ tathApi tanniyame arthAkAryatve 'pi jJAnasya tanniyamaH syAd ity alaM tadutpattisArUpyakalpanena/ tanniyamavat svarUpaniyamo 'pi kalpanAto nAnyataH sidhyati/ etena nityasyaikarUpasya sahakAryapekSasya tatkRtopakArAnapekSasya kramato 'pi kAryakaraNe svabhAvaniyamo vyAkhyAtaH/ tataH sthitam---svato'siddheH iti/ tasya parato 'py asiddheH iti darzayann Aha---parataz ca anyato 'py asiddheH apratipatteH/ tathA hi---saMbhAvitaikarUpasya cakSuSi gandhasya, evaM paratrApi, na pratibhAnam asti nIlAdisukhAdivyatiriktavavAdAspadatvAt (nIlAdisukhAdivyatiriktasya vivAdAspadatvAt)/ tatra tatpratibhAsanabhAve 'pi paramArthato grAhyagrAhakabhAvAbhAvena "nAnyo 'nubhAvyo buddhyAsti" [pramANavArttika 2.327] ityAdi, "nirAlambanAH pratyayAH" [pramANavArttikAlaMkAra, pR. 387] ityAdi "yad avabhAsate tajjJAnam" ityAdi ca virudhyate, jJAnasyeva jaDasyApi parataH pratibhAsAvirodhAt/ kiJ ca parasyApi tadrUpasya parataH siddhiH, tasyApi parataH ity anavasthA/ atadrUpatve kiM tasya nirbhAgaMdhakalpanayA (nirbhAgatvakalpanayA) iti manyate/ nanu tasya svapratibhAsarahitasya parataH siddhau vijJaptirUpataiva hIyate svapratibhAsalakSaNatvAt tasyAH, tat kathaM parAnabhyupagamo dUSyata iti cet? satyam; tathApi yo (ye) anizcitasvasaMvedanarUpAM grAhyAdibhrAntyanthAnupapattyA (grAhyAdibhrAntyanyathAnupapattyA???) tAM vyavasthApayanti tAn prati idam ucyate, "advayaMyAnam uttamam" ity AgamAd vA/ idam aparaM vyAkhyAnam---parataz ca svataH anyataH kAraNAd api asiddheH anutpatteH/ tad yathA---(p. 276) samakAlAt paratas tadutpattau; tad api parasya kAraNam avizeSAt, tathA ca sati anyonyasaMzrayaH/ athApi kiJcid eva kAraNaM kAryaM vA; tathA "kiJcid eva kasyacid eva grAhakaM grAhyam" iti [tathA] ca nirAkRtam etat---"nIlAdir api jJAnasya grAhakaH syAt" iti/ yathA ca tasya pareNa janyate svarUpaM nAparotpattiH kriyate, tathA jaMta (jJAnena) tasya nIlAdeH svarUpaM gRhyate na gRhItiH kriyate/ tasmAd etad api nirastam---"jJAnena arthasya tadrUpAyA gRhIteH karaNe ekatra arthasya karaNam anyatra anavasthA" iti/ etena bhinnakAlAd api tadutpattiH uktA/ api ca janyavijJAnakAle 'sataH parasmAd utpattau bandhyAsutAd api utpattiH syAt bhedAbhAvAt/ atha tasya tatkAle 'sattve 'pi svakAle sattvaM na bandhyAsutasya tato 'yam adoSaH; nanu tasya kAryakAle 'sattvavat svakAle sattvaM yadi na kutazcit pratIyate; tarhi vacanamAtram etan na samAdhAnam arhati/ pratIyate cet; kathaM grAhyagrAhakabhAvanivRttiH? tan na kiJcid etat/ atha pareNa yataH kasyacid utpattyanabhyupagamAt kimartham etad ucyate iti matiH; tasya aniSTasiddhipratipAdanArtham/ yadA hi tadrUpasya sataH svataH parato vA notpattiH ata eva [na] vinAzaH tato nityatvam iti sarvasya kSaNikatvapratijJAvyAghAtaH/ jJAnavAdinAM punaH kAlAbhAvAd "ekasya kAlatrayAnuyAyitvam, ekakSaNAnuvRttiH kSaNikatvam" iti apasiddhAntaH/ tataH tadasiddhir astu/ tataH kim? ity Aha---svabhAvena svarUpeNa nairAtmyaM svarUpatucchatA sarvabhAvAnAM "tadasiddheH" iti padaghaTanA/ evaM zUnyavAdinA vijJaptivAdinaM ghAtayitvA adhunA zUnyavAdinaM svayam eva nihanti pramANa ityAdinA/ pramANasya pratyakSAdeH abhAvena karaNabhUtena [na] pratipattum arhati zUnyavAdI "svabhAvanairAtmyam" iti sambandhaH/ yasya hi sarvaM zUnyaM tasya pramANAbhAvo 'pi/ tena tatpratipattau tasyApi anena (anyena) tadabhAvena pratipattiH tasyApy anyenety anavastheti manyate/ yadi vA, tadabhAvena tatpratipattau kim anyatrApi pramANAnveSaNena iti? atha cetraika (atha vA, ekatra) nIlAdisukhAdipratibhAsena sakalazUnyatAvyavasthAkAriNaH pramANasya bAdhanAt tadabhAve na pratipattum arhati---pramANAbhAve sati na pratipattum arhati "svabhAvanairAtmyam" iti vA vyAkhyAnam/ atrAha prajJAkaraguptaH---"pratibhAsa eva kAryakAraNabhAvAdivikalpazUnyatvAt paryudAsApekSayA zUnyatA yathA kevalaM bhUtalaM ghaTazUnyatA/ tatra ca svasaMvedanAdhyakSapramANabhAvAt katham ucyate tadabhAve na tat pratipattum arhati/" iti; taM pratyAha---bhAve ca iti/ bhAve 'pi pramANasya pratibhAsamAtralakSaNasvabhAvanairAtmyasya vA aGgIkriyamANe/ kim? ity Aha---tad ayam ityAdi/ tat tasmAd bhAvAd ayaM prajJAkarAdiH na cetayate/ (p. 277) kiM kriyamANo 'pi? pravezyamAno 'pi/ kim? ity Aha---anarthagartaM svayaM anarthatvena abhyupagamAd anarthaH pariNAmAdiH tena upakakSitaM tadrUpasvAgartam (tadrUpatvAt gartam) iva gartam tatpraviSTo yugasahasrair api tato nAtmAnam uddharati/ kim anarthagartam? ity Aha---AtmAnaM jIvam iti/ kena? ity Aha---mithyAbhinivezena mithyA asatyaH abhinivezaH nairAtmyAdyAgrahaH tasya (yasya) yasmin citraikapratibhAse sa tathoktaH tena, svayam AtmanA/ yad vA, AtmA na svattaceta (svataz cet;) anarthagartaM sakalazUnyatAgartaM pravezyamAno 'pi nAtmAnaM cetayate/ kutaH punaH ayam api nAtmAnaM na cetayate iti cet? ucyate---pramANAbhAve na tadabhAve sati vA [tathA] pratipattuM vA arhati yataH/ kim? ity Aha---pratyakSam ekam "pramANam" iti zeSaH, nAparam anumAnAdikam ity etat/ kim etad eva tathA pratipattum arhati nAparam api? ity Aha---prameyatattvaM vA/ veti pakSAntarasUcane/ pratyakSaparicchedyam ekaM nAparam AtmAditattvaM prameyatattvam iti/ etac ca kutaH tadabhAve na tatpratipattum arhati? ity Aha---pramANAntara ityAdi/ pratyakSapramANAd anyad anumAnAdi tadantaraM tasya pratiSedhe nirAse sati pratyakSalakSaNAnupapatteH/ pratyakSasya hi lakSaNaM vaizadyaM sAviplavam, tac ca azeSatadvyaktiniSThaM na pramANAntaram antareNa pratipattuM zakyaM pratyakSasya niyatagocaratvAt/ akRtalakSaNatvAc ca na tataH tatpratipattiH, "tadabhAve na pratipattum arhati" iti sambandhaH/ idam aparaM vyAkhyAnam---pramANAntaraniSedhe kartavye pratyakSalakSaNagrahaNaM tanniSedhasya tasyAnupapatteH/ na hi "sarvathA pramANAntaraM nAsti" iti pratyakSam iyato vyApArAn kartuM samartham nAparam iti tadabhAve na pratipattum arhati/ atra tattvopaplavakRd Aha---cArvAkaiz cAru carcitaM---svayam evaM lakSaNataH tadanupapattiH teSAM na doSAya, pratyakSopagamas tu vyavahAreNa iti; tatrAha---kiM kena? ityAdi/ tadanupapatteH kAraNAt kiM pratyakSAdilakSaNasya parakIyasya ativyAptyAdikam, kena? na kenacit vidadhyAt kuryAt cArvAkaH/ na hi pramANam antareNa tad api kartuM zakyaM yataH "paraparyanuyogaparANi bRhaspateH sUtrANi" iti sUktaM syAt/ kiM tat ativyAptyAdikaM kena pratiSedhayed vA yato yasmAt kasyacid vidhAnAt pratiSedhAc ca jagat syAt/ kiM bhUtam? ity Aha---cAturbhautikam eva caturbhiH pRthivyAdibhiH upazrutatvAt bhUtair ivegRhAte dvata (bhUtair eveti gRhyate yataH) iti/ yadi vA, (p. 278) kiM pRthivyAdikaM jIvAdikaM ca kena vidadhyAt pratiSedhayed vA pramANAbhAve ubhayoH abhyupagamaH pratiSedho vA syAt iti manyate/ etad evAha---yato yasmAd vidhAnAt pratiSedhAc ca cAturbhautikam eva jagat syAt caturbhUtanirmitam eva syAt/ etad uktaM bhavati---pramANAbhAvena AtmAdivad bhUtaparityAge sakalazUnyatApatteH, bhUtavad AtmAdiparigrahe vyavahArAvizeSAt kutaH cAturbhautikam eva viparyayabhAvAt? tan nAyaM saugatam atizete iti "tad ayam" ityAdikam Adarzayati---tatra hi pratyakSam anyad vA pramANaM pratiSidhyate---tadupalambhAder bAdhakAbhAvasya anyasya vA tallakSaNasya svapne 'pi bhAvAt/ aduSTakAraNArabdhatvasya jJAtum azakteH atIndriyasyendriyasya duSTatvasya itarasya vA pratyakSato 'jJAnAt jJAne ('jJAnA[t jJA]ne) 'pi pUrvacodyAnivRttiH, punas tatrApi aduSTakAraNArabdhatvakalpane "tad eva codyam tad eva uttaram" ity anavasthA/ jJAnaprAmANyAt tadavagame anyonyasaMzrayaH---tathA hi siddhe tatprAmANye tato 'duSTakAraNArabdhatvasiddhiH, tasyAH tatprAmANyasiddhiH iti/ tan na bahiH kiJcit pramANam, kasyacid vidhAnaM pratiSedhanaM tu svasaMvedanapratyakSabalAt iti kasyacit ebhaito 'pi (etat zobheta)/ [api ca] tattvopaplavakaraNAt jayarAziH saugatamatam avalambya brUyAt; tatrAha--svasaMvedana ityAdi/ svena svasya vA vedanaM grahaNaM tasya upekSayA (apekSayA) abhyupagamena yadi nAma ity arucau/ tathA sati bahiH upaplutam, antaz ca anyathA, [iti] saugatamatam eva nirastaprasaraM ta (na) cArvAkam iti "pratyakSaM pramANam" ity evam uktam/ yadi nAma iti sambandhaH/ tatra upahAsaparaM vacanam Aha---sUktam evaitat asUkte 'pi "sUktam" ityabhidhAnAt, nirAkRtaparadarzanagamanAt sakalasvadarzanatyAgAt sUktalezo 'pi nAsti iti evakAreNa darzayati/ kasmAt asUktam yasmAd upahAsyam etad iti kadAcit saugataH tatpakSapAtam udvahan brUyAd ity Aha---svasaMvedana ityAdi/ atra apizabdo draSTavyaH/ tato 'yam arthaH---na kevalaM bahiH api tu svasaMvedane 'pi aprastApopalabdheH (apalApopalabdheH) pralApasya (apalApasya) nihnavasya upalabdheH darzanAt "sUktam evaitat" iti sambandhaH/ kiM kRtvA? ity Aha---vibhramaikAntam upetya iti/ bahir iva tatrApi vibhramasya nirUpitatvAd iti nedaM punar nirUpyate/ nanu satyaM tatrApi apalApopalabdhir asti bahujanmajAtmani jagati tatrApi vivAdavRtter anivAraNAt, sa tu upalabhyamAno 'pi apalApo yuktyA vyavacchidyasyeti (vyavacchidyate iti) tasya apalApasya vyavacchedasyApi tadupalabdhiH iti sambandhaH/ na ca aviruddhavidhiH tadvyavacchedakaH; atiprasaGgAt/ tadabhAvaH kuta iti cet? atrAha---anyathA ityAdi/ anyathA anyena virodhAbhAvaprakAreNa vipratiSedhAd anyonyavirodhAt tasya tadupalabdheH ity apekSam/ tathA hi---yadi pratyakSApalApayoH virodhaH; tarhi svasaMvedanabhAve (svasaMvedanAbhAve) tadbhAve vA svasaMvedanasya vArttApi durlabhA/ na caivam/ atha sahabhAvaH; na virodhagatir iti/ pratyakSaM ca samAnakAlam anyad vA na tadvirodhi; arthagrahaNavat doSAt/ virodho 'pi mithyaikAnte anidaMte (aniraMze) (p. 279) katham iva satupy (sann apy) avagamyate? nApi anumAnato 'nabhyupagamAt iti manyate/ anyathA svasaMvedanAdhyakSapratijJAvyAghAtaH/ idam aparaM vyAkhyAnam---na tAvat svasaMvedanAt tadvyavacchedaH; tena tasya virodhAbhAvAt, anyathA anyena anumAnena tadvyavacchedaprakAreNa vipratiSedhAt tasya tadupalabdheH iti/ tad yathA---yadi anumAnena tadvyavacchedaH; kathaM svasaMvedanapratyakSam eva pramANam? tac ca (tac cet;) kathaM tena tadvyavacchedaH? vyavahAreNa anumAnopagamAd adoSa iti cet; atha ko 'yaM vyavahAro nAma? asaty api anumAne pramANa janasya tadastitvavikalpaH sa iti cet; na; atra pramANAbhAvAt/ na svasaMvedanapratyakSam; tatra mithyaikAntam anabhyupetya (mithyaikAnta[m a]nabhyupetya) apalApopalabdheH, na ca svayam anavasthitam anyavyavasthAnibandhanam atiprasaGgAt/ nApy anumAnam; tad eva nAsti tata eva tadvyavasthAnam ity atisAhasam/ saMvRtisiddhena tena tadvyavasthApi tAdRg eva; "yAdRzo yakSaH tAdRzo baliH" iti nyAyAt/ anyas tv Aha---svasaMvedane vibhramaikAntAbhyupagamaH pramANAn na yuktaH, vibhramAt tadasiddheH/ tan na yuktam---svasaMvidita ityAdi iti cet; na; atra bahirarthasiddher anivAraNAt (anivAraNA[t]) doSo mA bhUt paramatagamanam iti/ tarhi bahir api pRthivyAdimAtre pratyakSaM pramANam iSyate; tatrAha---caturbhUta ityAdi/ caturNAM pRthivyAdInAM [bhUtAnAM] vyavasthA saGkaravyatikaravyatirekeNa sthitiH, tA eva tAm api lakSaNabhedAt dhAraNeraNadravanAnAtvAt kathayitum arhati iti/ tathA "paro mithyAbhinivezena svayam anarthagartam AtmAnaM jAnaMdha jIvaM (jAtyandha iva) pravezyamAno 'pi [na] cetayate" iti sambandhaH/ tathA hi---yathA dhAraNAdisvabhAvabhedAt kAlatraye 'pi parasparaM bhinnA bhUmyAdayaH [tathA] tebhyaH cetanAmUrtatvarUpabhedAt sahadarzananiyame 'pi bhinnaz ca AtmA iti/ nanu yathA pUrvam uktam "pratipattum arhati" iti, evam atrApi vaktavyam, kimartham uktam---"kathayitum arhati" iti cet? ucyate---kathayati paraM pratipAdayati, sa ca pratipannacaitanyaH (pratipanna[caitanyaH]) pratipAdanIyaH, anyathA pASANAdayaH pratipAdanIyAH syuH/ acetanatvAn neti cet; pratipAdyAbhimate 'pi caitanyaM kutaH pratipannam? adhyakSata iti cet; na; tasya tatra apravRtteH/ na hi paraH parasukhaduHkhAdikaM pratyakSayitum arhati, anyathA sarvajJaniSedhaH/ caitanyamAtraM pratyakSayati, katham anyathA zarIradarzanAt "jIvati" iti pratItiH syAt, na hi vizeSaNAgrahaNe tadviziSTavizeSyapratItiH daNDAgrahaNe daNDyagrhaNavad (daNDA[grahaNe daNDya]grhaNavad) iti cet; na; caitanyasya sukhAdyavyatirekAt/ na ca sukhAdyagrahe 'pi tadvyatiriktacaitanyagraho yuktaH, anyathA piNDAdyagrahaNe 'pi mRddravyagrahaH syAt/ nanu yathA bhavadIyamate pratikSaNapariNAmAgrahe 'pi dravyagrahaNam, dUre vA vizeSAgrahaNe 'pi (p. 280) sanmAtragrahaNaM tathA atrApi syAd iti cet; na; tatpariNAmasya prAkRtapuruSAvedyatvAt/ tadvizeSANAm atidUratAd (atidUratvAd) agrahaNaM naivaM sukhAdayo 'pi viparyayAt, teSAM svasaMvedanaikasvabhAvatvam iti cet; kuta etat? indriyeNAgrahaNAt/ etad api kutaH? paratra sukhAdau saMzayAt/ tat caitanye 'pi samAnam/ dUratvAd indriyeNa parasya sukhAdyapratyakSatve pratyor (dvayor) anyonyaM saMzleSe sukhAdyanubhavanaM bhavet/ zarIrAntaHpravRtteH sukhAder ananubhavane caitanye 'pi prasaGgaH/ tadantaHpravizinA vA anubhavanam/ tan na pratyakSataH tatpratipattiH/ "jIvati ayam" ity ayaM tu pratyayaH zarIrAkAravizeSAdarzanAt (zarIrAkAravizeSadarzanAt) dhUmavattvadarzanAt [kvacit] pradeze agnipratyayavat iti anumAnatvena pramANAntaraniSedhasya ity asya pradarzanArtham iti/ yadi punaH tadvyavasthA na tadbhedAt kathayitum arhati iti; tatrAha---anyathA/ anyena tadabhAve 'pi tatkathanaprakAreNa anavasthAprasaGgAt bhUtacatuSTayAvasthiter abhAvaprasaGgAt/ lakSaNabhedAbhAve lakSyabhedAnavadhAraNAt/ tattvAt tadanyena (ta[da]nyena) tatprasaGgAt iti vA vAcyam/ tadbhedAd eva tarhi kathayitum arhati iti cet; atrAha---na ca ityAdi/ na ca naivaM caturbhUtavyavasthAkathanAhaMtvaM (caturbhUtavyavasthAkathanaM) tathA lakSaNabhedaprakAreNa pratyakSeNa karaNabhUtena yuktam upapannam/ kutaH? ity Aha---parokSANAm api na kevalaM pratyakSANAm eva bhUmyAdInAm lakSaNAt dhAraNAdisvabhAvAnAM jJAnAt/ yadi vA, pratyakSeNa lakSaNabhedena tadvyavasthAkathanakAle parokSaNAt (parokSANAm api lakSaNAt) punaH tathA lakSaNayuktAnAM darzanAt/ na ca tat tathA pratyakSeNa yuktam iti/ na hi dhUmo dezAntarAdau dhUmadhvajapUrvakatvena upalabhyamAnaH pUrvapratyakSeNa tathA kRtavyavastha iti bhaNituM zakyate parokSANAm api tadrUpeNAGganAd iti/ etad api kutaH? ity Aha---sAkalyena sAmastyena tattvAnAM pRthivyAdInAM pratipatteH nirNayasya anyathA parokSANAm api lakSaNAbhAvaprakAreNa anupapannAH (anupapatteH) teSAm api lakSaNAt iti sambandhaH/ yadi vA, parokSANAm api tathAdarzanAd iti/ etat kutaH? ity Aha---sAkalyena ityAdi/ sAkalyena tattvasya pRthivyAdisvarUpasya idaMtayA nedaMtayA vA pratipatteH anyathA punaH punaH tathaiva teSAM darzanAbhAvaprakAreNa anupapatteH iti/ tathA sati dharmAdharmasvabhAvAH paralokAnuyAyicaitanyasvabhAvA viziSTasukhajJAnAdisvabhAvA vA na bhUmyAdaya iti durArAdhyA pratipattiH/ atha vA "sAkalyena" ityAdi vAkyam uttarakArikayA sambaddhya vyAkhyAtavyam---sAkalyena anavayavena tattvasya pRthivyAdeH tRptyAdikAryakAraNasvabhAvasya (dhRtyAdikAryakAraNasvabhAvasya) yA pratipattiH tasyAH anyathA anyena AdhyAtmikajJAnAbhAvaprakAreNa anupapatteH sakAzAd AdhyAtmikajJAnaM yad asti iti zeSaH/ [AdhyAtmikaM yato jJAnaM pratyakSaM bhUtagauravam/ bhUtam abhUtaM bhUtaJ ced AstAM bhUtapaJcamam// 13// (p. 281) pRthivyAdisvabhAvabhedaM pratipadya vijJaptisvabhAvabhedam, harSaviSAdAdyanekAkAram (harSa[viSAdAdyanekAkAram]) antaHsamakSaM pratikSipatIti kathaM prekSAvAn? api ca bhUtapratyakSaM yadi tattvAntaram parisaMkhyA virudhyeta/ saMvitteH teSv antarbhAvakalpanAyAM tattvam ekam eva syAt/] tathA hi---kutazcit pRthivyAdivizeSAt bubhukSAdipIDApAye ekadA pratipanne yad evaMvidhaM tad iyatA kAlAdinA itthambhUtaprANivizeSasya tadapAyakAraNam iti siddhAyAM vyAptau punaH tasya tAdRzasya vA darzanAt sambandhasmRtau pratyabhijJAne cintAyAM dRzyamAnasya tatkAraNasvabhAvapratipattau pravRttir iti prAyikam etat/ tad uktam atraiva---"akSajJAnam (akSajJAnaiH)" [siddhivinizcaya 1.27] ityAdi/ na caitat pRthivyAder yuktam, pUrvajJAnasya uttarajJAnAkArapariNAmadarzanAt mRtpiNDasya sthAsapariNAmavat/ tadAstAM tiSThatu na vicAraNIyam/ kutaH? ity Aha---pratyakSaM yataH/ na vai khalu pRthivyAdyasaMbhaviguNaparyAyopacitatayA pratyakSaM tattvaM pRthivyAdibhyo bhinnam anyad vA iti vicAram arhati, teSAm api parasparaM tatprasaGgAt/ kiM tarhi vicAraNIyam? ity Aha---bhUtagocaram ityAdi/ pRthivyAdiviSayaM jJAnaM pratyakSam indriyajJAnam ity arthaH/ nanu asya AdhyAtmikajJAnAdAt (AdhyAtmikajJAnapadopAdAnAt) tatparihAreNaiva parihRtaM tat kimarthaM pRthag etad ucyate? satyam; tathApi pUrvaM sAmAnyena ayaM vizeSeNa ucyate iti vibhAgaH/ atra parasya anekaM darzanam---bhUtasvabhAvaH tad ity ekam/ tatpariNAma ity aparam/ tebhyo bhinnam atattvaM marIcikAjalavat iti anyat tattvam iti param/ tatkAryatvAt tatraiva antarbhavati iti pRthak/ tatra anekaM vAkyam---bhUtaM pRthivyAdi bhUtarUpaM cet yadi bhUtagocaraM jJAnaM pratyakSam AstAM paryAptam tenetyaH (tenety arthaH)/ kutaH? ity Aha---abhUtaM syAt yataH abhUtasvabhAvaM bhavet/ na hi sarvabhUtAni cetanArUpANi saMvidrate jagataH prANimayatvaprasaGgAt/ kvacit tadAvirbhAvatirobhAvakalpanApi pApIyasI sAMkhyAvizeSAt, bhUtavyavasthA bhUtarUpaiva syAd iti/ tathA abhUtam ISadbhUtarUpaM pariNAmam asya kathaJcit pariNAmirUpatvAt cet yadi tad api AstAm abhUtaM syAt yataH kathaJcid api bhUtarUpaM na bhavet acetanasya cetanapariNAmavirodhAt/ tathA abhUtaM bhUtAd anyat ced asvataM (AstAm) marIcikAjalavad asat syAt/ cet ity etad atrApi sambandhanIyam/ tad apy AstAm/ tataH kasyacit vidhAnapratiSedhAbhAvAt ity uktatvAt/ bhUtaM paramArthaM tac ced astu paJcamaM "tattvam" it zeSaH/ tato 'nyasya sato gatyantarAbhAvAt iti manyate/ tathA idam aparam---abhUtaM bhUtebhyo vyaktAt kAraNAt kAryasya anyatvAt paTatantuvat cet; tathApi bhUtaM ced bhUtarUpaM yadi, tatkAryatvena tatraiva antarbhAvAt pRthivyAM ghaTavad iti/ (p. 282) etad api AstAm/ abhUtaM syAt bhUtarahitaM sarvaM syAt bhUtAnAm anyonyaM kAryakAraNabhAvena antarbhAvAd bhUtavyavasthA na syAt/ yadi punaH kASThAder antarbhUtapAvakAdeH pAvakAdisamudbhava iti na doSaH; tatrAha---astu paJcamaM tattvaM pRthivyAdeH antarbhUtacetaso bhAvAt iti bhAvaH/ kArikAM vivRNvann Aha---pRthivyAdi ityAdi/ pRthivyAdeH svabhAvabhedaM svarUpanAnAtvaM pratipattyA (pratipadya) abhyupagamya vijJaptisvabhAvabhedaM buddhInAM santAnabhinnAnAM rUpanAnAtvaM vijJaptigrahaNaM sAMkhyavaizeSikAtmaniSedhArtham svabhAvabhedagrahaNaM sakalAdvaitabAdhArtham/ kiMbhUtam? ity Aha---harSa ityAdi/ punar api kiMbhUtam? ity Aha---antaH ityAdi/ anena zarIrAt gRhAd iva dIpasya darzayati samakSaM svasaMvedanapratyakSaviSayaM pratikSipati nirAkaroti iti hetoH kathaM prekSAvAn? api ca ityAdinA atraiva dUSaNAntaram Aha---bhUtapratyakSaM pRthivyAdigocaram indriyajJAnam yadi taraM (tattvAntaraM) pRthivyAdibhyo 'nyatve sati yadi dravyAntaram; parisaMkhyA catvAry eva tattvAni iti parigaNanaM virudhyeta/ idam aparaM vyAkhyAnam---tattvaM ca pRthivyAdikAryatvena antaraM ca bhinnam iti cet; atrAha---saMvitteH svaparagrahaNalakSaNAyAH bhUtapratyakSarUpacetanAyAH teSu bhUteSu tatsvabhAvatayA antarbhAvakalpanAyAM kriyamANAyAM tattvam ekam eva syAt taccAturvidhyaM hIyeta parasparAntarbhAvAt/ atha pRthivyAdInAM parasparaviviktAnAM pratibhAsanAt naivam; tarhi saMvittivibhaktAnAM tathaiva pratibhAsanAt, anyathA prANimayaM jagat syAd iti prakRtam api mA bhUd iti manyate/ yadi punaH tatsvabhAvatayA na tatrAntarbhAvaH api tu tatpariNAmatayA tatrAha---syAt paryAya ityAdi/ [syAt paryAyaH pRthivyAdeH salilAdis tathA na vai/ cetano 'cetanasya vAcetanaz cetanasya ca// 14// pudgaladravyaM sUkSmaM kharAdivivartam AsAdya pRthivyAdivyapadezabhAk punar anyathA bahulaM pariNAmi lakSyate, yathA candrakAntamaNiH pRthivIsvabhAvo dravati candrarameH, zukrazoNitaM bhasmamRttikAdiparyantaM rUpAdipariNAmaM yAti, tathaiva muktAphalAdi/ kASThAdikam agnisAt bhavati araNyAdisaMyogAt/ na punaH cetanaz caitanyaM vihAya viparivartate acetanaz cetano bhavan saMllakSyate/ tad ayam ubhayaM cetanetaratattvam ekIkurvan pudgaladravyalakSaNaM pRthivyAdibhedena caturdhA vyavasthApayan kathaM svastho viparyastabuddhir devAnAM priyaH? pratyakSasyAtIvalaGghanAt/ ihajanmani tAvat prANinAm AdyantacittAni cittAntaropAdAnopAdeyabhUtAni cittatvAt yathA madhyacittam/ atra punar anyathAnupapattir asty eva, jAtasya pUrvAbhyastasmRtyanubandhAt bhayAdipratipatteH/ anena pathikAgneH jvAlAntarapUrvakatvaM pratyagnivat iti vyabhicAracodanaM pratyuktam, tejaHkAraNapUrvakatvasya tatra virodhAt/ sataz cetanasya citsvabhAvena pariNamataH kAraNAntarAnapekSatvAt svayam akSepeNa vivartopapatteH anaimittikatvAd (p. 283) acetanavat/ dvitIye tadavazyambhAvAt/ yadi punaH antyakSaNasya nottarIbhavanazaktiH; avastutvaM svopAdAnaprabandhAbhAvaM sAdhayet arthakriyAlakSaNatvAd vastunaH/ samarthaM na karoti ceti viruddham/ sAmagrIjanmanAM visadRzakAryANAM kAdAcitkatvaM na tu uttarIbhavanasya/ tad etat ante kSayadarzanam asiddham, madhye sthitidarzanam api sthitiM prasAdhayed avyabhicArAt/ yadi cetanaH acetanAkAreNa vivarteta svApaprabodhavat pretyabhAvasiddheH kathan nAnavadyam---apara. . ./ cetanetarayoH svabhAvasiddhayoH saGkaravyatikarapratipattir ayuktaiva dRSTahAner adRSTaparikalpanAc ca/ jalabudbudavaj jIvAH madazaktivad vijJAnam iti paraH arke kaTukimAnaM dRSTvA guDe yojayati/ vijJapter yadi svAlakSaNyAdivizeSe 'pi madazaktyAdidRSTAntena sattvotpattikRtakatvAdeH bhUtasvabhAvatvam; tata eva paro 'pi bhUtAnAm api buddhicaitanyavivartAnatikramaM sukhAdisvasaMvedanavat sAdhayed iti viruddhAvyabhicArIti mithyAbhinivezAt pramANaprameyavyavasthAm atilaGghayet] idam atra tAtparyam---saMvitteH bhUtapariNAmatvena tatrAntarbhAve aniSTaM kiJcit sidhyati iSTaM ca na sidhyati/ anSTasiddhiM tAvad darzayati---syAd bhavet paryAyaH pariNAmaH/ kasya kaH? ity Aha---pRthivyAdeH salilAdiH/ asyArthaM svayam eva vRttau vakSyati tan neha ucyate/ tataH pRthivyAdau salilAdeH antarbhAva iti bhAvaH/ iSTasiddhiM darzayann Aha---tathA ityAdi/ yena anvayavyatirekAnuvidhAna prakAreNa pRthivyAdeH paryAyaH salilAdiH tathA na vai naiva cetano 'vagrahAdiH acetanasya cetanasvabhAvarahitasya pRthivyAdeH acetanaH pRthivyAdiH cetanasya vA paryAya iti sambandhaH/ tad anena "AtmaivedaM sarvam" [chAndogyopaniSad 7.25.2] ityAdy api nirastam/ avagrahAd IhAyAH tato 'vAyasya ato dhAraNAyAH smRteH pratyabhijJAyA asyAH tarkasya anumAnasyotpattidarzanAt/ na cAnyasya pariNAmo 'nyasya; avayavasthApatter iti manyate/ syAn matam---yadi cetanasya nAcetanaH tasya vA cetanaH; kathaM jAgraddazAtaH svApadazA, tasyAz ca prabodhadazA yatas tadA avagrahAdisaMbhava iti? tatra keSAJcit parihAraH---taddazAyAm avikalpakaM darzanam asti tataH prabodhaH/ anyeSAM jAgradvijJAnAt saH iti/ apareSAM jJAnarahitAd AtmanaH iti/ nAntyaH tAvat parihAraH saMbhavati; jJAnAd vyatiriktasya Atmano 'nyasya vA bhUtAvizeSAt/ yady api kAryabhUtAnAM kSaNikatvam iti na smaraNapratyabhijJAnAdisaMbhavataH (smaraNapratyabhijJAnAdisaMbhavaH) tadApi (tathApi) tatkAraNabhUtebhyaH tatsaMbhavo nityatvAt teSAm/ yady api tadrUpAdayaH nAsmatsadRzAnAM (p. 284) pratyakSAH tathApi buddhAdayaH (buddhyAdayaH) tadAzritatve 'pi pratyakSAH, yathA AkAzaparamamahattvAdyapratyakSatve 'pi tadAzritaH zabdaH pratyakSaH/ yas tu manyate buddheH zarIrAzritatve tasya kSaNikatvAd dezAntarAdau pratyabhijJAnaM na syAd iti; syAd etad evaM yadi kAryasaMyoginA kAraNaM na saMyujyeta, na caivam, paTasaMyoginA tantusaMyogadarzanAt/ nApi madhyamadhyamazarIrasya prabodhakAraNatvAt (prabodhAkAraNatvam); tadbhAve bhAvAd abhAve abhAvAt/ na jAgraccittasya, tadabhAva eva bhAvAt/ tathApi tat tasya cet kAraNam; tarhi vidhavAyA garbhaH ciram RtAd bhartuH na sannihitAt parapuruSAt, iti na sA nigrAhyA syAt/ yadi matam---prabodhasya zarIrakAraNatve jAgraccittAnukaraNavirodha iti; tad api suparihAram; yataH kAraNakAraNasyApi anukAraNasaMbhavAt (anukaraNasaMbhavAt) tadavirodhaH/ tathA hi---taccetasaH zarIraM prANAdivat. tataH punar aparaM zarIraM prANAder iva prANAdiH tAvad antA dazA, tataH punaH tadanurUpaprabodhaH pitranurUpaputravat iti/ tad yathA pituH zukrAdipAtaH punaH tatpariNAmavizeSAt pitranurUpam apatyazarIram/ yadi vA, zarIraM bodhopAdAnakAraNam, taccittaM sahakArikAraNam, parasya ca sahakArikAraNAnurUpaM kAryam, anyathA katham arthAnurUpaM jJAnam? "bhinnakAlaM kathaM sahakAri" ity api nottaram; sarpAdidaSTamUrcchitasya pUrvAmUrcchitaH cittaM (pUrvAmUrcchitacittaM) prati bhinnakAlatAsyApi (bhinnakAlasyApi) mantrAdeH sahakAritvasya parair abhyupagamAt/ prathamaH punaH aparyAlocita eva; svApAdau hi kSaNikasaMvedanopagame jAgaraNAt tasya vizeSo vAcyaH yatas tatra pratyakSasiddhaM kSaNakSayAdikaM tatpravRttyAdikAraNaM maraNavad iti na syAt/ samAropaH iti cet; na; tatra tadabhAvAt/ itarathA tadupalakSaNe na gADhanidrA dazA nAma/ tadanupalakSaNaM tu "na hi imAH kalpanAH" [pramANavArttikasvavRttiTIkA pR. 127] ityAdi pratihanti/ yadi punaH nizcayAbhAvo vizeSaH; so 'pi na yuktaH; tadabhAva eva astu/ katham anubhUtaM kSaNakSayAdikam ananubhUtaM yatas tatra tadvyavahAro na syAt? nirvikalpAnubhUtam ananubhUtakalpam iti cet; na tarhi svApAdeH saMhRtAzeSavikalpadazA bhidyata iti tatreva anyatrApi--- "saMhRtya sarvataz cintAM stimitenAntarAtmanA/ sthito 'pi cakSuSA rUpam IkSate sAkSajA matiH//" [pramANavArttika 2.124] iti plavate/ tatra nIlAdivikalpasadbhAve 'pi tatas tatra saMvedanApravedanAt, cetanasya cetanaH tasya vA acetanaH paryAyaH iti na yuktam etat---"na vai cetano 'cetanasya" ityAdi iti cet; atra pratividhIyate--- nirNayetarasaMvitteH sadAbhyupagamAd ayam/ na doSo jAyate 'smAkaM saugataikAntapakSavat// prabodhasyAnyathAyogAd antarAle 'numIyate/ (p. 285) saMvittir avikalpApi jainaiH kin na sadA svayam// kAryakAraNabhAvo 'yam anyathA niyataH kutaH/ ahetur anyahetur vAdRSTahetuH prasajyate// yadi svApe saMvittir anupalakSiteti prabodho 'hetukaH, tarhi meghAdiH anupabdhopAdAnaH (anupalabdhopAdAnaH???) tathaiva ahetuH iti sarve (sarvaM) kAdAcitkam api tathaiva zaGkyeta/ atha anyahetukaH; tanmeghAdir api anyajAtikAraNa iti na caturbhUtavyavasthA/ atha pRthivyAder eva tadutpattidarzanAt; adRSTam api jalapaTalAdeH sajAtIyaM kAraNam anumIyatAm/ etenedam api pratyuktam---"yathA avikalpAt svApAt savikalpaprabodhasaMbhavaH tathA acetanAt cetanasaMbhavaH" iti; katham? anyatrApi prasaGgAt/ zakyaM hi vaktuM yathA sUkSmapRthivyAdibhUtebhyaH sthUlatadbhUtabhAvaH tathA jalAdeH bhUmyAdibhAvasyA iti syAt (bhUmyAdibhAvaH syAt iti/) nanu yathA Atmavat pRthivyAdayo bhinnajAtIyAH parasparaM kathaM tadvad eva pRthivyAdeH salilAdiparyAya iti cet; atrAha---pudgaladravyam ityAdi/ rUparasagandhasparzavaddravyaM pudgaladravyaM sUkSmam/ kiM syAt? ity Aha---pRthivyAdivyapadezabhAk "syAt" iti zeSaH/ atra Adizabdena jalAdiparigrahaH/ kiM kRtvA? ity Aha---AsAdya prApya/ kim? ityAdi svaravivartam (ity Aha---khara ityAdi/ kharavivartam) AsAdya pRthivIvyapadezabhAk/ evam anyatra yojyam/ etad uktaM bhavati---na pRthivyAdayo bhinnajAtIyA ekadravyaparyAyatvAt mRtpiNDAdivat iti/ nanu pratIyamAnapRthivyAdibhyaH kim anyat tadvyapadezabhAg iti cet; na; sthUlasya sUkSmapUrvakatvasyApi avyabhicArAt paTavat iti tantusiddheH/ evam api bhavatu pRthivyAH svayaM rUparasagandhasparzavatyAH tathAvidhakAraNAnumAnam, na jalAnalAnilebhyaH gandharasarUparahitebhyo yathAsaMbhavaM kin tu tadanurUpaM kAraNAntaram anumIyate cet; na; tatrApi sparzavattve sati gandhAdyanumAnAnirAkaraNAt/ kiM punaH tat? ity Aha---punar anyathA ityAdi/ punaH pazcAd anyathA anyena pRthivyAdivilakSaNaprakAreNa bahulaM pariNAmi lakSyate pudgaladravyam iti/ tad eva darzayati yathA ityAdinA/ "yathA" ity ayam udAharaNapradarzane, candrakAntamaNiH kharatvena pRthivIsvabhAvo dvayaviti (dravati) jalIbhavati/ kutaH? ity Aha---candrarazmeH/ na tanmaNiH dravati upalambhAd api tu tatsaMsaktA jalAtmakAH candrarazmayaH ity eke/ teSAM taddrutau ko doSaH? adarzanam iti cet; na; gandhadravyasya sarvadA sarvadikSu bhAgAnAM gamane 'pi tAvata eva upalambhAt, tadrazmez cApy adarzanaM kin na syAt? tadaparAparotpattiH na tanmaNeH iti kiM kRto vibhAgaH? zukrazoNitaM dravarUpaM kalalArbudAdikrameNa stryAdipariNAmaM yAti/ kiM bhUtam? ity Aha--- (p. 286) bhasma ityAdi/ bhasmamRttikayoH kRtadvandvayoH Adizabdena bahubrIhiH, atra Adizabdena piNDAdiparigrahaH, punaH asya paryantazabdena sa eva vidheyaH/ tathaiva tenaiva viziSTauSadhAdiprayogaprakAreNa muktAphalAdi, Adizabdena himAdi parigRhyate "dravati" iti anuvartate/ yadi vA, pudgaladravyaM snehavivartam AsAdya "muktAphalAdikaM pariNAmaM yAti" iti sambandhaH/ atra Adizabdena statakAdeH (sUtakAdeH) guTikAdipariNAmo gRhyate/ kASThAdikam Adizabdena tRNAdikam agnisAd bhavati/ kutaH? ity Aha---araNi ityAdi/ AdizabdAd viziSTadravyAdisaMyogAt/ tataH sthitam---pudgaladravyam ityAdi/ tarhi tadvat puruSacetanaH tathA pariNamate na pudgaladravyam iti; atrAha---na [punaH] naiva cetano brahmAtmA caitanyaM svaparAvabhAsitvaM vihAya viparivartate pRthivyAdirUpeNa pariNamate/ etad uktaM bhavati---pudgaladravyaM yathA pRthivyAdirUpeNa viparivartate tatra tadrUpAdyanvayadarzanAt, tathA yadi puruSaH tadrUpeNa viparivartitA (viparivarteta); caitanyAnvayaH tatra pratIyeta/ na caivam iti/ acetanas tarhi cetanarUpeNa pariNamata iti cet; atrAha---acetanaH pRthivyAdiH punaH cetano bhavan saMllakSyate/ "na punaH" ity anuvartate, sa saMllakSyata ((saM)llakSyata) iti/ anenaitad darzayati---yadi acetanaH pariNAmI cetanaH tatpariNAmaH tatra tadrUpAnvayaH sa lakSyate (saMllakSyeta)/ na ca tad asti rUpAdirahitasya antaHcetanasya parisphuraNAt/ na ca tatra rUpAdInAm anAvirbhAvakalpanA zreyasI; bhUtAnAm anyonyAtmani lakSaNAnAvirbhAvakalpane na lakSaNabhedena tadvyavasthAkathanam ayuktaM (tadvyavasthAkathanaM yuktaM) syAt/ upasaMharann Aha---tad ityAdi/ yata evaM tat tasmAd ayaM vAvAkasvatvaM (cArvAkaH svayaM) pudgaladravyalakSaNam ekasaMkhyopapannam caturdhA caturbhiH prakAraiH vyavasthApayan/ kena? ity Aha---pRthivyAdibhedena kathaM svasthaH bhUtagRhIta ity arthaH/ kutaH? ity Aha---viparyastabuddhiH/ yathA candramasam ekaM dvitvena vyavasthApayan tathAvidhabuddhiH tathA ayam api yataH/ nanu paracetovRttInAM duranvayatvAt tathAvidhabuddhir ayam iti kuto jJAyate iti cet; atrAha---devAnAMpriya ityAdi/ devAnAM mUrkhANAM priyo yataH/ na hi asau sattAmAtreNa tanmayaH (tatpriyaH) atiprasaGgAt, api tu pramANatrANarahitatvopadezAt sukhasaMvardhitamatInAM teSAM pramANaviSaye apravezAt, tato 'sau tathAbuddhiH avagamyate/ tathAvidhatattvopadezo (tatattvopadezo) 'pi tasya kuto 'vagamyate iti cet? atrAha---pratyakSasya ityAdi/ pratyakSasya pramANasya prameyasya vA atIva laGghanAd anyathaiva pratipAdanAt/ kiM punar ayam etad eva kurvan asvasthaH? na; ity Aha---cetanetaratattvam ekIkurvan/ kathaMbhUtam? ubhayam? anekazeSaM pUrvavad atrApi/ tad evaM madhyAvasthAyAM cetana eva cetanIbhavati iti sAkalyena vipakSe 'nantarabAdhakopadarzanena siddhAyAM vyAptau yatsiddhaM taddarzayann Aha---prANinAm ihajanmani ityAdi/ (p. 287) prANA daza AgamapaThitA vidyante yeSAM te prANinaH teSAm/ etena sarvasambandhinAm AdyantacittAnAM dharmitvena upAdIyamAnAnAM pramANAdisattvena (prANAdimattvena) anumAnasiddhatvaM darzayati, itarathA pratyakSeNa teSAm agrahaNAd anumAnasya vAvacane (vA [']vacane) hetoH AzrayAsiddhiH AzaGkyeta/ na ca Atmana eva taccitte tathA sAdhayitum atrAbhipreta (atrAbhipretam) "cittAni" iti bahunirdezAt/ nApi ekatra Atmani AdyantayoH bahucittasaMbhavaH/ tataH sUktam---"prANinAm" iti vacanaM sarvasattvAdyantacittAn mAnaparicchedyatvajJApanArtham (sarvasattvAdyantacittAnAm anumAnaparicchedyatvajJApanArtham) iti/ evam api teSAm anAdyanantabhUtAnAm AdyantacittAsaMbhava iti AzrayAsiddho hetuH; yasmAd dhi na pUrvacittam asti tad AdiH, yasmAc ca northaH (no 'ntaH) tad antyam, na caitat jIvAnAdyanibaMdhanatve (jIvAnAdyanidhanatve) yuktam iti cet; atrAha---ihajanmani asmin janmani/ tAvacchabdaH kramavAcyeva pUrvapUrvajanmasv api tatsAdhanakramapradarzanArthaH/ AdyantacittAni/ kathambhUtAni tAni? ity Aha---citta ityAdi/ cittAntaram upAdAnopAdeyabhUtaM yeSAM tAni tathoktAni/ bhUtazabdaH pratyekam abhisambadhyate/ tato 'yam arthaH---AdicittAni cittAntaropAdAnabhUtAni antyacittAni cittAntaropAdeyabhUtAni iti/ yadi vA, cittAntarasya upAdAnopAdeyabhUtAni iti grAhyam/ tathA hi AdicittAni pUrvabhavamaraNAntyacittAntarasyopAdeyabhUtAni, antyacittAni bhAvibhavAdyacittAntarasya upAdAnabhUtAni/ evam api evaM vaktavyam cittopAdAnopAdeyabhUtAni iti vaktavyaM kim antarazabdena bhedasya upAdAnopAdeyabhUtavacanAd eva siddheH anyathA tadayogAt, ekAtmavad iti cet; na; sAkhyaM (sAMkhyaM???) prati siddhasAdhyatAparihArArtham evaMvacanAt/ sAMkhyo hi sarvatra kAryakAraNayor abhedaikAntavAdI "cittopAdAnopAdeyabhUtAni" iti vacane siddhasAdhyatA manyeta/ tat kutaH tAni tathAbhUtAni? ity Aha---cittatvAt, vizeSasya sAdhyatvAt sAmAnyasya sAdhanatvAt na pratijJArthaikadezAsiddho hetuH ity eke/ vizeSayoH sAmAnyayor vA evaM sAdhyasAdhanabhAve 'pi nAyaM doSaH ity apare/ anyathA nityaH zabdaH zabdatvAt ityAdAv api syAt/ atra dRSTAntam Aha darzayitum---yathA ityAdi/ yathA madhyacittam ity arthaH/ nanu jainasya "lohalekhyaM vajraM pArthivatvAt kASThavat" ityAdAv iva na dRSTAntamAtrAd hetuH gamakaH, api tu anyathAnupapatteH, sa ca atra, [ataH] Aha---atra ityAdi/ atra hetoH punaH iti sauSThave, anyathA sAdhyAbhAvaprakAreNa anupapattiH aghaTanA asti/ "eva" nipAtena manAg api tadupapattiH nAsti iti vadati/ kutaH? ity Aha---janma tasya (jAtasya) ityAdi/ jAtaivAdauvA (p. 288) (jAtasya) antyatasya (utpannasya) pUrvam atItajanmanyaz ca (atItajanmany abhyasta) stanAdipAnAdikatrasya (stanAdipAnAdikaM tasya) smRter anubandhAt avicchedAt/ etad uktaM bhavati---maraNAntyacittasya tattvaM yadi uttarajanmAdiprabodhAvinAbhAvi na bhavet, tarhi tatra tadAhitasaMkAravaidhurye jAtasya smRtyanubandhaH [na syAt]/ mAnn api (bhavann api) puruSamAtreNa anyena katham avagamyate paracetovRttInAM duranvayatvAd iti cet; atrAha---bhayAdi ityAdi/ bhayam Adir yasya abhilASAdeH tasya pratipatteH mukhavikArAdinA nizciteH, anyathA kutazcit paracetovRttivizeSe pratipattyabhAvam utprekSAmahe/ na caivam, ato vatkuvikArAdeH (vaktravikArAdeH) bhayAdipratipattiH tataH tadanubandhapratipattir iti/ etena "jAtasya pUrvAbhyastasmRtyanubandhAt" ity asya hetoH svarUpAsiddhir api pratyuktA/ nanu madhyacetasi cittatvaM yady api cittAntaropAdeyatvasahitaM dRSTaM tathApi Adyantacetasi tat tathA na yuktam, anyathA pratyagnerjvAlApUrvakatvadarzanAt pathikAgner api pUrvaM katvaM (tatpUrvakatvaM) tattvAd anumIyeta/ vyabhicArAzaGkA anyatrApi iti cet; atrAha---pathikAgneH ityAdi/ "anena" ity ayaM zabdaH ante karaNAt "pratyagnivat" ity asya anantaraM yathAsthAnaM ca draSTavyaH/ tato 'yam arthaH---pathikAgneH pathikasambandhinaH pAvakasya, pathikasya anavasthAyitvena tatsaMbandhitvasya parokSatAjJApanArtham, atha vA jvAlAntarapUrvakatvetaratvasaMbhavajJApanArthaM pathikagrahaNam tasya hi agniH uta yady api saMbhavati/ jvAlAntarapUrvakatvaM sAdhyam, atra hetuH "pathikAgnitvAt" iti draSTavyaH/ nidarzanam Aha---pratyagnivad iti/ kazcit pathikaH zItArto araNinirmathanAd anyato vA prajvAlitAgniH niHzIto bhUtAt (bhUtvA) kvApi gataH, punas tatraiva aparaH paNDitamAnA (paNDitamAnI) samAgatya tato 'gneH pratyagniM prajvAlya anumAnaM karoti pathikAgniH (pathikAgni[H]) jvAlAntarapUrvakaH tattvAt pratyagnivat/ na caivam, ataH anena bhavadIyAnumAnasya vyabhicAra iti yad vyabhicAracodanaM tad anena anantaragranthena pratyuktam prakRte hetulakSaNabhAvAd anyatra viparyayAt/ tam eva darzayann Aha---tejaHkAraNa ityAdi/ tejasaH kAraNaM pudgaladravyam anantaravarNitam tatpUrvakatvasya tatra pathikAgnau avirodhAt ([a]virodhAt)/ virodhAbhAvAn na jvAlAntarapUrvakatvam asya, nanu (na tu) cetane abhihitanItyA tatpUrvakatvasya avirodha iti manyate/ atha sarvatra sarvadA santu tadAdicittAni iSTasAdhyAni nanu (na tu) maraNAntyacittAni pramANAbhAvAt/ tarhi (na hi) arvAgbhAgadarzipratyakSam iyato vyApArAn kartuM [samartham] sannihitaviSayabalotpatteH/ liGgAbhAvena abhAvAt nApy anumAnam/ cittatvasya bhAvAliMgAtA vo (bhAvAl liGgAbhAvo) asiddha iti cet; na; tat kAryam, kAraNam, anubhayaM vA syAt? tatra upadeyAbhimatAt prAg eva bhAvAt na kAryam/ "snAnAdeH prAg api bhavan jalAdis tatkAryam" ity eke; teSAM prApyam arthakriyAjAtaM kiM kurvANaM jalAdeH kAraNam? akiJcitkarasya tadayogAd atiprasaGgAt/ (p. 289) na ca akAraNaM kAryaM yuktam/ sattAm iti cet; nanu ca anutpannam asat kharaviSANasamaM kathaM kasyacit tAm upajanayati? svakAle sattvAd adoSaH; kAryotpatteH prAg api tadA tatsattve pUrvabhAvitvam eva kAraNasya arthAd ApatitaM nAnAgatatvam/ pazcAt sattve prAg eva utpanne kArye tadakiJcitkaratvaM kRtasya karaNAyogAt/ tatra (tan na) kAryam/ nApi kAraNam; arvAgdarzinA kAryAdarzane tadviziSTatAvinizcayAt/ taddarzane anumAnavaiphalyam/ na ca tanmAtraM liGgam; pratibandhavaikalyasaMbhavAt/ anubhayasya pratibandhAbhAvAt aliGgatvam iti/ tatrAha---sataH cetanasya ityAdi/ sato vidyamAnasya cetanasya "antyadazAyAm" iti prakramAd (pra[kra]mAd) etal labhyate/ anena etat kathayati---madhye cetanasya anyasya vA sattvaM bhinnakAryakAritveneva uttarasvapariNAmakAritvena vyAptaM pratipannam, tad idAnIM yadi tadabhAve 'pi syAt niHsvabhAvatvam iti kutaH kasyacit tattvam anyad vA? anyathA sarvasya vyApyasya svavyApakAbhAve 'pi bhAvAzaGkayA ananumAnaM jagat syAd iti/ citsvabhAvena cidrUpeNa pariNamato vivartamAnasya kAraNAntarAnapekSatvAt/ yasmAt kAraNAt utpadyate asau cetanaH tasmAd anyat kAraNaM tadantaram, tatra na vidyate apekSA yasya tad vA na apekSyate iti tasya bhAvAbhAvAt (tasya bhAvAt) "atra punaH anyathAnupapattiH asty eva" ity anena sambandhaH/ nanu tadanapekSatve 'pi tadrUpeNa pariNAmo na bhaviSyati? ity Aha---svayam ityAdi/ svayam AtmanA akSepeNa jhaTiti vivartasya upapatteH/ etad api kutaH? ity Aha---anaimittikatvAt (anaimittika[tvAt]) ityAdi/ nirhetukasya acetanecat (acetanavat) pRthivyAdivat (pRthivyAdiva[t])/ param AzaGkate dveSayituM (dUSayituM) dvitIya ityAdi/ tatra uttaram Aha---tad avazyam ityAdi/ tasya dvitIyakSaNasya niyamena bhAvAt/ tu sa tanasya (sataz cetanasya) ityAdi anabhyupagacchato dUSaNam Aha---yadi ityAdi/ punaH iti pakSAntaradyotane, antyakSaNasya maraNacittasya nottarIbhavanazaktiH nottarapariNAmasAmarthyam, avastutvam antyakSaNasya/ tat kiM kuryAt? ity Aha---svopAdAna ityAdi/ sva ity anena ante (antyaH) kSaNaH parAmRzyate tasya upAdAnaprabandhasya abhAvaM sAdhayet/ kutaH? ity Aha---artha ityAdi/ arthasya kAryasya [kriyA] karaNaM tallakSaNatvAd vastunaH/ tatsAmarthyaM tallakSaNam, tac ca sahakArivaikalyAt kAryAkAriNo 'pi tatkSaNasya asti iti cet; atrAha---samartham ityAdi/ samartham antyakSaNajAtam iti na karoti ca ity evaM viruddham/ tathA hi---yadi samartham; kathaM na karoti? na karoti cet; kathaM samartham? anyathA nityaM samartham api sahakArivaikalyAt sarvadA na kuryAd iti manyate/ nArthakriyA nApi tatsAmarthyaM tallakSaNam, api tu sattAsambandha iti kasmAn nAzaGkitam iti cet; avyApakatvAt, sAmAnyAdau abhAvAt, (p. 290) pratiSiddhatvAc ca/ tarhi taduttarIbhavanazaktyabhAve 'pi vijAtIyakaraNazakter na tadavastutvam ity AzaGkanIyam iti cet; na; cArthAkasya (cArvAkasya) tathA matAbhAvAd bhUtasamucchedAnabhyupagamAt/ ata evoktam "acetanavat" iti/ nanu yathA cetanasya saMsAre avagrahAdayo na tata UrdhvaM tathA maraNAt pUrvaM so 'pi na pazcAd iti cet; atrAha---sAmagryA janma yeSAm visadRzakAryANAM keSAM (teSAM) kAdAcitkatvaM suvarNe kaTakAdInAm iva syAt na puna (tu na) ca uttarIbhavanasya kAdAcitkatvam/ "acetanavat" ity etad atrApekSyam/ na ca "antyacittAni cittAntaropAdeyabhUtAni" iti sAdhayataH pratyakSabAdhA pakSasya yathA "azrAvaNaH zabdaH" iti sAdhayataH/ antye (ante) kSayadarzanAd iti cet; atrAha---tat tasmAd uktanyAyAt etat pareNa ucyamAnam ante maraNAd UrdhvaM yac cetanasya pareNa kSayadarzanam upagatam tad asiddham anizcitam, tatra tatkSayAsiddheH/ adarzanaM punaH prANabhinmAtrasya (prANabhRnmAtrasya) tadgrahaNasAmarthyavaidhuryAt/ na ca tadadarzanaM pakSabAdhanAya alam, anyathA zabde nityatvAdarzanam api tadbAdhakaM syAd iti manyate/ ataz ca tadasiddham ity Aha---madhye janmana UrdhvaM maraNAt prAk yat sthitidarzanaM tad api na kevalam ukto nyAyaH sthitiM prasAdhyet (prasAdhayet) "antye" (ante) iti sambandhaH/ kutaH? ity Aha---avyabhicArAd avinAbhAvAt/ tathA hi---yadi ante sthAMtur na (sthAsnur na) bhavet bhAvo madhye 'pi na bhaved avizeSAd iti saugataM matam/ yad uktam--- "jAtir eva hi bhAvAnAM vinAze hetur iSyate/ yo jAto na ca vidhvasto nazyet pazcAt sahetava (sa kena vA)//" iti/ atha madhye sthitiH, tarhi tatra yat tasya rUpaM tad evApi (tad eva ante 'pi) iti pazcAt sthitiH kena vAryate/ etad apy uktam--- "yady ekasmin kSaNe jAtaH tiSThet kSaNam ihAparam/ kSaNakoTIsahasrANi (kSaNakoTisahasrANi) nanu tiSThet tathaiva saH//" atha madhye sthAsnur api punaH kSarAdivipAyipratyayopanipAte (kSurAdivipAyipratyayopanipAte) nazyati iti matiH; sApi na yuktA; yataH tathAvidhasya gaganAdivat tadayogAt "sato 'tyantavinAzAsaMbhavAt" ity uktatvAc ca/ saugatamatAnusArI bhUtvA kadAcit cArvAko madhye sthiter anupalabdhiM madhye sthiter adarzanasya asiddhez ca kAraNAt, na kevalam avyabhicArAt "madhye sthitidarzanam" ityAdinA sambandhaH/ anena madhye sthitidarzanasya asiddhatA parihRtA/ nanu prasAdhayatu madhye sthitidarzanam ante sthitiM cetanasya, tAM tu acetanarUpeNa, tato viruddho hetuH iti cet; atrAha---yadi ityAdi/ cetanaH san acetanAkAreNa vivarteta punaH (p. 291) cetanAkAreNa vivarteta yadi svApaprabodhavat svApaprabodhayor iva pretyabhAvasiddheH mRtvA punarbhavanasiddheH kathaM na kathaJcid anavadyaM syAt/ kiM tat? ity Aha---apara ityAdi/ etad abhyupagamya dUSaNam uktam, yAvatA paramArthato naitad asti iti/ "na punaH cetanaH caitanyaM vihAya" ityAdinA uktaM smArayann Aha---cetanetarayoH ityAdi/ cetano jIvaH itaro 'cetanaH pRthivyAdiH tayoH saGkaraz ca ekatra prasaktiH vyatikaraz ca parasparaviSayagamanaM tayoH pratipattiH ayuktaiva/ kathaMbhUtayoH? ity Aha---svabhAvasiddhayoH ekaikaparihAreNa svasvarUpeNa siddhayoH/ yadi vA, svasmAt samAnajAtIyAd bhAvAt niSpannayoH/ kutaH? ity Aha---dRSTasya tayor bhedasya hAneH sarvasya pakSayasya (pratyakSasya) sA nAsatAM darzayati---nIlAdisukhAdipratyakSasyApi tadanuSaGgAt/ adRSTasya pratyakSeNa aviSayIkRtasya tayoH saGkarAdeH kalpanAc ca iti/ anenApi parasya pramANAntaraprasaGgaM (pramANAnta[ra]prasaGgaM) darzayati tadabhAve tadayogAt/ nanu bhavatu adRSTakalpanam apramANakaM tu na syAt, vyavahAreNa tadabhedasAdhakasya anumAnasyopagamAt/ tac ca anumAnam---cetano bhUtapariNAmaH tatsvabhAvo vA sattvAdibhyo jalabudbudavat madazaktivac ca iti/ etad evAha---jala ityAdinA/ jalasya budbudaiH samAnaM vartate iti tadvat/ ke? ity Aha---jIvAH/ etad uktaM bhavati---yathA sattvAdisanto (sattvAdimanto) budbudA jalAtmakAH tatraiva bhavanti vinazyanti [ca] tathA jIvAH pRthivyAdiSu iti madasya jAtikayA mantryA (zaktyA) tulyaM vartate iti tadvat/ kiM tat? vijJAnam/ idam atra tAtparyam---yathA bhatIkivodiniH (satI kiNvAdibhiH) madazaktiH AtmabhUtA abhivyajyate, tatraiva punaH sA tirobhavati tathA bhUtaiH vijJAnam/ atrottaram Aha---ity eva (evaM) paraH kevalam arkasA (arke) kaTukimAnaM dRSTvA guDAdAv api yojayati---kaTuko guDAdiH sattvAdibhyo guDAd iti (arkavat)/ tad anena yathA atra pakSasya pratyakSabAdhanaM tathA prakRte 'pi iti darzayati/ hetuM dUSayann Aha---vijJapteH ityAdi/ vijJapteH pariNAmicetanAyAH, yadi "sAdhayet" iti sambandhaH/ kim? ity Aha---bhUta ityAdi/ kutaH? ity Aha---sattvotpatti ityAdi/ kena dRSTAntena? ity Aha---madazaktyAdi ityAdi/ kasmin saty api? ity Aha---svAlakSaNyasya ityAdi/ atra Adizabdena paryAyAdivizeSo gRhyate, tatpratibandhAbhAvaM darzayati tasya/ dUSaNam Aha---tata eva sattvotpattikRtakatvAdeH "sAdhayati" iti sambandhaH/ kim? ity Aha---buddhi ityAdi/ buddhiz ca pradhAnasya AdyaH pariNAmo mahadAkhyaH caitanyaM tu puruSaH tayoH vivartaH pariNAmaH tasya anatikramam/ keSAm? ity Aha---bhUtAnAm api na kevalam anyasya/ kasya ca (kasyeva)? ity Aha---sukhAdi ityAdi/ sukhAdi svasaMvedanaM ca tayor iva tadvat iti/ kaH? ity Aha---paro 'pi sAMkhyaH---"tasmAd api SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni" [sAMkhyakArikA 21] iti vacanAt/ puruSAdvaitavAdIba (puruSAdvaitavAdI vA) "puruSa eva idam" [RksaMhitA 10.10.2] ityAdyabhidhAnAt, na kevalaM cArvAka eva iti apizabdaH (p. 292) iti hetoH viruddhAvyabhicArI "sattvotpattikRtakatvAdiH" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH, viruddhaM sAdhyaM na vyabhicarati evaMzIlaH caitanyabhUtapariNAmavat teSAm api anyapariNAmaprasAdhanAt/ yadi vA, viruddhena sAdhyena avyabhicArI ([a]vyabhicArI) tadavinAbhAvI viruddha iti yAvat/ tathA hi---vijJapteH sattvAdi madhyAvasthAyAm anantaroktanyAyAd vipakSasadbhAvabAdhanAt cetanopAdeyatvAvyabhicAri pratiSThApitaM yathA ca antarvyAptau asiddhAyAM bahirvyApter akiJcitkaratvaM tathA na siddhAyAm api iti/ yad vakSyati---pramANasaMgrahe---"bhaviSyati AtmA sattvAt" [pramANasaMgraha pR. 104] tatra ca na acidrUpeNa; aniSTApatteH sAdhanavaiphalyAc ca/ nApi cidrUpeNa; tatsAdhane pRthivyAdAv api sadbhAve na tadvyabhicArI viziSTasya hetutvAt/ idam aparaM vyAkhyAnam---tata eva ityAdi/ bhUtAnAm api iti, ayam apizabdo bhinnakramaH "viruddhAvyabhicArI" ity asya anantaraM draSTavyaH/ tato 'yam artho na kevalaM viruddhAvyabhicArI kin tu vyabhicAry api/ vijJapter madhyadazAyAM caitanyavivartAnatikrame 'pi sattvotpattikRtakatvAder darzanAt/ iti ityAdinA upasaMhAram Aha---ity evam anantaraprakAreNa mithyAbhinivezAd asatyAgrahAt pramANaprameyavyavasthAm atilaGghayet pramANasya pramANatvasya, bhAvapradhAnatvAt nirdezasya, vyavasthA vizada eva abhrAnta eva jJAne sthitiH tAm atilaGghayet atIva pralayaM nayet/ tathA hi---bhUtebhyo 'tyantam abhinnaM caitanyaM bhinnaM (atyantabhinnaM caitanyam abhinnaM) pazyat pratyakSaM yadi pramANam; dvicandrAdijJAnaM kathaM na bhavet yato laukikI (laukikIM) pratyakSatadAbhAsavyavasthAm anusaran laukAyatikaH syAt? atha apramANam; dvicandrAdijJAnavat sarvam avizeSeNa bhaved bhUtebhyo 'bhinnasya svarUpasya tato bhinnasya sarveNa grahaNAt/ na hi kiJcid vijJAnam AtmAnaM rUpAdyAtmakaM pratyeti sArUpyaniSedhAt/ tathApi tasya tathA pratItikalpane sarvasya sarvadarzitvakalpane 'laukAyatikaM ([']laukAyatikaM) jagat syAt/ kiM ca, tadAtmakatvena sarvasya jJAnasya avabhAsane cArvAkacarvitA sarvavipratipattiH iti kiM zAstrapraNayanena? na hi nIlAdikaM pazyantaM prati tadupadezaH arthavAn/ bhrAntivyavacchedArthaM tad iti cet; na; bhrAntibuddher api tadAtmakatvena avabhAsane tadavastho doSaH, tataH tato 'bhinnasya svarUpasya bhinnasya grahaNAt kin nAmAbhrAntaM yat pratyakSaM pramANaM syAt? bhUtAtmamAtre abhrAntam iti cet; syAd etad evaM yadi tanmAtrasya kutazcit sattvaM pratIyeta, darzanasya tadadarzanena vyabhicArAd, atrApi bAdhakasya durlabhatvAt/ yadi tarhi tad bhUtebhyo bhinnam avabhAsate tathaiva sat ity eke/ tathApi tasya tato 'bhede [na] kasyacit kutazcid bheda iti na pratyakSapramANavyavasthA tatprameyavyavasthA vA ity apare/ aparasya tu darzanam---satyam; tadbhUtebhyaH kAraNatvena abhimatebhyo bhinnaM tathAvabhAsanAt, kAryasya kAraNAt bhedAc ca, tathApi yathA pArthivatantubhyaH paTo jAyamAno bhinno 'pi pArthiva eva tathA caitanyaM bhUtAtmakazarIrAd bhUtAtmakam iti; tad asatyam; yato na hi yathA rUpAditvena tantupaTayoH (p. 293) sAdharmyaM tathA bhUtacetanayoH, arUpAditvAt cetanasya/ tatkalpane na pratyakSam, sAdhanAntaraniSedhAt/ nAnumAnam, anyathA "pratyakSam eva pramANaM nAparam" iti pramANavyavasthAm atilaGghayati sattvAdeH pRthivIdRSTAntena cetate (cetane) rUpAdimattvasAdhane tata eva bhUtAnAM pratyekaM tatsAdhanAt prameyavyavasthAm atilaGghayati/ "jIve tAvat nAstikyaM mithyAdarzanam" iti vyAkhyAtam, saMprati "anyatra jIvAbhimAnaz ca" ity etad vyAkhyAtukAma Aha---tathA ca ityAdi/ [tathA cAtmA guNaiH kartAvikAry apy arthAntaraiH/ bhokteti mataM mithyA vyApakAdezakalpanA// 15// svataH pravartamAnasyaivAnekarUpasya paropakArasaMbhavAt/ tadvihAya punar avikAriNa eva prayatnAdRSTasamavAyAt kartRtvaM punaH sukhaduHkhAdisamavAyAt bhoktRtvam iti bandhyAsUnor vikramAdiguNasampad vaktum upakramate/ pariNAmo vastulakSaNam/ tathA paro jIvasya tattvaM caitanyasukhaduHkhAdipariNAmakartRtvabhoktRtvalakSaNaM cetanaH puruSaH svayaM svabhAvataH akartA darzanAt bhokteti vibhajate/ pratipannakAryakAraNAtmano 'cetanasya pradhAnasya tadvRttir iti sukha. . ./ svataH pravartamAnasyaiva zarIropakArasaMbhavAt/] tathA tenaiva prakAreNa guNaiH prayatnAdRSTAdilakSaNaiH kRtvA AtmA kartA/ kiMbhUtaiH? arthAntaraiH tato 'tyantaM vibhinnaiH/ kiMbhUto 'pi? ity Aha---avikAry api anAdheyApraheyAtizato 'pi ity evaM matam mithyA taprA (tathA) guNair buddhyAdibhiH arthAntaraiH AtmA avikAry api sukhAdyanubhavarUpatayA gaganavad apariNato 'pi bhoktA iti mithyA yuktivirodhAt/ evaM vaizeSikAdeH anyatra jIvAbhimAnaM pradarzya sAMkhyasya darzayann Aha---bhoktA ityAdi/ tatrAyam arthaH---guNaiH sattvarajastamobhiH kAraNabhUtaiH arthAntaraiH pradhAnAzritaiH AtmA puruSaH bhoktA tadupadarzitAnAm arthAnAm anubhavitA avikAry api tatsAkSAtkaraNapariNAmarahito 'pi iti mithyA/ na hi tathA pariNataM tathA bhavati, vipratiSedhAt/ sadA tatsvabhAvatve jAgratsuptAdyavizeSaH/ sati darzane sato dRzyasya adarzanAyogAt/ tadAvirbhAvatirobhAvakalpanApi avikAriNo na yuktA/ etena puruSAntarabuddhyarpitAkArasya sarvasya sarvair darzanam uktam/ adRSTaM na darzanasya niyAmakam ekarUpatvAt tasya/ nApi dRzyasya niHsvabhAvatApatteH/ na ca samAnadarzanAnAM kasyacid dRzyaMdya yadya dRSyaM (dRzyam anyasyAdRzyaM) dRSTam iti/ tathA "bhoktApi sann akartA" iti mithyA, bhoktuH akartRtvavirodhAt, sakalazaktivirahalakSaNatvAd akartRtvasya/ adhunA tayoH sAdhAraNaM mithyAtvaM darzayann Aha---vyApaka ityAdi/ (p. 294) vyApakasya Atmano 'dezakalpanA niraMzatvakalpanA mithyA tayoH virodhAt iti nirUpayiSyate/ "vyApakAder vikalpanta (vikalpanA)" iti kvacit pAThaH/ atra Adizabdena niraMzatvAdiparigrahaH, so 'pi mithyA ekatra pramANAbhAvAd anyatra dehAvyApakatvaprasaGgAt/ svataH ityAdinA kArikArtham Aha---svata AtmanA pravartamAnasyaiva pUrvAkAraparihArAjahadvRttam uttaraM pariNAmam anubhavata evAnekarUpasya paropakArasaMbhavAt pareSAm Atmano bhinnAnAM buddhyAdInAm upakAro janam (jananam) atha vA paraiH sahakAribhiH upakAraH atizayo vA taktasya (tasya) saMbhavAt kAraNAt tadvihAya tat svataH pravartamAnaM vAtustrutyatrkA (vastu muktvA) punar avikAriNa eva kUTasthanityasyaiva Atmano jIvasya prayatnAdRSTasamavAyAt sakAzAt kartRtvaM punaH pazcAt prayatnAdRSTAkRSTeSTapadArthaprAptyanantaraM sukhaduHkhAdisamavAyAd bhoktRtvam ity evaM vyAsUnor (bandhyAsUnor) vikramAdiguNasampadaM vaktum upakramate naiyAyikaH/ etad uktaM bhavati---yathA bandhyAsutasya paropakArAsaMbhavAt na vikramAdiguNasaMpatkIrtanaM nyAyyaM tathA avikAriNaH paropakArAsaMbhavAt prayatnAdRSTayor abhAvAt na tatsamavAyAt kartRtvaM nyAyyam, tadabhAvAt tat kutaH? sukhaduHkhAdijJAnAbhAvAt tatsamavAyAd bhoktRtvam api tAdRg eva iti/ prayatnAdRSTayoH sahavacanaM tayoH kAryakAraNabhAvAbhAvapradarzanArtham/ pareNa hi prayatnavizeSAd adRSTaH, tasmAc ca prayatnavizeSa iti iSyate/ tatra avikAriNa ekasyApy anutpattau dvitIyAbhAvasya sulabhatvAt/ dRSTAntadArSTAntikabhAvAbhAvapradarzanArthaM vA---tena hi prayatnasya dRSTAntatvam adRSTasya dArSTAntikatvam iSyate/ tad yathA---"prayatnasamAnadharmeNa hi devadattaguNena tadupakArakAH pazvAdayaH samAkRSTAH kAryatve sati tadupakArakatvAt grAsAdivat" iti; tatra prayatnasya avikAriguNatvaniSedhe kuta eva adRSTasya tadguNatvam iti? nanu mA bhUd bandhyAsUnoH atyantam asato vikramAdiguNasamyagavyAvarNanam (vikramAdiguNasampadvyAvarNanam) Atmanas tu avikAriNo 'pi sattvAt kartRtvAdivyAvarNanam upapannam iti cet; atrAha---vastu ityAdi/ vastuno bhAvasya lakSaNaM svabhAvaH/ kim? ity Aha---pariNAmaH/ tadabhAve vastutvAyogAt/ tallakSaNaM vastuno vihAya punaH avikAriNa eva vastulakSaNapariNAmarahitasyaiva avastuna eva ity arthaH, lakSaNanivRttyA lakSyanivRtter avazyaMbhAvAt/ zeSaM pUrvavat/ evaM naiyAyikamataM nirAkRtya kApilamataM nirAkurvann Aha---tathA ityAdi/ tathA tena prakAreNa paraH sAMkhyaH jIvasya AtmanaH tattvaM svarUpaM caitanyasukhaduHkhAdipariNAma kartRtvabhoktRtvalakSaNaM vibhajate vilabhate/ kiM gaje va (kiMvat) katham? ity Aha---pratipanna ityAdi/ pratipannaH kathaJcid abhedena AtmasAtkRtaH kAryasya uttarottarasya mahadAdeH kAraNasya pUrvapUrvasya Atma (AtmA) (p. 295) svabhAvo yena tasya/ kasya? ity Aha---pradhAnasya/ kiMbhUtasya? ity Aha acetanasya iti/ tasya sukhaduHkhAdi (sukhaduHkhAdeH) vRttiH tatpariNatiH iti/ "pratipanna" ityAdinA pradhAnavad yadi puruSasyApi pratipannakAryakAraNAtmatA ko doSaH syAd yena tasya avikAritvaM kalpyate? na ca doSam antareNa tattyAgaH aprekSAkAritApatteH/ syAt pratyakSAdi vA vA (bAdhA) doSo yadi avikAryasyA (avikAryatvam asya) pratIyete (pratIyeta) darzayati "sukha" ityAdinA kRtottaratvam/ kRttottaraM hy etat---"syAt paryAyaH pRthivyAdeH" [siddhivinizcaya 4.14] ityAdinA/ nanu syAd evaM yadi cetanAH sukhAdayaH siddhAH syuH, na caivam iti; kathaM puruSaH cetanaH? abhyupagamAt, so 'yam anyasya sukhAdAv api/ na cAsya svaparasambandhitvakRto vizeSaH; tadakiJcitkaratvAt/ etena "AgamAt" iti cintitam/ yadi punaH svayam Atmano grahaNAt sa cetanaH; sukhAdir api syAt/ na hi tasyApi para eva sAkSAtkArI kazcit/ puruSa iti cet; tasyApi tathA anyakalpane anavasthitiH/ aparasyAdarzanam ubhayatra/ acetanapradhAnapariNAmatvAt pRthivyAdivad asvagrahaNAtmakAH sukhAdayaH; pratyakSeNa pakSabAdhanaM zabdAzrAvaNatvavat/ kathaM vA tatpariNAmAH te ity api cintyam/ anAtmagrahaNAt; anyonyasaMzrayaH/ utpattyanyatvAdeH (utpattimattvAdeH) ghaTAdivad acetanAH sukhAdaya ity eke; tatra (tan na;) sattvAt tadvat puruSo 'py acetanaH syAt/ tatra yathA sattvAvizeSe 'pi kiJcit cetanam, aparam anyathA, tathA utpattyAdyavizeSe (utpattimattvAdyavizeSe) 'pi syAt/ atra anye hetoH asiddhatAm udbhAvayanti; tan na; anyathAbhAvasya utpattyAdivyapadezAt, tasya sAMkhyair api aGgIkaraNAt anyasya tadvyapadezArhasya pramANataH saugatasyApi asiddheH/ tataH sukhAdeH cetanatvavat cetanapariNAMatvam uktam iti manyate/ cetanaH puruSaH svayam AtmanA akartA kevalaM pradhAnakartRtvAropAd upacAreNa kartA ity ucyate iti "svayam" ity anena darzayati, svabhAvataH svarUpataH na upacArataH/ darzanAd darzitaviSayasya sAkSAtkaraNAd bhoktA ity evaM jIvasya tattvaM vibhajate/ evaM manyate bhoktRtvavat kartRtvam api buddhipUrva cetanasyaiva yuktaM netarasya; anyathA tata eva sakalapuruSArthasiddheH puruSakalpanA kam arthaM puSNAti/ svata ityAdinaiva "vyApako dezakalpanA (kAdezakalpanA) mithyA" iti ca vyAkhyAtam/ tathA hi---svata AtmanA pravartamAnasyaiva yugapat sarvazarIrAvayavAn svAvayavaiH vyApnuvataH parasya zarIropakAro (zarIrasya upakAro) dhAraNAdiH tasya saMbhavAn na nizrAdezasya (saMbhavAt mithyA adezasya) saugatakalpitAvibhAgacittavad iti/ etac ca cUrNau laghvAde (laTAdeH) jIvasiddhau zAstrakRtA cintitam avadhAryam/ etad api kutaH ity Aha---avastu (vastu) lakSaNam ityAdi/ [pariNAmaH] saha krameNa vA anyathAbhAvo bhAvalakSaNam/ zeSaM pUrvavat/ (p. 296) nanu yathA caramakSaNaH anarthakriyAkAry api parArthakriyAkArisAmyAt [san] tathA AtmApi syAt; tan na yuktaM "tadvihAya" ityAdi iti sAMkhyayaugAH; tatrAha---antya ityAdi/ [antyacittakSaNevAtmA bhAvaz cet kArako yataH/ syAd abhAvas tatas tadvad abhAvenAvizeSataH// 16// nityasyAtmanaH antyabuddhikSaNasya ca svayam akiJcitkarasyAnarthakriyAkAriNaH kutazcit kArakAdisAdharmyAd vastutve punaH akArakatvAd eva vyaktam avastutvam avastusAdharmyAt/] antaz (antyaz) cAsau cittakSaNaz ca sa iva AtmA puruSo 'kArakaH kAryam akurvan bhAvo vastu syAd bhavet/ kutaH? kArako yataH anyena kArakeNa samAnadharmA yataH/ cecchabdaH parAbhiprAyadyotakaH/ atra dUSaNam Aha---abhAvasvacchaH (abhAvas tucchaH) syAt "AtmA" iti sambandhaH/ tataH [tadvat] antyacittakSaNAd (antyacittakSaNavad) abhAvena nIrUpatvena avizeSato vizeSAbhAvAt, jainAn prati sAdhyasamo dRSTAnta iti manyate/ dRSAntadArSTAntikau ekena talaprahAreNa apahastayann Aha---nitya ityAdi/ nityasya avikAriNa AtmanaH antyabuddhikSaNasya saugatakalpitasya ca iti samuccaye/ svayaM na kiJcitkarasya anarthakriyAkAriNaH kutazcid vastutve aGgIkriyamANe/ kutaH kutazcid? ity Aha---kArakasAdharmyAd iti/ kArakeNa sAdharmyAt jJeyatvAdilakSaNAd Adizabdena vastutvAdiparigrahaH/ nanu jJeyatvaM svaviSayajJAnajanakatvam, ataH tac cet tasyAsti; "svayam akiJcitkarasya" iti virudhyate/ vastutvAdisAdharmyAc ca vastutvasAdhane tad eva sAdhanaM sAdhyaM ca prasaktam/ tatra jJeyatvAdibhAve va (ca) yad vakSyati---"avastusAdharmyAt" iti; tad api na saGgatam, kharazRGgAdinA sAdharmyAbhAvAd iti cet; na; anyathAbhiprAyAt/ tad yathA, yathA hi---pareNa antyacittakSaNasya Atmano vA svayam akiJcitkarasyApi vastutvaM sAdhyate kArikAbhimatavat (kArakAbhimatavat) kenacid ubhayatra vidyamAnena dharmeNa, tadA hetor asya asiddhatodbhAvanArtham Aha---punaH ityAdi/ punaH asya prayogasya anantaram akAraNatvAd (akArakatvAd) eva kArakasAdharmyAbhAvAd eva na hetvantarAt iti evakArArthaH/ na hi svayam akiJcitkarasya kenApi dharmeNa kArakasAdRzyaM sad api jJatuM zakyam, taddharmajJAnopAyAsaMbhavAt/ tataH kim? ity Aha---vyaktaM yathA bhavati tathA avastutvam vastutvasAdhanAbhAvaH prakRtasya iti/ idaM tu nizcitaM syAd ity Aha---avastu ityAdi/ avastunA kharaviSANena sAdharmyAd akiJcitkaratvasAdRzyAt vyaktam avastutvaM niHsvabhAvatvam/ yadA paro 'kiJcitkarasyAsya vastutvasAdhane kalpitaM kArakasAdharmyam icchati tadA akArakatvAd eva ityAdi pratipramANam ucyate/ antyacittakSaNasya akiJcitkarasya avastusAdharmyAdivastutve (avastusAdharmyAd avastutve) sAdhye akArakatvAd eva ity asya hetoH paropagatena nyAyena sAdhyAvyabhicAraM darzayann Aha---sattAm ityAdi/ (p. 297) [sattAM vyApnoti cet kAryasattaivArthakriyA svayam/ kramAkramAbhyAM kUTasthAt svanivRttau nivartayet// 18// tatsattAvyatirekeNa nArthakriyAM prekSAmahe/ sA punaH kramayaugapadyAbhyAM vastusattAM vyApnuyAt antyacittakSaNAt nityAd vA svayaM vyAvartamAnA tatsattAM nivartayet/ avyApakavyAvRttau vyAvRttyaniyamAt/ sA ca. . .katham avyabhicArI sattvAdihetuH yataH kSaNikam eva paramArthasat sidhyet/] sattAM vidyamAnatAM vyApnoti cet yadi/ kim? ity Aha---arthakriyA svayam AtmanA/ kAsau arthakriyA? ity Aha---kAryasattaiva tatkAraNasAmarthyam (tatkaraNasAmarthyam), asya nirUpayiSyamANatvAt/ sApi arthakriyA kramAkramAbhyAM vyAptA, "ced" ity anuvartate, "vyApnoti" ity asya kRtapratyayapariNAmasya (kRtpratyayapariNAmasya) atra sambandhaH/ kUTasthAd acalAt nityAt svanivRttau sattAM nivartayed arthakriyA cet/ atha vA "kramAkramau svanivRttau nivartayataH" iti vacanapariNAmena sambandhaH "arthakriyAm" iti tA vibhaktipariNAmena (ipvibhaktipariNAmena)/ na hi antyacittakSaNasya akArakatvAd eva "avastusAdharmyAd vyaktam avastutvam" iti ghaTanA/ nanu antyacittakSaNo yady api sajAtIyaM kAryaM na karoti, na cApi (tathApi) vijAtIyasya viSayavijJAnAdeH karaNAt nAsiddho madIyo hetuH, bhavadIya eva akArakatvAd eva ity asiddha iti cet; etac codyaparihArapurassaraM na paramAtarI (?) iti gamyate/ tasya sattA svottarapariNAmasadbhAvaH tasyA vyatirekaH abhAvaH tena ttAm antareNa (svasattAm antareNa) ity arthaH/ nArthakriyAM vijAtIyakaraNaM prekSAmahe api tu sahaiva prekSAmahe/ evaM manyate yathA zizapAyAH kvacid vRkSasvabhAvatAm upalabhya dezAntarAdAv api tatsvabhAvatA, anyathA niHsvabhAvatApatteH, vvavasthApyate (vyavasthApyate???), tathA tata eva bhAvasya bahulaM sajAtIyetarakAryajananasAmarthyasvabhAvavAdarzanAt (sajAtIyetarakAryajananasAmarthyasvabhAvatAdarzanAt) sarvadA sA kin na vyavasthApyate vizeSAbhAvAt? itarathA sarvAnumAnocchedaH/ nanu bhavatu tatsvabhAvatA, tathApi sajAtIyaM na kariSyati iti cet; viruddham etat "samarthaM na karoti ca" iti nityavat/ upAdAnavac ca upAdeyasyApi adRzyatAvirodhAt/ atha kAryattayA (atha na kAryasattayA) bhAvasattA vyAptA tato vijAtIyakAryasadbhAve 'pi sA na virudhyate/ kuta etat? tathAdarzanAt, tad itaratra samAnam/ yadi vandhaH (yadi punar ayaM nirbandhaH) sajAtIyAkaraNe 'pi vijAtIyakaraNam iti; tathA vijAtIyAkaraNe 'pi sajAtIyakaraNazaGkayA bhAvyam iti na nirArekA sugatasya itarasya vA sarvajJatA nAma? kathaJ caivaMvAdinAM sAmagrI janikA? yataH "ekasAmagryadhInasya" [pramANavArttika 3.18] ityAdi sughaTaM syAt/ tasmAd vijAtIyavat sajAtIyasyApi karaNam astu iti/ (p. 298) bhavatu evaM tataH kim? ity atrAha---sA anantaroktA punaH arthakriyA vastusattAM ced vyApnuyAt/ kena prakAreNa sA? ity atrAha---kramayaugapadyAbhyAm iti/ tataH kim? ity Aha---vyAvartamAnA arthakriyA antyacittakSaNAt nityAd vA tayoH sattAM nivartayet/ kuta etat? ity atrAha---svayam AtmanA, avyApakasya vyAvRttau satyAM vyAvRtteH aniyamAd avazyaMbhAvAbhAvAd "avyApyasya" iti zeSaH/ syAn matam---vyAvartatAm antyacittakSaNAd arthakriyA tathApi sattA na nivartate apratibandhAt iti cet; atrAha---sA ca ityAdi/ katham avyabhicArI na kathaJcit hetuH sattvAdiH anarthakriyAkAriNi nitye 'pi tadbhAvAnivAraNAd iti manyate/ yataH vyabhicAritvAt kSaNikam eva parayArthasat (paramArthasat???) sidhyet/ nanu na kAryasattayA vastusattA vyAptA yataH tannivRttau sApi nivarteta api tu tajjananasAmarthyena, tac ca sahakArivaikalyAt caramakSaNasya asti iti nAsattvam iti cet; atrAha---sAmagrI ityAdi/ [sAmagrI kAraNaM naikaM zaktAnAM zaktimAn yadi/ sAmagrIM prApya nityo 'rthaH karoty evaM na kiM punaH// 19// nArthakriyA nivartamAnA vastusattAM nivartayati, tatsAmarthyaM punar antyakSaNasyAsti, na karoti sAmagrIvaikalyAt/ samarthasAdRzyAd ity ayuktam; nityasyApi sarvadA sAmarthye 'pi sAmagrIsAkalyavaikalyAbhyAM kAryakaraNAkaraNaprasaGgAt/ vizeSataH punaH nityo 'rthaH saMbhavasAmagrIsannidhiH karoty api na punar antyakSaNaH sarvathAbhAvAt/ sahakArisannidhau ca svataH kathaJcitpravRttir eva bhAvalakSaNam/ tan nAgamo yuktibAdhane samartham vyApter asiddheH/] zaktAnAM guNakAryotpattiM prati samarthAnAM sahakAryupAdAnahetUnAM yA sAmagrI samagratA meva (saiva) kAraNaM kAryajanikA ity arthaH, na teSAM madhye ekAM (ekaM) kAraNam iti/ caramaz ca kSaNa eka iti paro manyate/ tadabhiprAyadyotano yadizabdaH/ asya uttaraM paThati---zaktimAn ityAdi/ zaktimAn sadA samarthaH sAmagrIM prApya nityo 'rthaH AtmA anyo vA karoti evaM na [kiM] punaH/ etad uktaM bhavati---yathA kSaNikaM vastu caramadazAyAM samartham api sAmagrIvikalpAt (sAmagrIvaikalyAt) kAryANi na sampAdayati anyadA tu viparyayAt saMpAdayati tathA akSaNam api (akSaNikam api) sarvadA samartham api sAmagrIvelAyAM karoti nAnyadA iti/ kArikAM vyAkhyAtum Aha---nArthakriyA ityAdi/ na arthakriyA kAryasattA nivartamAnA vastusattAM nivartayati tasyAH tenavyApteH (tayAvyApteH) iti bhAvaH/ tatsAmarthyam punaH iti sauSThave antyakSaNasya asti/ kAryaM kasmAn na karoti iti cet? Aha---sAmagrIvaikalyAt (p. 299) sahakAripratyayavaidhuryAt/ kAryAkaraNe 'pi "asti" iti kuto 'vagamyate iti cet? Aha---samartham ityAdi/ yena kAryaM kRtaM tad iha samarthaM gRhyate, anyasya sAdhyasamatvAt, tena tatsAdRzyAt kasyacid AkArasya ubhayatra sadbhAvAt/ vivecayanti hi laukikAH kRtamaraNakAryeNa sAdRzyAd vizeSeNAparam api (viSeNa aparam api) tatsamartham iti/ tatrottaram Aha---ity ayuktam/ kutaH? ity Aha---nityasyApi na kevalaM kSaNikasya sAmagrIsAkalyAbhyAM (sAmagrIsAkalyavaikalyAbhyAM) kAryakaraNAkaraNaprasaGgAt/ kasmin saty api? ity Aha---sAmarthye 'pi/ kadA? ity Aha---sarvadA iti/ caramakSaNAd asya vizeSam api darzayati---vizeSata ityAdinA/ vizeSaH (vizeSataH) tatkSaNAd atizayena, punaH iti atizayabhAvanAyAm nityo 'rthaH karoti api, na kevalaM na karoti/ kiMbhUtaH? ity Aha---saMbhavAt sAmagrIsannidhiH (saMbhavasAmagrIsannidhiH)/ saMbhavAt (saMbhavA) sAmagrIsannidhiH asyeti (a[sye]ti) saMbhavachenaitadRbdena (saMbhavasAmagrIsannidhiH iti zabdena) etad darzayati/ yady api sahakAriNA tasya na kiJcit kriyate, tathApy asau tasya saMbhavati sahabhUya kAryakaraNAt kSaNikapakSavad iti/ nanu tathA antyakSaNo 'pi karoti iti na tasmAd asya vizeSa iti cet; atrAha---na punaH naiva antyakSaNaH karoti "api" iti sambandhaH/ kutaH? ity Aha---sarvathA sAmastyaprakAreNa na punaH kAryakAle abhAvAt ([a]bhAvAt)/ na ca asan kAryajanmani vyApriyate, itarathA ciramRtAd api sAkSAt zarIre praNAdiprasava ity AzaGkAyAM cittakSaNasantAnAtmanApi na sAtmakatvaM jIvaccharIre syAt/ yadi punaH [sva] kAle sat kAryakRd iSyate; tad api na sundaram; yataH pUrvaM tatsamarthe 'pi pazcAt kAryabhAve na nityArthaniSedhaH, tathA grAhyagrAhakabhAvasyApi anivAraNAt/ tad anena (ane[na]) tasya paratrApi na vyApAra iti tad api gatam yat piJjane lagnam iti parasya darzitaM bhavati/ nanu caramaH anyo vA kSaNasthAyI bhAvaH kAryaM kurvan upalabhyate, na punaH nityo 'rthaH tat kathaM tasmAd asya vizeSa iti cet? atrAha---sahakAriNa ityAdi/ visadRzakAryajanmani yaH sahakArI tasya sannivAva sannidhau ca svataH svarUpeNa kathaJcit na sarvAtmanA pravRttir eva uttarAkAreNa gamanam eva bhAvalakSaNaM vasturUpaM "tathaiva darzanAt" iti manyate/ tad evam antyacittakSaNasya avastutve sAdhite sAdhUktam---"antyacittakSaNo vAtmA" ityAdi/ syAn matam---"akartA nirguNaH zuddho bhoktA sann AtmAgame" yathA te tasyaiva niSedhe zAstravirodhaH, na ca zAstram anena nyAyena vAcyAte (bAdhyate) bhinnaviSayatvAt/ tad uktam--- (p. 300) "atIndriyAnasaMvedyAd yasyAntyArSeNa (atIndriyAnasaMvedyAn pazyantyArSeNa) cakSuSA/ ye bhAvAn vava (vacanaM teSAM) nAnumAnena bAdhyate//" [vAkyapadIya 1.38] iti/ tatrAha---tan na ityAdi/ tad avastubhUtApariNAmyAtmapratipAdakazAstram AgamaH na yukteH anantaroktAyAH bAdhane nirAkaraNe samartham api tu saiva tadbAdhane samarthA, atIndriye 'pi tasyA apratihataprasaratvAt ([a]pratihataprasaratvAt)/ vyApter asiddheH katham anyathA anumAnapravRttir iti manyate/ yadi vA, tathAvivAtmapratipattiM (tathAvidhAtmapratipattiM) vidavacchAstraM (vidadhacchAstraM) tadbAdhane samarthaM na sattAmAtreNa atiprasaGgAt/ tatpratipattiz ca na pradhAne acetane ghaTAdivat karoti/ nApi puMsi tadvikArazUnye parokSe ca sA saty api kam arthaM puSNAti? svasaMvidite punaH pratiprANi sarveSAm AtmanA (AtmanAM) svasaMvedanAdhyakSasiddhatvAt kiM zAstraM kariSyati? na cAvikAriNi bhrAntiH, yA tena apanIyate/ etena puruSAdvaitaniSedhe 'pi na zAstraM tadbAdhanasamartham iti nirUpitam/ tataH sthitam---"tan na" ityAdi/ nanu yadi kathaJcit pravRttir eva bhAvalakSaNam sA pradhAne asti iti tadvastu, tato netaravat sAGkhyaH ekAntena dUSitaH syAt, tatra ca bhedAnAM parimANAdeH sAdhanasya bhAvAt na tadabhAvAzaGkApi yukteti cet; atrAha---"asti pradhAnam ity atra" ityAdi/ [asti pradhAnam ity atra bhedAnAm anvayAdayaH/ anyathaivopapadyeran ekAnte bhAvadharmavat// 20// bhedAnAm ekakAraNapUrvakatve sAdhye vaizvarUpyakAraNabhAvAt viruddhA eva nityAdivat, vizvarUpAdikAraNAnAM pariNAma eva saMbhavAt/ svayam ekasyAtmanaH punar ekasvabhAvasya vizvarUpAdyanabhyupagamAt/ sAmAnyavizeSAtmanAM vikAraNAM svabhAvAnurUpotpattyavipratiSedhAt/ na vai kAraNasAmAnyavacane 'pi vicchakteH sahakArikAraNam apariNAmitvAt/ nanv evaM sati zeSo bhAvaH prasajyeta/] asti pradhAnam ity atra sAdhye bhedAnAM mahadAdInAm anvayaH anugamanam AdiH yeSAM parimANAdInAM te anvayAdayaH pareNa ucyamAnA hetavaH/ kathambhUtAH? ity Aha---anyathA sAdhyAbhAvaprakAreNaiva upapadyeran manAg api tadbhAvaprakAreNa nopapadyeran tato nAnaikAntikAH kin tu viruddhA eva ity evakArArthaH/ atra dRSTAntam Aha---ekAnte nityakSaNikaikAnte sAdhye bhAvadharmavat bhAvaH sattvam, upalakSaNam etat, tena kRtakatvAdiparigrahaH, sa eva dharmaH parAzritatvAt tena tulyaM vartate iti tadvat/ svayam "asti sarvajJaH" iti dharmiNaH sattAprasAdhanAt tatsAdhanadoSo nodbhAvitaH svamatasiddhyanukUlatvAd iti (i[ti]) viruddhataiva AviSkRtA/ (p. 301) kArikAM vivRNvann Aha---ekakAraNapUrvakatve ityAdi/ ekam advitIyaM yat kAraNaM pradhAnAkhyaM tatpUrvakatve tannimittatve sAdhye/ keSAm? bhedAnAM mahadAdInAm/ nanu kArikAyAm "asti pradhAnam" iti anyat sAdhyaM nirdiSTam, vRttau tu "bhedAnAm ekakAraNapUrvakatvam" anyad iti kathaM vRttisUtrayoH sAGgatyam? sUtrAnurUpayA ca vRttyA bhavitavyam iti cet; atra kecit parihAram AhuH---pradhAnadharmiNaH sattAsAdhane bhAvAbhAvobhayadharmANAm asiddhaviruddhAnaikAntikam iti doSadarzanAt, evaMsAdhyAntarakaraNe 'pi viruddhatAdoSa iti pratipAdanArtham evaM vacanam iti; taiH "ekakAraNapUrvakatve" ity atra apizabdo draSTavyaH, na kevalam "asti pradhAnam" ity atra api tu tatpUrvakatve 'pi viruddhA eva iti arthapratipattir yathA syAd iti tathA sUtre 'pi "asti pradhAnam" ity etad upalakSaNatvena vyAkhyeyam, katham anyathA tadasAGgatyaparihAraH? idam aparaM vyAkhyAnam---"ekakAraNam" iti pradhAnasya aparamatvarthakam (aparamatvArthakam) abhidhAnam, tac ca tat mahadAdibhyaH pUrvaM bhAvAt pUrvakaM ceti tasya bhAve tattattve sAdhye iti/ pUrvavyAkhyAne "bhedAnAm" ity etat pUrvavad uttaratrApi sambadhyate/ asmin uttaratraiva bhedAnAM mahadAdInAM vaizvarUpyakAraNabhAvAt nanu viruddhA eva iti/ nidarzanam Aha---nityAdi/ kutaH? ity Aha---pariNAma eva saMbhavAd iti/ svaguNaparyAyair na paraguNaparyAyaiH bhAvaH pariNAmaH tatraiva saMbhavAt vaizvarUpyakAryakAraNatva pAdInAm (vaizvarUpyakAryakAraNatvAdInAm) iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ etad api kutaH? ity atrAha---vizvarUpAdikAraNAnAm iti/ rUpam Adi rasAdeH asau rUpAdiH, vizvo niravazeSo pAdaH (rUpAdiH) [na] naiyAyikamatavad vikalo rUpAdir yeSAM pudgaladravyAbhimatakAraNAnAm "rUparasagandhasparzavantaH pudgalAH" [tattvArthasUtra 5.23] iti vacanAt, teSAM vizvarUpAdikAraNAnAM "pariNAma eva saMbhavAt" ity anuvartate/ etad uktaM bhavati--- "prakRter mahAn tato 'haGkAraH tasmAd gaNaz ca SoDazakaH/ tasmAd api SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni//" [sAMkhyakArikA 21 (22???)] iti vacanAt yathA bhUtAni rUpAdimanti tathA tatkAraNAni paJca tanmAtrAbhimatAni, evaM tAvad vaktavyam---yAvat prakRtiH, vijAtIyAt kAryAnutpatteH iti/ "kAraNAnAm" ity anena pradhAnasya pudgalAparanAmno vizeSApekSayA bahutvaM darzayati/ tad api kutaH etat? ity atrAha---svayam ekasya (p. 302) ityAdi/ svayaM sAMkhyena vizvaM saMpUrNaM rUpAdi yasya pRthivyAdikAryasya tat tathoktaM tasya anabhyupagamAt/ kasya sambandhinaH? ity Aha---AtmanaH puruSasya/ punaH iti pakSAntaradyotane/ kimbhUtasya? ity Aha---ekasvabhAvasya/ ekaH cetanAlakSaNo na rUpAdilakSaNaH svabhAvo yasya tasya iti/ evaM manyate---yathA puruSasya rUpAdiradihatasya na rUpAdimatkAryaM tathA anyasyA pAtaravA (anyasyApi, itarathA) puruSasyaiva tad iti kiM tattvAntarakalpanayeti/ punar api kiMbhUtasya? ity atrAha---ekasya [eka] saMkhyopetasya/ idam atra tAtparyam---yathA tasya dezakAlasvabhAvabhinnam anekaM rUpAdimad upAdeyam ayuktaM tathA ekasya pradhAnasya iti/ itaz ca vizvarUpAdikaraNAnAM tatraiva saMbhava iti darzayann Aha---vikArANAm ityAdi/ vikArANAM viziSTakAryANAM na avikArasya pradhAnasya/ kiMbhUtAnAm? sAmAnyavizeSAtmanAm iti/ kiM teSAm? ity Aha---svabhAva ityAdi/ teSAM vikArANAM yaH svo bhAvaH svarUpaM tadanurUpasya vikArAntarasya utpattiH yA tasyAH avipratiSedhAt kAraNAt tatraiva teSAM saMbhavAt iti sambandhaH/ tan na yuktam--- "mUlaprakRtir avikRtiH" [sAMkhyakArikA 22 (3???)] ityAdi/ nanu mUlakAraNAbhAve kutaH tadvikArA iti cet? anyebhyo vikArebhyaH te 'pi anyebhyaH iti anAdi vipratiSedhAt kAraNAt tatraiva teSAM saMbhavAd iti sambandha viSayaM tatparamparA iti na sAMkhyaM pratipattidarzanam (prati yannidarzanam) uktam---nityakSaNikaikAnta (nityakSaNikaikAnte) satkotpattyAdi[r i]ti (sattvotpattyAdir iti); tan na yuktam, tasya tadasiddheH/ sa hi sattvAdeH nityaikAnte sAdhye nityapuruSavat pariNAmini mahadAdau sattvasya bhAvAd vyabhicAram icchati, kRtakatvAdeH tatra bhAve 'pi prakRtipuruSayor abhAvAd bhAgAsiddhatvam/ kSaNikatve punaH sarvasya [kSaNikatve] sAdhye nitye puruSe sattvasya bhAvAt tad eva vyabhicAritvam, kRtakatvAdeH (kRtakatvAde[H]) tathaiva bhAgAsiddhatvaM na viruddhatvam/ atha pradhAnasyaiva tadubhayaM sAdhyate; bhavet kRtakatvAder viruddhatvaM pariNAminy eva pradhAnAdau bhAvAt, na sattvasya nitye 'pi puruSe tasya bhAvAt/ atha puruSo 'pi pariNAmI iti naite doSAH, tatrAha---na vai ityAdi/ na vai naiva kAraNasAmAnyavacane 'pi pariNAmikAraNam iha gRhyate/ kutaH? "cicchakteH (cicchaktiH)" [yogabhASya 1.2] iti vacanAt/ na hi AtmA cicchakteH sahakArikAraNam; tasyAH tato 'vyatirekAt/ tato 'yam arthaH---naiva pariNAmikAraNam AtmA cicchakteH cetanArUpasAmarthyasya/ kutaH? ity Aha---apariNAmitvAt, pariNAmarahitatvAd (apariNAmi[tvAt, pariNAma]rahitatvAd) "AtmanaH" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ tan na nityakSaNikaikAnte sAdhye sattvAdir viruddhaH api tu yathokta iti kApilo manyate/ etad AcAryaH parihArann Aha---nanv evam ityAdi/ nanu iti bhAvanAyAm, evam uktaprakAreNa sati tadakAraNatve (p. 303) iti zeSo bhAvaH prasajyeta "AtmanaH" iti sambandhaH/ na caivam, ataH tasya sattvam icchatA pariNAmitvam abhyupagantavyam iti kathaM nidarzanAsiddhir iti bhAvaH/ bhavatu tarhi tacchakteH kAraNam Atmeti cet; atrAha---["buddhya" ityAdi] [buddhyadhyavasite cicchaktiH puMsaH svata eva cet/ jJAnAdayaH kathan na syuz cetanasyaiva vRttayaH// 21// cetanasya vaizvarUpyAdeH pariNAmaH siddhaH, sukhAdivyatirekeNa caitanyavRtter anupalabdheH/ tataH darzanazaktiH kAryanirapekSA buddhyadhyavasAyavat yataH buddhyadhyavasitam arthaM puruSaz cetayate/ ubhayayoH vaizvarUpyAdeH saMbhavAt kutaH apariNAminI cicchaktiH buddhivivartam anuvidhatte?] buddhyadhyavasite "indriyANi artham Alocayanti" ityAdikayA praNAlikayA gRhItAkAravastUni (gRhItAkAravastuni) puMsaH cicchaktiH taddarzanasAmarthyaM svata eva na parataH "vRttayaH" ity anena labdhaikavacanapariNAmena sambandhAd vRttiH pariNAmaH, tathA "syuH" ity anenApi jAtaikavacanapariNAmena (jAtaikavacana[pariNAmena]) sambandhAt "syAt" iti bhavati/ ced iti parAbhiprAyadyotane/ atra dUSaNam Aha---jJAnAdaya ityAdi/ jJAnam Adir yeSAM sukhAdInAM te tathoktAH kathaM na syuH syur eva cetanasyaiva puruSasyaiva vRttayaH pariNAmAH/ evaM manyante yathA jJAnAdibhedAnAM vaizvarUpyAdayo naikakAraNapUrvakA itarathA zarIrAdivat puruSANAm api pariNAminAM kiJcid aparam ekaM kAraNaM syAt iti va (na) sAMkhyadarzanam tathA ghaTAdibhedAnAm api iti/ kArikAM vyAkhyAtum Aha---cetanasya ityAdi/ cetanasya pariNAmaH siddhaH/ kutaH? ity Aha---vaizvarUpyAdeH sakAzAd Adizabdena kAryakAraNabhAvAdiparigrahaH/ etad api kutaH? ity Aha---sukhAdivyatirekeNa caitanyavRtteH caitanyapariNAmasya anupalabdheH, sukhAdyAtmakatvena tattadvRtteH (tadvRtteH) upalabdhez ca iti bhAvaH/ prakRtam upasaMharann Aha---tataH anantarAt nyAyAt na darzanazakte (darzanazaktiH) bhUtAna (kiMbhUtA?) ity Aha---kArya ityAdi/ kAryazabdo 'yaM bhAvapradhAnaH kAryatvanirapekSyA (kAryatvanirapekSA) kAryabhUtaiva ity arthaH/ atra dRSTAntam Aha---buddhyadhyavasAyavad iti/ buddheH adhyavasAyaH svaparanirNayaH sa iva tadvat/ yathA tadadhyavasAyo na kAryatvanirapekSaH tathA tacchaktir api, yataH tacchakteH kAryatvanirapekSatvAd "buddhyadhyavasitam artha (arthaM puruSaH) nityaH pumAn, cetayati (cetayate)" pazyati/ yata iti vA AkSepe, tadabhAvAt naiva cetayate/ tan na yuktam---"na prakRtir na vikRtiH puruSaH" [sAMkhyakArikA 22] iti/ (p. 304) nanu yadi nAma buddhyadhyavasAyaH kAryatvanirapekSe (kAryatvanirapekSo) nAsti tacchakteH kim AyAtaM yena sApi tasya? na hi ekasya dharmo 'vizeSeNa anyasya iti cet; atrAha---vaizva ityAdi/ vaizvarUpyAdeH saMbhavAt uktanItyeti manyate/ kasya sambandhinaH? ity Aha---ubhayayoH caitanyazaktibuddhyadhyavasAyayoH bhedAnAm api iti "buddhyadhyavasitam arthaM nityaz (puruSaz) cetayate (cetaya[te])/" iti ca bruvANena buddhivat puruSo 'pi viSayAkAro 'bhyupagantavyaH, anyathA buddhipratibandhabAhyam artham anAkAro 'pi pazyet iti kiM buddhikalpanayA? atheSyate so 'pi tadAkAraH; tatrAha---kutaH na kutazcin nyAyAt buddhivivartaH (buddhivivartam) buddheH arthAkAraM pariNAmam anuvidhatte anukaroti/ kA? ity Aha---cicchaktiH/ kiMbhUtA? ity Aha---apariNAminI/ tadanuvidhAne darpaNAdivat pariNAminI syAd iti bhAvaH/ idam aparaM vyAkhyAnam---kutaH kAraNAt sA apariNAminI api iti, apizabdo 'tra draSTavyaH/ tadvivartam anuvidhatte yadi svataH artham api tata eva anuvidhatte iti anantatadvivartena arthe tadantarAnavasthA syAd iti manyate/ tathA idam aparam---cicchaktir apariNAminI (cicchakti[r a]pariNAminI) sadaikarUpA buddher vivartaM yugapat kramabhAvyanekanIlAdisukhAdipratibimbapariNAmaM kutaH anuvidhatte? naikatvena tatsamA nAnaiva bhaved virodhAt/ tathA hi---yadi sarvadA ekarUpA; na buddhivivartAnukAriNI/ [sA] cet; naikarUpA/ na ca viSayanAnAtvavad viSayiNaH tadgrahaNazaktinAnAtvam antareNa tadgrahaNaM yuktam, ekaikasvabhAvasya anekakAryakaraNavat/ tad evaM "jJAnAdayaz cet tasyaiva vRttayaH" iti prasAdhite yallabdhaM tad darzayann Aha---jJAnam (jJAnAdikam) ityAdi/ [jJAnAdikam ajIvasya mUrtasya vyatirekiNaH/ jJAnaM jIvasya vA mithyA anekaM vety anAtmakam// 21// vRttir acetanasya jJAnaM cetanasyopalabdhir iti svayaMkLptAM bhedakalpanAM prAha vizeSAnupalabdheH atiprasaGgAc ca/ tathA paro dravyasya svataz caitanyavikalasya vyatirekiNaM guNam Aha sambandhAt/ saty api bhAvatas tadabhAvAt/ katham ajJaz cetano nAma arthAntarAt caitanyAt atiprasaGgAt/ tathA punaz caitanyasya mUrtasya itarasya jJAnam anAtmakam iti ca mithyAdarzanAni/] jJAnAdigrahaNam upalakSaNaM sukhAdeH, tena jJAnAdikaM vRttiH ajIvasya acetanasya pradhAnasya/ kiMbhUtasya? mUrtasya rUpAdimata iti yajjJAnaM tat mithyA yathoktanyAyavacanAt/ atra dRSTAntam Aha---jIvasya ityAdi/ vakSyamANako vAzabda ivArthaH atrApi sambandhanIyaH/ tato 'yam arthaH saMpadyate jIvasya AtmanaH/ kiMbhUtasya? vyatirekiNo jJAnAd ekAntena bhinnasya/ "mUrtasya" ity etad vizeSaNam asaMbhavAt, pareNa tathAvidhasyApi AtmanaH amUrtatvena upagamAt, (p. 305) atra nAbhisambadhyate, jJAnaM vRttiH iti/ jJAnam iva prakRtam api jJAnaM mithyA/ idam api kim iva mithyA? ity Aha---anAtmakam iti/ na vidyate AtmA yasya tad "anAtmakam jJAnam" iti jJAnaM yathA mithyA tathA "jIvasya vyatirekiNo jJAnaM vRttiH" iti jJAnaM mithyA iti/ etad uktaM bhavati---yathA anyAtmakaM jJAnaM anAzrayaM na kasyacid guNaH tathA vyatirekiNo 'pi na guNaH syAd atiprasaGgAt/ atha Atmana eva guNaH tatra samavAyAt; na; samavAyasya avizeSe tadavizeSAt, pramANabhAvena (pramANAbhAvena) asattvAc ca/ tata utpatteH tasya tadguNatve; uttarottaraM jJAnaM pUrvapUrvasya kSaNikajJAnasya guNa iti tato 'nyasya guNinaH sAdhanam anavasaram eva/ yathaiva ca kSaNikasya svasattAsamaye kAryaM kurvataH kAraNatvaM durupapAdam, hetuphalayoH sahabhAvApatteH, tathA akSaNikasyApi ([a]kSaNikasyApi) kAryakAlavizeSaNAt tadrUpAt pUrvottaratadrUpayoH sarvathA avyatireke ([a]vyatireke), tAvanmAtratvAt tasya iti/ yathaiva vA svasattAsamaye tasya tatkurvataH tad durupapAdam kAryakAle svayam abhAvAt tathA itarasyApi pUrvakAlavizeSaNAd rUpAd uttarasya sarvathA abhedAt ([a]bhedAt), itarathA ekam eva na kiJcit syAt/ kiJ ca, na parAtmano yugapadanekadezakAlavyAptiH, niraMzatvAd anAtmakacittavad iti/ upasaMhAram Aha---aneka (anekaM) veti mithyA "jJAnam" ity anuvartate/ kArikArthaM kathayann Aha---"vRttiH acetanasya" ityAdi/ vRttiH pariNAmaH acetanasya karaNasya/ kim? jJAnam, cetanasya puruSasya upalabdhiH darzanaM vRttiH ity evaM svayam AtmanA na pramANena prakLptAm aparicitAM (uparacitAM) bhedakalpanAM prAha sAMkhyaH/ kutaH? ity Aha---vizeSasya jJAnopalabdhyoH bhedasya anupalabdheH/ nanu ayam anaikAntiko hetuH ayogolakapAvakayoH vizeSAnupalambhe 'pi bhedAd iti cet; atrAha---atiprasaGgAt puruSacaitanyayor api bhedaprasaGgAt/ zakyaM vaktuM puMsaH anyad eva caitanyam, saMsargAd ayogolakavahnibhedAbhAvavad (ayogolakavahnibhedA[bhAva]vad) abhedAdhyavasAyaH/ cazabdaH avadhAraNe/ atiprasaGgAd eva svayaM prakLptAM bhedakalpanAM prAha iti/ na ca pariNAmavAdinaM prati dRSTAntaH (dRSTAnta[H]) siddho 'sti; ayogolakasya tathApariNAmAt/ atiprasaGgaM darzayann Aha---tathA ityAdi/ yena svamavASikAprakAreNa (svamanISikAprakAreNa) sAMkhyo buddhicaitanyayor bhedam Aha tathA paro yaugo dravyasya iti/ sAmAnyavacane 'pi prastAvAd "AtmanaH" iti gamyate svataH svarUpeNa caitanyavikalasya acetanasya vyatirekiNam arthAntarabhUtaM guNam Aha/ naitavyaM (naitan mantavyaM) darzanam/ kutaH? ity Aha---sambandhAt samavAyAt, tathA ca buddhivat caitanyam api na puruSasya rUpam, iti na yuktam etat---"caitanyaM puruSasya svarUpam" [yogabhASya 1.9] iti manyate/ (p. 306) sa Aha---kim ucyate "tathA" iti; yAvatA pramANabalena ahaM sarvam etat kathayAmi iti/ tatrAha---vidyamAne 'pi saty api (a[pi]) sambandhi (sambandhe) dravyacaitanyayoH atyantabhinnayoH samavAyarUpe, apizabdaH saMbhAvanAyAm bhAvataH pramANAbhAvena tadabhAvAt/ bahir antaz ca jAtyantarapratibhAse "iha avayave avayavI" ityAdi pratyayAbhAve dharmiNo virahAt tadviSayAnumAnAvRtteH iti/ katham ajJe cetanaH (ajJaH acetanaH) sattAtmA (sann AtmA) cetano nAma? naiva/ kutaH? ity Aha---arthAntarAt tato bhinnAc caitanyAt iti/ kuto na syAt? ity Aha---atiprasaGgAt gaganAdir api tataH cetanaH syAd iti buddhyAder vizeSaguNatvaM "navadravyANi" iti ca dravyasaMkhyA vihanyate, tatsambandhasya sarvagatatvena tatrApy avizeSAt/ atha sambandhasya avizeSe ([a]vizeSe) sambandhinor vizeSa iSyate; na; sambandhavaiphalyaprasaGgAt/ yayaiva pratyAsattyA tadavizeSe 'pi tadvizeSeSTiH tayaiva "asya ayam" iti vyapadezaniyamabhAvAt/ kiM ca, yadi Atmany eva caitanyam upalabhyeta; yuktam etat, na caivaM tadAtmano 'nupalabdhiH ('nupalabdheH)/ tathApi tatra tatkalpane anyatrApi tad astu avizeSAd iti/ yadi vA, arthazabdo 'yaM ghaTAdiviSayavAcI, tasmAd anyaH tadvat svato bhinnajJAnagrAhyatvaM gataH (ga[taH]) tadantaraM viSayAntaraM tasmAt svayam ajJaH san kathaM cetano nAma? kutaH? ity Aha---atiprasaGgAt prayatnAdisambandhe 'pi cetanaH (cetana[H]) syAt/ atha arthagrahaNAtmakatvAj jJAnasya, tatsambandhAd eva cetanaH netarasambandhAt tasya viparyayarUpatvAt; tasya svagrahaNAbhAve arthagrahaNam api durlabhaM ghaTAdivad ity uktaprAyam iti/ atiprasaGgaM punar api sAMkhyasya darzayann Aha---tathA punaH ityAdi/ tathA tena sAMkhyakalpanAprakAreNa punaH sAMkhyAdikalpanAyAH pazcAt caitanyasya (caita[nya]sya) mUrtasya pRthivyAdicatuSTayasya jJAnam anena paurandaraM (paura[ndaraM]) mataM darzitam/ atha vA "puruSa eva idaM sarvam" [RksaMhitA 10.90.2] ityAdi darzanam/ yadi vA, svadarzanam, atra "mUrtasya" iti na sambandhanIyaM jainacetanasya amUrtatbhaM (amUrtatvAt, mUrtatvaM) kAdAcitkam atra anupayogIti na vaktavyam/ itarasya acetanasya vA bhUmyAdeH mUrtasya, anena aviddhakarNasya samayo darzitaH/ jJAnagrahaNe anuvartamAne punaH jJAnagrahaNaM tadvyavahitam iti sannihitasambandhArtham anAtmakam AtmazUnyaM "jJAnam" ity etad atrApi sambandhanIyam/ ca iti samuccaye iti ca evaM sati mithyAdarzanAni ekAntavAdisaMbandhanIti (ekAntavAdisaMbandhInIti) zeSaH/ uktAnAm api yaugAdimatAnAM kApilamatAnantaraM punaH pradarzanaM tatra atiprasaGgapratipAdanArtham/ (p. 307) nanu yaduktam atraiva prastAve prathamakArikAyAm "mithyAjJAnaM svataH sato jJAtuH AvaraNodbhUteH" ityAdi; tad ayuktam; amUrtasya Atmano muktasyeva mUrtena AvaraNAbhimatena sambandhAbhAvAt/ na cAsambaddham AvaraNam; atiprasaGgAt/ etad evAha---[katham ityAdi] [kathaM punar amUrtasya sambandhaH karmaNeti cet/ mANikyAdir na vai mUrtiH malasambandhakAraNam// 22// malair nisargAd badhyeta jIvo 'mUrtiH svadoSataH/ 1/2/ jIvasya mUrtiM kalpayitvApi karmabandhanimittaM svadoSAntaraM kalpitavyaM mANikyAdivat/ tataH punar amUrtasya cetanasya naisargikA mithyAdarzanAdayo bandhahetavaH/] kathaM na kathaJcit punaH amUrtasya karmaNA mUrtena sambandhaH/ nanu "mUrtena" ity atra na zrUyate tat kathaM labhyam iti cet? "amUrtasya" iti vacanAt/ yadi karmApi amUrtaM syAt tadvacanam anarthakaM syAt, amUrtayoH sambandhAvirodhAt/ "karmaNA" iti vacanAd itarasya karmatvAyogAt/ na ca mUrtAmUrtayoH viruddhaH saMyoga iti; ataH prastutatvAd vA/ ced iti parAbhiprAyadyotakaH/ atra uttaram Aha---malair nisargAd iti/ nanv etat "parasparavilakSaNAv api" ityAdinA granthena pratipAditam, "zubhaiH" ityAdinA ca tadbandhakAraNam, tat kimarthaM punar apy ucyate iti cet? tasyaiva prakArAntareNa samarthanArtham/ tathA hi---"manovAkkAyakarmabhiH" ityAdi "na kazcid vipratipattum arhati" itiparyantavacane 'pi "paJcaskandhavat" ityAdikam ullaGghya kazcid vadati mUrtA eva hemAdayaH mUrtaiH zyAmAdikAbhiH sambandhyamAnA (sambaddhyamAnA) dRSTA iti mUrtir eva bandhakAraNam, atmani (Atmani???) tadabhAvAn na tadbandhaH iti; taM prati ucyate---malaiH ityAdi/ na vai naiva mUrtiH mUlasaMbandhakAraNam (malasaMbandhakAraNam)/ kiM kAraNam? ity Aha---mANikyAdiH badhyeta/ kaiH? ity Aha---malaiH kiTTakAlikAdibhiH/ "mUrtaiH" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ na caivam, anyathApi tasya darzanAd iti manyate/ atrAha paraz ca doSataH (paraH---svadoSataH) iti/ svasya svo vA doSaH duSTAkaraprabhavatvAdilakSaNaH tena tato badhyeta mANikyAdiH "iti" vA anuvartate/ kutaH? nisargAt svabhAvataH/ evam anvayaH---sadoSo mANikyAdiH sambadhyate maNaiH (malaiH) netaraH, tathaiva tasya svAbhAvyAt tathA darzanAd iti/ tasya uttaram Aha---jIvo 'mUrtiH iti/ luptaH apizabdaH atra draSTavyaH tato jIvo 'pi na kevale (kevalaM) mANikyAdir eva/ kiMbhUtaH? ity Aha---amUrtiH avidyamAnamUrtiH/ malaiH karmabhiH nisargAt svabhAvataH svadoSataH AtmIyena mithyAtvAdidoSeNa/ prakRta (prakRtaM) saMbhAvya kArikAM vivRNvann Aha---jIvasya ityAdi/ jIvasya mUrtiM kalpayitvApi karmabandhanimittaM svadoSAntaraM bhAvakarmalakSaNaM kalpitavyam mANikyAder iva tadvad (p. 308) iti/ tataH tasmAn nyAyAt punaH amUrtasya naisargikA bandhahetavaH/ kasya? ity Aha---cetanasya/ ke? ity Aha---mithyAdarzana ityAdi/ nanu kim amUrtasya mUrtena karmaNA sambandhakalpanayA, yAvatA amUrtenApi ([a]mUrtenApi) tena tadguNAdisamavAye na kazcid doSaH/ tad uktam---"AtmavizeSaguNaH kartRphaladAyI kAryavirodhI saMyogajo 'dRSTo dharmo 'pi vyAkhyAtaH" iti cet; atrAha---jAtyA ityAdi/ [jAtyA vyatiriktayArthAH syur anyA jAtiH svataH satI/ tathaivArthAntaraiH kin na dravyaM syAd guNakarmabhiH// 13//] jAtyA iti sAmAnyavacane 'pi "syuH" iti vacanAt sattA parigRhyate/ na hi anyayA arthAH santo bhavanti/ kiMbhUtayA? vyatiriktAyA (vyatiriktayA) dravyAdeH ekAntena bhinnayA/ kiM tayA? ity Aha---artho dravyaguNakarmANi "dravyaguNakarmasu arthaH" [vaizeSikasUtra 8.2.3] iti vacanAt/ syuH santo bhaveyuH/ kin naiva? "kim" ity anena vakSyamANakena sambandhaH/ na hi svayam atadrUpam anyena tad bhavati, anyathA rUpAdinA rAdanAdikaM (gaganAdikaM) tadvat syAt/ tathAvidhayA jAtyA arthAnAM samavAyasambandho 'pi atraiva vRtte nirAkariSyate/ kiJ ca, jAtir api yady asatI; kathaM tayA kiJcid asat sat syAt? na hi---bandhyAsuto gaganakusumamAlayA sannAma/ satI jAtyantareNa cet; anavasthA/ svato yadi; tatrAha paraH---arthebhyaH anyA jAtiH sattAsAmAnyaM svata AtmanA syAt satI bhavet "kim" ity anena "syAt" ity anena vakSyamANena sambandhaH/ arthA api tathaiva svayaM syuH iti manyate/ tad anena dravyaguNayoH abhAvAt "AtmavizeSaguNo dharmAdiH" iti nirastam, guNakarmaNor ([guNa]karmaNor) abhAvAt "AtmamanaHsaMyogajaH" iti ca/ na hi karmAbhAve saMyogaH; tatpUrvakatvAd asya/ atha vA, devadattaM prati upasarpatAM pazvAdInAM parAbhyupagamena karmAbhAvAt tato dharmAdyanumAnam anupapannam iti darzayati/ bhavantu vA yathAkathaJcit parasya arthAH, tathApi doSaM darzayann Aha---arthAntaraiH dravyAd atyantaM bhinnaiH dravyaM pRthivyAdi syAd bhaved dhavalaM saGkhyeyAdi gantrAdikam/ kaiH? ity Aha---guNakarmabhiH/ guNaiH rUpAdibhiH karmabhiH gamanAdibhiH yAthAsaGkhyena guNaiH dhavala (dhavalaM) saGkhyeyAdi karmabhiH gantrAdikam/ "kim" ity etad atrApi sambandhanIyam, anyathA AtmAdikam api syAt avizeSAt/ (p. 309) tataH kiM prAptam? ity Aha---niSkarmANi [ityAdi]--- [niSkarmANi vA guNinaH kArakANi guNair vinA/ samavAyena kiMvRttis tadvad eva duranvayam// 24//] karmabhyo 'pasRtAni nirastakarmANy evaM vAcA (eva vA) ity avadhAraNe/ kArakAni kartrAdIni guNino dravyANi sarvair guNair vA vinA "syuH" ity anena gatena sambandhaH, parasparAnApannA eva syuH iti manyate/ nanu nAyaM doSaH jAtitadvator guNaguNinoH karmatadvatoH bhede 'pi sa samavAyavRttyA jAtyAdInAM tadvati vartanAd iti cet; atrAha---samavAyena samavAya eva ca avRtti (eva vA vRttiH) kim? naiva vRttiH, kutsitA vA vRttiH iti, yataH samavAyasya samavAyiSu vRttau "iha samavAyo vartate" iti pratyayaH sambandhAntaranibandhanaH syAt, punar api tadantaranibandhana ity anavasthA, anyathA "tantuSu paTaH" ityAdipratyayo 'py anenaiva vyabhicArAt na samavAyasAdhakaH syAt/ teSu tadavRttau vA na kasyacit sambandho 'parAyattatvAd AkAzavat/ ata eva ihapratyayakartRtvam api tasya tadvad eva duranvayam, itarathA saMyoge 'pi prasaGgaH asambandhe 'pi ity evaM yuktibAdhitaM saMkIrtyate vaizeSikaiH/ anena "kAryavirodhI kartRphaladAyI" iti ca nirastaM boddhavyam// cha// iti ravibhadrapAdapaGkajabhramarAnantavIryaviracitAyAM siddhivinizcayaTIkAyAM jIvasiddhiH caturthaprastAvaH/ (p. 310) [paJcamaH prastAvaH] [5 vAdasiddhiH] evam anantaraprastAvadvayena azabdayojanaM smaraNAdi zrutaM vyAkhyAtam/ yad uktamaH (uktam) "zabdaiH param anyad yojitaM zrutam" iti; tat saMprati vyAkhyAtum avasaraprAptam, tac ca parArtham iti, parapratipAdanAya ca tatprayoge nyAyavAdinam api kecid ekAntavAdino vacanAdyupAlambhacchalena parAjayena yojayantaH samupalabhyante tanniSedhArthaM vAdanyAyaprastAvaM prastuvan tadAdau saMgrahavRttam Aha---pakSasthApanayA ityAdi/ [pakSasthApanayA nirastaviSayaM vAde nigRhNAti na, svAkUtojjham asAdhanAGgavacanAdoSoktisaMkIrtanaiH/ svArthaM sAdhitavantam astaviSayas tUSNImbhavantaM bruvan, anyad vA pralapan pareNa sa samaH svArthAsAdhane (svArthe asaMsAdhite)// 1//] pakSo vakSyamANalakSaNaH (va[kSyamANala]kSaNaH) tasya sthApanA samarthanaM tathA vAdI prativAdI vA nigRhNAti vijayate/ kva? vAde/ kam? ity Aha---nirasto viSayaH pakSo yasya sa tathoktaH taM vAdinaM prativAdinam/ vAdI anyathA kuvot bhijhAti (kuto na nigRhNAti?) ity Aha---na ityAdi/ svAkUtazabdena svapakSaH parAmRzyate tasya utsa (ujjhA) tyAgaH kriyAvizeSaNam etat, svAkUtojjhA yathA bhavati tathA na nigRhNAti/ pakSasthApanAhIno na nigRhNAti ity arthaH/ kaiH kRtvA? ity Aha---asAdhanAGgam [na sAdhanAGgam] asAdhanAGgama (asAdhanAGgaM) tasya vacanam, atha vA na sAdhanAGgavacanam/ na doSo 'doSaH tasya uktiH, yadi vA na doSoktiH adoSoktiH vidyamAnasyApi doSasya anuccAraNam, asAdhanAGgavacanaM vAdoktiz ca (ca adoSoktiz ca) tayoH saMkIrtanAni prakAzanAni tair iti/ kaM taiH na nigRhNAti? ity Aha---svArthaM sAdhitavantam/ kiMbhUtaH? ity Aha---astaviSayaH nirastapakSaH/ nanv ayam arthaH "svAkUtojjham" ity anena uktaH kimarthaM punar ucyate? satyam uktaH, tathApi pUrvam anAzritapakSo na nigRhNAti ity asya pratipAdanArtham/ tad uktam---"yato vAdinA ubhayaM kartavyaM svapakSasAdhanaM parapakSadUSaNaM ca" iti/ jAcaM (ayaM) punaH AzritapakSo 'pi nirastaviSayo na nigRhNAti asyeti vizeSaH/ idam aparaM vyAkhyAnam---svAkUto jJAnaM (svAkUtojjhaM na) nigRhNAti, na ca svArthaM sAdhitavantaM tatsaMkIrtanaiH astaviSayaH asiddhamahAmahIprAntaritaviSayaH (asiddhamahAmahIpAntaritaviSayaH)/ (p. 311) nanu yady api svArthaM sAdhitavantaM na nigRhNAti tarhi tUSNIMbhavantaM nigRhNAti iti cet; atrAha---tUSNIMbhavantam ityAdi/ atrAdimatiprAyaH (atrAyam abhiprAyaH) tUSNIMbhavantaM kiM paraH svapakSaM sAdhayan nigRhNAti, kiM vA tvayA sAdhanAbhidhAne adhikAriNApi na kiJcid uktam maunam eva anuSThitam ity addhA (iti, yad vA) svArthasiddhyanupayogi bruvan, svayaM tUSNIMbhavan vA? tatra prathamapakSe uktam---"pakSasthApanayA" ityAdi/ dvitIya Aha---tUSNIM bhavantam "na" [iti] sambandhaH/ kiM kurvan? bruvann iti/ bruvan tUSNIMbhAvam udbhAvayan, anyad vA asambaddham pralapan vA puruSaH/ kiMbhUtaH? pareNa nigrAhyeNa sama eva pUrva evakAro 'tra draSTavyaH/ kasmin sati tatsamaH? ity Aha---svArthAsAdhane iti/ yathaiva hi tUSNIMbhavataH sAdhanAnabhidhAne na svArthasiddhiH tathA tadudbhAvayato 'pi anyad vA bruvataH/ na hi tadudbhAvanamAtreNa svArthasiddhiH parasya/ zeSam atra nirUpayiSyate/ tRtIye 'py Aha---sodhye tyAhadi (so 'py anya ityAdi) bruvato 'nyaH itaraH tUSNIMbhUtaH, so 'pi tUSNIMbhavantaM na nigRhNAti/ kena kAraNena? ity Aha---sAdhyA (svAkUtojjhayA) karaNabhUtayA iti/ nanu "vAde nigRhNAti" ity uktam, tat ko vAdaH? ity atrAha---"samarthavacanam" ityAdi/ [samarthavacanaM jalpaM caturaGgaM vidur budhAH pakSanirNayaparyantaM phalaM mArgaprabhAvanA// 2// vAdinaH tattvapratipAdanasAmarthyam antareNa yathaivonmArgazodhanena mArgaprabhAvanA na saMbhavati evaM pariSadvalasya yathArhaM satyadoSanivedanasAmarthye 'sati/ svayam evoddhRtya nyAyavAdinam api vyApAravyAhArAbhyAM pratikSipatAM darzanAt svayam auddhatyapracchAdanArtham/ chalajAtinigrahasthAnAnAM bhedo lakSaNaM ca neha pratanyate/ taiH sAdhanopAlambho jalpa iti kaizcil lakSaNAt/ tataz caturaGga eva jalpaH vacanasyApi sAMkaryaM tadanyataratattvetaranirNayAvasAnam eva, na punaH vaktrabhiprAyasUcanam/ sAdhanadUSaNatadAbhAsavyavasthAyAH vastutattvapratibandhAt, vaktrabhiprAyasUcanAbhidhAnasya sarvatrAvizeSAt/ pratibandhAbhAvAt kathaM zabdaiH svArthapratipAdanam iti cet;] samarthavacanaM jalpaM viduH jAnIyuH/ ke? ity Aha---budhAH vidvAMsaH samantabhadrasvAmiprabhRtayaH/ yadi tarhi teSAM jalpalakSaNaparijJAnaM kim iti nyAyAntaravad vAdanyAyo na nirdiSTaH; tadanirdezo ca kutaH tatparijJAnaM teSAm avagamyatAm? vacanaliGgA hi vaktRcetovizeSA asarvavidAm iti cet; ka evam Aha---sa tair na nirdiSTaH iti? yAvatA--- (p. 312) "anvarthasaMjJaH sumatiH munis tvaM svayaM mataM yena suyuktinItam/ yataz ca zeSeSu mateSu nAsti sarvakriyAkArakatattvasiddhiH//" [bRhatsvayambhUstotra zloka 17] ityAdinA bhagavato nyAyena pratipAdyajanapratibodhanaM stuvadbhiH sarvatra tad eva abhyupagatam iti jJAyate/ kaNacarAdivat svazAstre kvacit chalAdyanabhidhAnAc ca/ yo hi svayam ayuktam akurvan paraM yuktakAriNam abhinandati sa loke abhimatayuktakAriNaM tva (abhimatayuktakArI) iti avagamyate/ kathaM punaH tenamestasya tassutam (tena tatstutam) iti cet? ucyate---sumatiH muniH tvam anvarthasaMjJaH anugatArthAbhidhAnavAn/ kena kAraNena? ity Aha---yena kAraNena "tvayA" iti adhyAhAraH, svayaM mataM svapakSaH suyuktA (suyuktyA) abAdhitayuktyA pramANAtmikayA na tacchalAdyAtmikayA nItam arthijanaM prApitaM sa yuktyA prabodhita ity arthaH/ vipakSe bAdhakam AhuH yataz ca ityAdi/ tataH "pakSasthApanayA" ityAdi "vAdinA ubhayaM kartavyam" ity abhidhAnena uktaM na veti parIkSakAH cintayantu/ yadi yuktam; kim iti taiH vAdanyAyo noktaH? teSAm eva ca sUtrakRtAM bhagavatAM prAkRtajanAvedyAbhiprAyANAm abhiprAyaH sUriNA akalaGkena vArttikakAreNa saprapaJcaH prakaTIkriyate/ atha "ko vAdaH" iti prazne kimarthaM "jalpaM viduH" iti uttaram ucyate vAdajalpayoH bhedAt/ praznAnurUpeNa ca uttareNa bhavitavyam anyathA svAt pRSThaH ko 'pi dArAm (AmrAn pRSTaH kovidArAn) AcaSTe iti syAt/ atha tayor abhedaH; evam api prakRtAnurUpaM vaktavyam "vAdaM viduH" iti/ nava (na ca) kArikAbhiprAyeNa evam abhidhAnAd alpamatInAM tadbhedavibhramanivAraNArtham/ ata eva vitaNDApi na kathAntaram, jalpasya vAdAd abhede kathaM vitaNDA tadvizeSaH tato bhidyeta/ na hi ghaTasya pArthivatve tadvizeSAH padArthAntaram/ yadi [vA] "vAdaM viduH" "vAde" ity etad anuvartamAnaM vibhaktipariNAmena iha sambadhyate, tan na jalpAd anyo vAda iti manyate/ kiM tat jalpaM viduH? ity Aha---samarthavacanam/ atha vA kathambhUtaM jalpaM vAdaM viduH? ity Aha---samarthavacanam iti/ samarthaM ced (cedaM) vacanaM ca/ yadi vA, vacanam asmin jalpe tam iti/ kiM punaH vacana (vacanaM) samartham? yena svayam abhipreto 'rthaH sAdhyarUpaH sAdhanarUpaH viruddhadUSaNatallakSaNaz ca paraM prati pratipAdyate vacanena tatsamartham iti ucyate/ vacanaM ca yathA arthapratipAdakaM tathA nirUpayiSyate/ tad anena trirUpaliGgavAkyam eva paJcAvayavam eva vAkyaM vAda iti ekAntaM nirAkaroti/ parapratipAdanAya tadudAhAro na vyasanena/ tatra yAvatA vacanena tatpratipattiH tAvat samartham iti kiM niyamena? [tena] "chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH" [nyAyasUtra 1.2.2] iti nirastam; chalAdInAm asamarthavacanatvAt/ (p. 313) na hi te svayaM prayuktAH svapakSaM sAdhayanti sAdhanavaiyarthyaprasaGgAt, paratra ca udbhAvitAH parapakSaM nirAkurvasya (nirAkurvantya) virodhAt/ tatprayoge 'pi samyaksAdhanavAdinaH sAdhyasiddher apratibandhAt paravyAmohanArtham ekavRttam (etad vRttam) anuSTheyam asArthA (asAmarthyA) varaNam/ ubhayatra asiddhAnaikAntikodbhAvanam api tAdRg eva, tarthe (tadarthe) tasmin jalpe vitaNDAbhAvaH/ tathA hi---"sa pratipakSasthApanAhIno jalpo vitaNDA" [nyAyasUtra 1.2.3] iti; tatra pratipakSasthApanAhInaH svapakSasamarthanarahitaz (svapakSasamartha[na]rahitaz) cet; na samarthavacana iti kuto jalpaH yato vitaNDA syAt? atha vaitaNDikaH parapakSadUSaNAya avazyaM yatate tatas taddUSaNavacanaM "samarthavacanam" ity ucyate; tad api na sAram; yataH svapakSasiddhyabhAve parapakSAniSedhAt/ yathAha---"vitaNDA AtmatiraskAraH" iti cet; ayaM parasyaiva doSo 'stu/ yadi mataM samarthavacanasya jalpatve vyAkhyAnAdiSu atiprasaGga iti; tatrAha---caturaGgam iti/ yadi vA, kathaM jalpa eva vAdaH tayor viSayabhedAd, vijigISuviSayaH jalpo na vAdaH asya ziSTAdiviSayatvAt iti; tatrAha---caturaGgam iti/ catvAri vAdiprativAdiprAznikapariSadvalalakSaNAni aGgAni, nAvayavAH, vacanasya tadanavayavatvAt/ dvitIye tu vyAkhyAne aGgazabdo avayavavAcI saMbhavati, "caturaGga samarthaM vacanaM (caturaGgaM samarthavacanaM) jalpaM vAdaM viduH" iti/ vAdiprativAdivacanAt ([vAdi]prativAdivacanAt) na vyAkhyAnAdiSu samarthavacanaM jalpa iti darzayati tatra tadabhAvAt/ sabhA (sabhya) sabhApativacanAt tasya vijigISuviSayatAm anyathA vyAkhyAnAdivat tatparigrahavaiphalyam/ etAvad eva ca vAdasyApi nigrahavato rUpam iti kathaM tayoH viSayabheda iti? etena ekasya vAdiprativAdibhedakalpane 'pi na tadvacanaM jalpa ity uktaM bhavati/ yadi tadvacanaM jalpaH tadanavasAnam tanniyamakAraNasya asAdhanAdiH (asAdhanAGgAdeH) avacanAd iti cet; atrAha---pakSanirNayaparyantam iti/ pakSasya vivAdagocarArthasya nirNayaH vipratipattiparihAreNa avasthAnaM paryanto yasya sa tathoktaH tam iti na vAdiprativAdiguNadoSasaMkIrtanaparyantam iti bhAvaH/ nanu yadi "vAdisambandhipakSanirNayaparyantam" iti gRhyate jalpApravRttiH, pUrvam eva tannirNayabhAvAt, (p. 314) svanizcayavad anyasya nizcayotpAdanAya taddhetuprayogAt, itarathA gopAlavat kutas tasya jalpe vikAraH (jalpe 'dhikAraH)/ etena prAznikatannirNayaparyantam (prAznikatannirNa[ya]paryantam) iti cintitam "siddhAntadvayavedinaH" iti vacanAt nirjJAtobhayapakSANAm eva prAznikatvAt/ pArthivaH punaH pArthiva iva na sarvaH svayaM tannirNayavAn "tannirNayaparyantam" iti ca duravagAham/ nApi "prativAditannirNayaparyantam" ity upapannam; svadurAgamAhitadRDhavibhramasya prativAdinaH pratipadyamAnasyApi (pratipAdyamAnasyApi) tannirNayayogAt (tannirNayAyogAt)/ tan na yuktaM "pakSanirNayaparyantam" iti cet; na sundaram etat; yataH sAdhyAvinAbhAvisAdhanaprayogopanyAsAd apahAya prarUDham api vyAmohaM prativAdinaH parapakSaM pratiyantaH pratIyante abhimAnino 'pi, AturA iva paramauSadham/ ye 'pi ca kecin na pratiyanti khalamatayaH tadapekSayA tadupanyAsajanitaH satyanirNayo jJAtobhayakRtAntAnAm ([jJAto]bhayakRtAntAnAm) anyavacanAt pratipattiH (pratipatteH) jAyate, itarathA janmanasi (tanmanasi) vAdIturaguNadoSapratipattivizvaidhuryAt (vAdIturaguNadoSaprati[patti]vizvaidhuryAt) kuto nikaSopalambhasamAnatvaM (nikaSopalasamAnatvaM) yatas tadapekSA syAd iti/ kiM punar asya phalam? ity Aha---phalaM "jalpasya" ity anuvartate/ kim? ity Aha---mArgasya samyagjJAnAdeH prabhAvanA prakAzanam/ nanu tattvasya AtmAdeH adhyavasAyaH kutazcit svayaM nirNayaH tasya dasyubhyaH saugatAdibhyaH saMrakSaNaM tatphalam astu "tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaM jalpavitaNDe vIjaprarohasaMrakSaNArthaM kaNTakazAkhAvaraNavat" [nyAyasUtra 4.2.50] iti vacanAd iti cet; yadi pramANataH tatsaMrakSaNam; anukUlam Acarasi pramANaviSaye pravRtteH, tata eva tatprakAzanasya avazyaMbhAvAt/ anyataz cet; tan na yuktam iti nivedayiSyate/ dasyavo 'pi yadi pramANataH tan nirAkurvanti na chalAdicacanAdapramANakAt tasya trANaM prAznikAH pakSapAtarahitAH tattvavedino manyate/ yadi sapramANakAt; svata eva tadrakSitam, kiM tatra chalAdiprayAsena? daivaraktA hi hiMsakAH [kiMzukAH kena rajyante nAma]/ nanu ca vAdinA prativAdI sabhyAz ca pratipAdanIyAH na sabhApatiH sukumAraprajJaH, tataH kiM tena iti "tryaGgaM jalpaM viduH" ity evAstu iti cet atrAha---"vAdi" ityAdi/ vAdinaH prativAdiprAznikayoH tattvapratipAdanasAmarthyam upalakSaNam etat tena "prativAdiprAznikayoH tattvapratipAdanasAmarthyam" ity api gRhyate tad antareNa yathaiva yenaiva pratipAdyapratItyoH abhAvaprakAreNa unmArgasya ekAntasya zodhanena apasAraNena mArgaprabhAvanA na saMbhavati vakSyamANavidhinA/ evaM pariSadvalasya rAjJaH yathArhaM yathAyogyaM satye, rAjJe vAdiprativAdinaM (vAdiprativAdinAM) doSanivedane sati (p. 315) tena "evaM tvayA sthAtavyam, tvayA evaM sabhyaiz ca yathAvRttam eva asmi nivedanIyam" ity alaGghanIyam AjJApanaM kartavyam, tatra sAmarthye 'sati punar na syAt tacchodhanena tatprabhAvanA iti/ kutaH? ity Aha---svayam eva uddhRtya ityAdi/ nyAyavAdinam api nyAyaM vadati ityevaMzIlaguNam api vAdinaM prativAdinaM (prativAdinAM) pratikSipatAM darzanAt/ kAbhyAm? ity Aha---vyApAravyAhArAbhyAm ahopuruSikayA/ kimartham? ity Aha---svayam AtmanA vA addhatyapracchAdanArtham (auddhatyapracchAdanArtham)/ nanu sabhyAH tannivArakAH, tAn ullaGghayantaM kSipatAM darzanAt iti manyate/ nyAyazAstram eva tarhi niyAmakam iti cet; atrAha---chala ityAdi/ "vacanavighAto 'rthavikalpopapattyA chalam" [nyAyasUtra 1.2.10] "dUSaNAbhAsAs tu jAtayaH" [nyAyabindu 3.140] "vipratipattir apratipattiz ca nigrahasthAnam" [nyAyasUtra 1.2.19] eSAM bhedo lakSaNaM ca neha pratanyate vistarabhayAd anyatraiva tad draSTavyam iti kecit (kaizcit) taiH sAdhanam upAlambhaz ca yasmin sa tathoktaH/ ko 'sau? ity Aha---jalpa ity evam vAdAt pRthag eva jalpasya kaizcit naiyAyikAdibhiH lakSaNAt, "tAbhyAM taM pratipakSipatAM darzanAd" iti sambandhaH/ chalAdInAm AkrozacapeTAdisamatvAd iti manyate/ tathA hi---"ADhyo 'yaM navakambalavattvAt" ity ukte sa prativAdI udbhAvayati "mA asya nava kambalAH kin tu ekaH" ity asiddho hetur iti; tatredaM cintyate---kiM samyak sAdhanaprayoge puraH sa e (prayogapurassare) tadudbhAvane prativAdinaH parAjayaH, viparIte vA? tatrAdyapakSe svapakSasiddhyaiva vAdI prativAdinaM vijayate kim anyena? yadi punaH "dvirbaddhaM subaddhaM bhavati" iti tadudbhAvanenApi; tad asatyam; yuktyA nigRhIte tadvaiphalyAt, viSopayogamRte sattomahi (zatrau na hi) tadvyApAdanAya svalpacapeTAdikaM yuJjate/ kathaJ caivaM hetvantaraM nigrahasthAnaM na dUSaNAntarodbhAvanam iti vibhAgaH, yato vAdino yugapat jayaparAjayau na syAtAm? tasmAt navakambalatvAd i[ti] hetvarthasya vivakSitatvAt nAyam asiddho hetuH/ prakaraNAdibhiz ca anekArtheSu zabdeSu niyatArthasaMpratyayaH kartavyaH, anyathA sarvazabdAnAm anekArthatvAt sarvo 'pi evaM hetvAdiH duSTaH syAt "nAsty atra sItasyaso (zItasparzo) dhUmaketoH---zikhinaH" ityAdi prayoge (p. 316) 'pi tadudbhAvanasaMbhavAd iti/ evam asau nivAraNIyo na tAvatA nigrahaNIyaH, samIcInasAdhanaprayogavaiphalyam anyathA syAd iti/ bhAve ca sakRt jayaparAjayau vAdinaH/ kiM punar evaMvAdinA tadudbhAvanaM na kartavyam? "na nigrahabuddhyA prakRtadoSAt api tu nivAraNabuddhyA" iti brUmaH/ anudbhAvane ko doSaH? na kazcit, yadi hetuM samarthayate/ "nigrahaH" ity apare; tad asAmpratam; yataH prativAdiprayuktachalAnudbhAvanaM vAdinaH parAjayAdhikaraNaM yadi sa eva "mayA prayuktaM chalaM kRtayA (tvayA) nodbhAvitam iti paryanuyojyopekSaNAt nigRhIto 'si" iti vyavasthApayet; tarhi tasyaiva tadudbhAvane svayaM svadoSodbhAvanAt/ asti vA svabhAvatadudbhAvanAvasthayoH vizeSaH? dRzyante hi svayam udbhAvitenApi doSeNa nigRhyamANAH cauraprabhRtayaH/ "ko hi svaM kaupInaM nivRNuyAt" iti vacanAt svayaM tadudbhAvanAyogAc ca/ atha sabhyAH; te tarhi yathA tadanudbhAvanaM tasya parAjayaM vyavasthApayati (vyavasthApayanti) tathA samIcInasAdhanavacanaM jayam api vyavasthApayantu/ sahajayetarau syAtAm iti cet; jAlpikasyaiva ayaM doSo 'paro 'stu/ atha tadanudbhAvanadoSaiH na sAdhanasamIcInatA syAt, sa doSo 'pi mA bhUt; aho madhyasthAH prAznikAH yadalpadoSeNa mahAguNam api sAdhanam asamIcInaM manyante, na punaH tadguNena alpadoSam "adoSam" iti/ tan na AdyapakSe samIcInasAdhanaprayogapurassare chalodbhAvane vAdI paraM vijayata iti/ nApi dvitIye, dvayoH samatvAt kasya vijayaH? aparasyApi parAjayo vA syAt? yathaiva prativAdinaH chalaprayogo doSaH tathA vAdinaH sAdhanAbhAsaprayogaH/ vadi prativAdI (vAdiprativAdI???) tad udbhAvayet tathaiva, anyathA sa eva parAjayavAn syAt yadi vAdI jayavAn na cet, tayoH parasparApekSatvAt/ bhavati iti cet; tatra prativAdinaH paryanuyojyopekSaNam anudbhAvyate; tarhi so 'pi vA no doSam anudbhAvya jayati iti punar api sakRt jayetarau/ yadi udbhAvya; vAdI eva jIyate ity uktaM svadoSaprakAzanAt/ atha prAznikAH vAdidoSAnudbhAvanaM (vAdidoSAnudbhAvane) prativAdino nigrahaM kalpayanti; te eva vAdinaH sAdhanAbhAsavacanena prativAdinaH chalavacanena iti tadavasthA yugapad dvayor jayetaravyavasthA/ atha tayoH parasparadoSodbhAvanaM pratIkSya jayetaravyavasthAM te viracayanti; tadanudbhAvane kA vArttA? tayoH sAmyena vyavasthApanam iti cet; kuta etat? anyatarasyApi pakSAsiddher iti cet; tadudbhAvane 'pi tad eva asti vizeSAbhAvAt, anyonyadoSodbhAvanavizeSabhAve 'pi prakRtatattvAparisamApteH/ nApi pratyekaM jayetaraprAptiparihAraH/ (p. 317) kiJ ca, sAdhanAbhAvavAdinA (sAdhanAbhAsavAdinA) parasya chale samudbhAvite kiM tasya tadvAdinA (tadvAditA) naSTA yena jayaM vyavasthApayanti? tadudbhAvanena tirodhAnAnuSThA (tirodhAnAn naSTA) iti cet; tadudbhAvanam api sAdhanadoSesa (sAdhanadoSeNa) tirodhAnAn naSTam iva kin na syAt? evam etat, sa doSo yadi prativAdinodbhAyotAn bhAvane (prativAdinodbhAvyeta/ anudbhAvane) kiM syAt prativAdinaH? sato 'pi doSasyAnudbhAvanaM nigraha iti cet; tasya tadRyAM (taddvayaM) prasaktam tan na vA, anyataraM doSam udbhAvya vAdino jayam icchataH aMzena paryanuyojyopekSaNaprasaktiH/ ubhayadoSaprakAzane 'py uktam/ ekaprakAzane navari dvitIyaprakAzanam ([dvi]tIyaprakAzanam) tattacchalavAdina gRhNAti (tattacchalavAdinaM nigRhNAti)/ nanu yadA chalavAdI doSam udbhAvayati tadA kA gatiH? sakRjjayetaraprAptiH/ yadi vAdI chalam udbhAvayed iti cet; tathA vAdino 'pi tatprAptiprakAzane 'pi tasya doSadvayam AyAtam, chalAprakAzaM sAdhanAbhAsavacanaM ca/ tatra ca cintitaM dUSaNam anantaram eva/ tasmAt na sAdhanAbhAsavAdy api chalavAdinaM vijayate/ etena pUrvapakSavAdI chalaM vadan pareNa jIyate iti mataM cintitam, prakRtavikalpadvaye tathaiva doSAt/ nanu chalaM trividham---vAkchalam, sAmAnyachalam, upacArachalaM ceti/ tatra Adyasya vyAkhyAnam---svatram (svayam) "avizeSAbhihite 'rthe vaktur abhiprAyAd arthAntarakalpanA vAkchalam" [nyAyasUtra 1.2.12] asyAyam arthaH---avizeSeNa pratyagrasaMkhyAvizeSavAcisAmAnyazabdena abhihite 'rthe "navakambalatvAt" iti hetoH vaktur abhiprAyAt tadA uktapratyagrakambalAtadi (taduktapratyagrakambalAt yat) arthAntarasya navasaMkhyopetArthasya kalpanA vAkchalam/ yathA hi "eSaH navakambalatvAt" ity ukte "kuto 'sya ekakambalasya nava kambalAH" iti vacanam/ sAmAnyachalavyAkhyAnasUtram---"saMbhavato 'rthasya atisAmAnyayogAd asadbhUtArthakalpanA sAmAnyachalam" [nyAyasUtra 1.2.23] saMbhavataH zrUyamANasya arthasya atisAmAnyayogAt anaikAntikasAmAnyayogAd asadbhUtArthakalpanA tasya anekasya sAmAnyasya ahetoH hetutvakalpanA tayA vacana vyAkhyAtaH (vacanavighAtaH) sa no chalam (sAmAnyachalam)/ yathA "brAhmaNo 'yaM vidyAcaraNasampannaH" ity ukte kazcid Aha---"saMbhavati brAhmaNe vidyAcaraNasampad" iti tatstutiH/ tatrAparaH prAha---yadi brAhmANatvaM tatsampado hetuH jJApakaH kArako vAsya; vrAto 'pi (vrAtyo 'pi) dvijaH tatsampannaH syAd iti/ upacArachalavyAkhyAnam---"dharmavikalpanirdeze arthasadbhAvapratiSedha upacArachalam" [nyAyasUtra 1.2.14] ayam atrArthaH---upacaritArthAbhidhAne pradhAnArthakalpanayA vacanavyAghAtaH tacchalam iti/ yathA "maJcAH krozanti" ity ukte "na maJcAH krozanti kin tu tadgatAH puruSAH" iti/ tad etat trividham api chalaM chalamAtram na nigrahAya uktavat/ (p. 318) etena jAtir api vyAkhyAtA/ kA punar iyaM jAtiH? "sAdharmyavaidharmyAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiH" [nyAyasUtra 1.2.18] tatra pratyavasthAnaM jAtiH iti jAteH sAmAnyalakSaNam/ prakSaNaM pratyavasthAnam pratyavasthAnamAtraM (pratyavasthAnam atra) pratiSedhAbhAsa ity eke; tad asatyam; pratyavasthAnazabdasya uttarasAmAnyavacanasya tadAbhAse asatyarthAdau (asatyArthAdau) vRttivirodhAt/ na cAtra tad asti/ yat punar atrodAharaNam uktam---"anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTAdivat" ity ukte vaizeSikeNa; kazcid Aha---yathA ghaTe 'nityatve sati kRtakatvaM dRSTaM tathA AkAzaguNatvAbhAve 'pi, tata idam api prasaktam---"na AkAzaguNaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat" iti; pratyavasthAnamAtram etat; katham? aprastutAkAratvAnAguNatvabAdhane 'pi atinyatvAbAdhanAt (aprastutAkAzaguNatvabAdhane 'pi anityatvAbAdhanAt)/ AgamabAdho 'pi ity eke/ tan na vaizeSikasya subhASitam AgamabAdhane sarvatra "AgamaH pratijJA" [nyAyabhASya 1.1.1] ity asya virodhAt/ na ca vibhAgena tad Agamatvam; anyatrApi anAzvAsApatteH/ anena pUrvahetor vyApter akhaNDanAt tanmAtram ity apare; teSAm akhaNDitaprAptikA (akhaNDitavyAptikAt) prakRtasAdhanasamarthAt prAktanAd ([prA]ktanAd) eva hetoH jayetaravyavasthAnAt nedaM nigrahasthAnam, itarathA tadvaiphalyam/ dvAbhyAM nigrahe 'pi uktam/ kathaM vA anena tadvyApteH akhaNDanam, yAvatA ghaTAdau AkAzaguNatvAbhAvasahacaritasya kRtakatvasya vacane 'pi yadi tetena (te na) tadvyAptiH anityatvenApi na syAt ity evaM tatra prativAdinaH abhiprAyAt/ pava (na ca) vaizeSikasya sahadarzanAd anyad vyAptisAdhakam asti/ yat punar uktam---AkAzApratipattau aprasiddhavizeSaNaH pakSaH, zabdaguNAt tatpratipattau na tatpratiSedha iti AkAzaguNatvAbhAvena na kRtakatvasya vyAptiH iti na pUrvasamAnatA iti; tan na yuktam; yataH AkAzasya pratipattAv api "na zabdAt pratipattiH" iti nirUpayiSyate, tato yat kiJcid etat/ tasyA vibhAgArtham "sAdharmyavaidharmyAbhyAm" [nyAyasUtra 1.2.18] ity etat/ sAdharmyeNokte hetau hetau pratyavasthAnaM darzayati bhASyakAraH---"udAharaNasAdharmyAt sAdhyasAdhanaM hetuH" [nyAyasUtra 1.1.35] iti, asya udAharaNavaidharmyeNa pratyavasthAnaM "jAtiH" iti zeSaH/ tatra udAharaNam---"kriyAvAn AtmA kriyAhetuguNayogatvAt loSTavat" iti/ atrAha paraH---yadi kriyAvaddravyasAdharmyAt kriyAhetuguNasambandhAt tathA AtmA sAdhyate; tarhi tadravyadabhutvAd (tadvad vibhutvAd) (p. 319) akriyatvam asyAstu vizeSAbhAvAd iti/ etac ca asaduttaraM pUrvahetuvyAptyakhaNDanAt/ upalakSaNam etat, tena udAharaNasAdharmyeNApi pratyavasthAnaM jAtiH/ tad yathA---"niSkriyAtmA vibhutvAd AkAzavat" iti, atra pratyavasthAnam---"sakriyAtmA kriyAhetuguNayogitvAt loSTavat avizeSAt" iti/ etad api tata eva asaduttaram/ vaidharmyeNokte hetau pratyavasthAnaM darzayati sa eva "udAharaNavaidharmyAt sAdhyasAdhanaM hetuH" ity asya udAharaNasAdharmyeNa pratyavasthAnaM "jAtiH" iti zeSaH/ yathA "na cetanAyatanaM tRNAdayaH prANAdirahitatvAt, yat punaH cetanAyatanaM tat prANAdimad dRSTaM [yathA] jIvaccharIram" ity atra yadi jIvaccharIravaidharmyAd acetanatvaM tarhi tatsAdharmyAt (jIvaccharIra[vaidharmyAd acetanatvaM tarhi tat]sAdharmyAt) mUrtatvAt tRNAdInAM cetanatvam astu vizeSahetvabhAvAt iti/ upalakSaNam etat, tena "udAharaNavaidharmyAt sAdhyasAdhanaM hetuH" ity asya udAharaNavaidharmyeNApi pratyavasthAnaM jAtiH iti/ tatrodAharaNam---"anityaH zabdaH kRtakatvAt, yad anityaM na bhavati [na tat kRtakaM] yathA AkAzam" ity ukte para Aha---yadi nityavaidharmyAt kRtakatvAd anityaH zabdaH tarhi anityavaidharmyAd asparzavattvAt nityo 'stu/ kathitA jAtiH/ nigrahasthAnAni punar atraiva yathAvasaraM kathayiSyante/ nigamayann Aha---tataH caturaGga ityAdi/ "samarthavacanaM jalpaM viduH" ity uktam/ tatra kiM tasya sAdharmyam (sAmarthyam)? ity Aha---vacanasyApi ityAdi/ vacanasyApi na kevalam adhyakSaliGgayor eva sAmarthyam "asti" iti vAkyazeSaH/ kimbhUtam? ity Aha---tadanya ityAdi/ tacchabdena vAdiprativAdinoH tattve prakRte parAmRzyeti te iti ([te i]ti) tadanyatarasya vAditvam (vAdinaH) tattvasya itarasya vA yo nirNayaH sa eva avasAnaM paryantaM yasya tat tathoktaM na itarakalpitam iti evakArArthaH/ vaktrabhiprAya sUtam eva (sUcanam eva) tat tasyeti cet; tatrAha---[na] punaH naiva vaktrabhiprAyasUcanam/ evakAro 'trApi draSTavyaJ avadhAraNArtho vA punaHzabdo 'tra/ kutaH? ity Aha---sAdhana ityAdi/ sAdhanaM ca dUSaNaM ca tadAbhAsaz ca sAdhanadUSaNamAtraM (sAdhanadUSaNatadAbhAsAH) teSAM vyavasthA abhidhAnavikalpAtmikA sthitiH tasyA vastuvatvapratibandhAt (vastutattvapratibandhAt)/ asyAyam arthaH---vastu paramArthasat yat sAdhanAditattvaM tatra pratibandhAd AyattatvAt/ etad uktaM bhavati---sAdhanAdivikalpaH tadviSayaH, anyathA tataH tatsiddheH tadvyavahArocchedaH, avikalpaniSedhAt/ aniSedhe 'pi [na] tato 'pi, itarathA akiJcitkarAder api tatsiddheH "kRtakaH zabdaH anityatvAt ghaTAdivat" ity api syAt/ tadvikalpaprabhavAz ca nitarAM tadviSayAH, iti nirAkRtam etat---"vikalpayonayaH zabdAH" ityAdi/ (p. 320) "vaktrabhiprAya" ityAdinA paramatam AzaGkate dUSayitum/ vaktuH sAdhanAdivAdinaH abhiprAyaH sAdhanAdivikalpaH sUcyate abhilapyate yena tatsUcanam abhidhAnaM tayoH samAhAralakSaNo dvandvaH tasya sarvatra sAdhanAdisadbhAvavat tadabhAve 'pi avizeSAt/ etad api kutaH? ity Aha---pratibandhAbhAvAt sAdhanAdibhiH saha vaktrabhiprAyasUcanasya tAdAtmyatadutpattilakSaNAvinAbhAvAbhAvAt (tAdAtmyatadutpattilakSaNAvinAbhAvA[bhAvA]t) kAraNAt kathaM zabdaiH upalakSaNam etat, tena vikalpaiH svArthasya sAdhanAdilakSaNasya pratipAdanam iti cet; atra parasya svavacanavirodhaM darzayituM kArikAM nopaneyam ityAdikAm Aha--- [nopaneyaM kvacit kiJcid asiddhaM nApanIyate/ vAcAGgaM sUcyate ceti vaktA katham anAkulaH// 3// zabdAH kathaM kasyacit sAdhanam iti bruvan katham avadheyavacanaH? tatkRtAM tattvasiddhim upajIvatIti sAdhanAGgavacanAd bhUtadoSodbhAvanAd vA/ zaktasya sUcanaM hetuvacanaM svayam azaktam api, sAdhyoktiH punaH pAramparyeNa nAlam iti paraH prAkRtazaktiH/] kvacit zabdAdidharmiNi kiJcid asiddham anityatvAdikaM nopaneyaM nopaDhaukanIyam/ kayA? vAcA anityatvazabdena, sAdhanAnarthakyam anyatheti manyate/ tata eva kutazcit zabdAdeH kiJcit nityatvAdikaM nApanIyate na nirAkriyate vAcA "na nityaH" iti vacanena/ tad uktaM vinizcaye---"te tarhi kvacit kiJcid upanayato 'panayato vA kathaM kasyacit sAdhanam" iti/ kiM tarhi tayA kriyate? ity Aha---vAcAGgaM liGgaM sUcyate ca "parArthaM tu anumAnaM svadRSTArthaprakAzanam" [pramANavArttikAlaGkAra 4.1] iti vacanAd ity evaM yo vaktA sa katham anAkulaH Akula eva pUrvAparaviruddhAbhidhAnAt/ "vAcA" iti upalalkSaNam, tena vikalpenApi "sUcyate ca" iti vA upalakSaNam, tana vyavasIyate ca/ kArikAM vivarItum Aha---zabdA ityAdi/ zabdAH kathaM na kathaJcit kasyacit sAdhanam ity evaM bruvan saugataH katham avadheyavacanaH? kutaH? ity Aha---tatkRtAM zabdakRtAM tattvasya siddhiM nirNItim upajIvati iti hetoH/ etad api kutaH ity Aha---siddhiH sAdhanaM tasya aGgaM nimittam trirUpaM liGgam; sAdhyate anena iti vA sAdhanam, asyAM pakSadharmatvAdeH (pakSadharmatvAdiH) avayavaH tasya vacanAt pratipAdanAt "zabdaiH" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ bhUtasya vidyamAnasya doSasya asiddhAdeH udbhAvanAd vA/ idam atra tAtparyam---sAdhanadUSaNavacanena tadapratipAdane sAdhanAGgasya avacanAd doSasya ca anudbhAvanAd anarthakavacanAc ca nigrahaprAptiH tadvaktuH/ pratipAdane ayaM doSaH anuSaGgI iti/ (p. 321) syAn matam---"na tataH kiJcit kazcit pratipAdayati pratipadyate vA kevalaM taimirikadvayavad bhrAntyA zabdata idaM mayA ayaM pratipAditaH ahaM ca pratipannaH iti vaktuH pratipattuz ca buddhiH jAyate" iti; tan na sAram; yataH katham evaM svayaM jAnann eva zAbdavyavahAram anubAdheta saMyogyAdivyavahAravat? yathaivAyaM saMyogyAdiliGgaM pratibandhAbhAvena savyabhicAram upalabhya parihRtavAn tathA zabdaM pariharet/ atha tatparityAgo kSaNam api jIvituM na zakyate iti tatpAmaH (na tattyAgaH) tata eva bhaviSyacchakaTAdyanumAne kRttikAdyudayaparityAgo 'pi mA bhUt/ tathA ca "adya AdityodayAt zva Aditya udetA iti nAnumAnaM vyabhicArasaMbhavAt" iti plavate/ yadi punaH vyavahArI tathAvidhAd api zabdAt liGgAdikaM pratipadyate iti tadarthA (tadarthaM) tadaGgIkaraNam; ata eva saMyogyAdyaGgIkaraNam astu/ tad ayam apratibaddhAd api zabdAt liGgaM pratipAdayati na tathAvidhAl liGgAt liGginam iti prAkRtazaktiH/ taimiriko 'pi vijJAtataimirajJAnamithyAtvo na tato vyavahAram Aracayati, itarathA vibhramajJAne prajJAkarasya pakSatrayasthApanam ayuktaM syAt---pratipannavyabhicAro na tataH pravartate api tu anumAnAt, anyasya jAtavipralambhasya tarasyata (narasya na) pramANam iti/ nanu tasya zabdAd api vastupratipattiM tataH tatprAptiM manyamAnasya tat jJAnaM pramANaM syAt, ayam asyaiva doSo 'stu, ato liGgAdivat zabdAd api anena vyavahAraM kurvatA tadvat tasya vastutattvapratibandho 'bhyupagantavya iti sthitam/ bhavatv etat, tathApi zabdo liGgaM (li[GgaM]) gamayati na sAdhyam iti cet; atrAha---"zaktasya sUcanam" ityAdi/ zaktasya sAdhyajJApane liGgasya samarthasya sUcanam/ kim? ity Aha---hetuvacanaM trirUpaliGgavAkyam/ kimbhUtam? ity Aha---azaktam api sAdhyajJApane 'samartham api svayam AtmanA iti/ sAdhyaM vacanaM (sAdhyavacanaM) kiMbhUtam? ity Aha---sAdhyoktiH anityaH zabdaH iti pratijJAvacanam (p. 322) punaH na kevalaM sAdhanAt sAdhyasiddheH sAkSAd api tu vacanavat pAramparyeNApi nAlaM sAdhyapratipAdane na samarthA (samartham) sAdhyapratipAdanAd (sAdhyApratipAdanAd) ity evaM paraH prAkRtazaktiH prAkRtA prAkRte vA zaktiH asya, zaktavat sAdhyapratipAdanasaMbhavAd iti manyate/ na tu (nanu) liGgasyeva sAdhyasyApi pratipAdane vacanasya sAmarthye tata eva sAdhyasiddheH hetuvaiphalyam iti cet; atrAha---samyagvicAritA ityAdi/ [samyagvicAritA vAkyavikalpAs tattvagocaram/ sAdhyaM pazyadbhir ajJeyaM prAyaH prAkRtabuddhibhiH// 4// sarva evAyam anumAnAnumeyavyavahAro vikalpArUDhena dharmadharminyAyena na bahiH sadasattvam apekSate iti cet; katham arthAd eva liGgAd arthagatiH? kathaJ ca dharmadharmitayA bheda eva buddhiparikalpito nArtho 'pi, vikalpAnAm avastusaMsparzAbhyupagamAt/ vastvAzrayatvAd vastuviSayatve kathaM sAdhyAvinAbhAvihetum antareNAnupapannaM hetuvacanaM tattvaviSayaM na bhavet?] samyak sAdhyAvinAbhAvisAdhanopanyAsena vicAritAH parIkSitAH tattvagocaraM "nayantaH" iti vAkyazeSaH/ ke? ity Aha---vAkyAnAM kAryabhUtAH arthavikalpAH/ yadi vA, vAkyAni vikalpAz ca iti grAhyam/ vAkyagrahaNaM tasyaiva kevalavarNapadaparihAreNa vyavahAropayogapratipAdanArtham/ vikalpagrahaNaM dRSTAntArtham/ yathA uktavidhinA samyag vicAritA vikalpAH tattvagocarAH tathA vAkyAny api, "rUpAdizabdA nirviSaya (nirviSayA) vikalpayonitvAt pradhAnAdizabdavat" ity atra hetoH asiddhatodbhAvanArthaM vA/ sarveNa anena etad uktaM bhavati---zabdo 'nitya iti pratipAdyamAnA api svasamayAvaSTambhAd anarthakAnyazabdasAdharmyAd vA [na] pratipadyante tAn uddizya hetUpanyAsa iti; tarhi hetor eva sAdhyasiddheH kiM sAdhyanirdezeneti cet? atrAha---"prAyaH" ityAdi/ prAyo bAhulyena kSaNikatvAdirUpeNa na zabdAdisvabhAvena yacchabdAdi sAdhyam anumeyam tadajJeyamaparicchedyam/ kaiH? ity Aha---prAkRtabuddhibhiH saugataiH/ teSAM jJAnaM sarvam avikalpam, vikalpasyApi svarUpavad bahir api etteH (nirvikalpakatvApatteH) ekasya rUpadvayavirodhAt/ kiM kurvadbhiH? ity Aha---pazyadbhiH indriyANi tatra vyApArayadbhiH, indriyagrAhyaM na bhaved ity arthaH/ etad uktaM bhavati---yathA hetoH sidhyati sAdhye tatpratItyarthaM vaktravigraham Avahati tathA cakSurAdivyApAro 'pi dRSTuH avizeSAt/ ko hi vizeSo yena indriyam anarthakaM doSAya, api tu vacanam eva/ yadi punaH liGgAd gamyamAne 'py arthe nendriyavyApArA skirataM buddhyutpattAv (vyApAratiraskAraH tadbuddhyutpattAv) api nAparAparasya tasya vaiphalyaM syAt/ atha dharmimAtre tatsAphalyAn nAyaM doSaH; kSaNikatvAdidharme syAt/ ekatra guNaH sarvatra guNaM karoti na doSo doSam iti cintyam etat/ tato 'smAd doSAd bibhyatA pratijJAvacanam iva indriyam api tatra pariharaNIyam/ dharmyasiddhiH syAd iti (p. 323) cet; ayam aparo 'sya doSo 'stu/ kArikAyA uttarArdhasya vyAkhyAnam akRtvA sugamatvAt pUrvArdhaM samarthayituM pUrvapakSayann Aha---sarva eva ityAdi/ sarva eva kAryahetoH svabhAvahetor vA ayaM pratIyamAnaH anumAnAnumeyavyavahAro liGgaliGgivyavahAro vikalpArUDhena vikalpAvabhAsinA/ kena? ity Aha---dharmaH sattvAdiH dharmI zabdAdiH tayoH "sarve bhAvAH svabhAvena" [pramANavArttika 3.39] ityAdi "dharmAntarapratikSepApratikSepau" ityAdiz ca, tena/ tarhi tadvikalpasya vastvAzrayatvAt tadvyavahAraH pAramArthikaH iti cet? atrAha---na bahir apekSate tadvyavahAraH/ kim? ity Aha---sadasattvam/ sattvam asattvaM ca dharmadharmiNoH; ity apekSate, vikalpasya nirviSayatvAd iti manyate/ ced iti parAbhiprAyadyotakaH/ tatra dUSaNam Aha---kathaM na kathaMcit arthAd eva vastubhUtAd eva liGgAt sattvadhUmAdeH na kalpitAt pakSasapakSAnyataratvAdeH iti evakArArthasya (evakArArthaH/ arthasya) agnyAdeH gatiH pratipattiH? iSyate ca pareNa "artho hi arthaM gamayati" iti vacanAt/ kathaM tataH sA na syAd iti cet? ucyate---yadA hi dharmadharmivikalpo nirviSayaH tadA dharmI zabdaH taddharmAH sattvAdayaH pakSasapakSAnyataratvAder nAtiricyante iti/ nanu uktam atra dharmadharmitayA bheda eva buddhiparikalpito nArtho 'pi iti cet; atrAha---kathaM ca ityAdi/ dharmadharmiNor bhAvaH tattA tayA yo bhedaH sa eva buddhiparikalpito nArthe 'py artho 'pi (nArtho 'pi) liGgaliGgilakSaNo na kevalaM tattayA bheda eva kathaM vA na buddhiparikalpitaH kin tu tatkalpita eva/ kutaH? ity Aha---vikalpAnAm ityAdi/ idam atra tAtparyam---uktavidhinA na antar bahir vA niraMzo 'rthaH saMbhavati sAMza ca (sAMzaz ca) vikalpaviSayatvAt, vikalpAnAM ca saugataiH avastusaMsparzAbhyupagamAt "vikalpi 'vastunirbhAso visaMvAdAd ('vastunirbhA[so vi]saMvAdAd) upaplavaH" iti vacanAt, [na] artho 'pi "buddhiparikalpitaH" iti sambandhaH/ pazyatu prajJAkarasya "sarvavikalpAtItaM pratibhAsamAtraM tattvam" iti matam/ tasya sattvAdayaH artharUpatayApi vikalpitA bhavanti naveti cintyam etat/ yadi bhavanti; katham "artho hi arthaM gamayati" iti dharmakIrtivacanam asau gacchet? bhavantu tarhi vastuviSayAH te iti cet; atrAha---vastu bahir antaz ca sAMzo bhAvaH AzrayaH kAraNam avalambyaM yeSAM teSAM bhAvAt tattvAt/ vastuviSayatve aGgIkriyamANe "vikalpAnAm" ity anuvartate, kathaM kena prakAreNa tattvaviSaya (tattvaviSayaM) na bhavet/ kim? ity Aha---hetuvacanam/ kiMbhUtam? ity Aha---hetum antareNa anupapannam/ kiMbhUtaM hetum? (p. 324) ity Aha---sAdhya ityAdi/ vastuno vikalpAH tataH tadvacanam iti manyate/ anena pUrvArdhaM samarthitam/ evaM tAvat liGgaliGgivikalpAnAM keSAJcid bahirarthaviSayatvapratipAdanena tajjanmano 'bhidhAnasyApi tadviSayatvaM pratipAditam/ saMprati vivakSAprabhavatvena tasya tadviSayatvaM pareNa yad uktaM tat pUrvapakSayitvA nirAkurvann Aha---vivakSA ityAdi/ [vivakSAprabhAvaM vAkyaM svArthe na pratibadhyate/ tatsUcitena liGgena kathaM tattvavyavasthitiH// 5// vaktrabhiprAyamAtraM vAkyaM sUcayatIty avizeSeNAkSipan pAramparyeNApi na tatas tattvaM pratipadyeta/ na ca vaktrabhiprAyam ekAntena sUcayanti zrutiduSTAdeH anyata eva prasiddheH/ "pakSadharmas tadaMzena vyApto hetus tridhaiva saH/ avinAbhAvaniyamAt hetvAbhAsAs tato 'pare//" [hetubindu zloka 1] ityAdinA svayam anabhimatasyApi vastunaH pratipatteH/ tathA anekArtheSu kenArtho 'yaM vivecitaH yena vaktrabhiprAya evArthaH/ zabdaiH kvacit visaMvAdAt svayam anAzvAse kiM zabdavikalpavyabhicAracodanayA svalpakalpanayA, jJAnam eva kin na pratikSipet?] vivakSaiva prabhavaH kAraNaM yasya "prabhavati asmAt" iti vyutpatteH, vivakSAyA vA prabhavo yasya, tataH prabhavati iti vA yat tathoktam/ kim? ity Aha---vAkyam/ tat kin na kriyate? ity Aha---na pratibadhyate/ kva? ity Aha---svArthe sva AtmIyo vAdino heturUpo 'rthaH tasmin, iti kAkvA artho 'tra draSTavyaH/ atrottaram Aha---tena vAkyena yat sUcitaM tena/ kena? liGgena vivakSA vikalpArUDhA iti manyate/ anyasya tena sUcanasya paraiH anabhyupagamAt kathaM na kathaJcit tattvasya vyavasthitiH iSTasya kSaNakSayAdeH ([kSaNa]kSayAdeH)/ etad uktaM bhavati---yat tena vikalpArUDhaM liGgaM sUcitaM na tasya tattve pratibandhaH, yasya ca tatra pratibandho na tat tena sUcitam/ na ca anyasya sUcane anyatra pratipattiH pravRttir vA, anyathA svazabdena (azvazabdena) azvavacane gavi sA bhavet/ atha tadArUDheNa prayojanAsiddheH anyatra sA bhavet; tan na; atiprasaGgAt/ yadi punaH tattvatas tena sUcane 'pi bhrAntyA trirUpaM ([tri]rUpaM) liGgaM sUcitam iti pratipattiH; sApi na yuktA; aviSaye bhrAnter api pratipatter ayogAt, itarathA tataH azvazabdAt gavi pratipattiH syAt/ asAdRzyAn neti cet; kiM punaH vikalpAkArArthasvabhAvayoH sAdRzyam asti? tathA cet; pratyakSavad vikalpAnAm arthaviSayatvaM kena vAryate? pratyakSasyApi sarvathA tadabhAvAt/ yas tu manyate---"tadabhAve 'pi AntaropaplavavazAt tathApratipattiH" iti; sApi na tattvadRSTiH; yataH yad yat kAryaM tat tad eva gamayati pratibandhAt, yathA dhUmaH agnim, vivakSAkAryaM (p. 325) ca vAkyam/ tathA yat yat kAryaM na bhavati tad bhrAntyApi tan na gamayati yathA sa eva dhUmaH apAvakam, akAryaM ca vAkyam arthasya iti/ yadi punaH tathApi tayA tat tatra buddhiM janayati kutazcit pratyAsatteH; tata eva tarhi paramArthataH kiJcid akAraNe jJAnaM kariSyati, tadvijJAnaM ca tatra pramANaM syAt avisaMvAdAbhimAninaH yathA kuJcikAvivaramaNijJAnaM maNau/ syAn matam, na vAkyaM kathaJcid api arthe jJAnaM janayati vivakSAyA anyatra, kevalaM vikalpAntaram evaM jAyate ato vAkyAd arthaH pratIyate (pratIya[te]) iti; na; tathA kramapratIter abhAvAt pUrvaM vAkyAd vivakSAvikalpaH punaH arthavikalpa iti/ tataH sthitam---"[tat] sUcitena liGgena kathaM tattvavyavasthitiH" iti/ idam aparaM vyAkhyAnam---"vivakSAprabhavam api iti apizabdo 'tra draSTavyaH/ vAkyaM svArthena svAbhidheyavastunA pratibadhyate katham" iti prazne tatsUcitena liGgena tattvavyavasthitir yataH ity uttaram/ kArikAM vivRNvann Aha---vaktrabhiprAyamAtraM bhavadbhiH arthaM vAkyaM sUcayati ity evam avizeSeNa AkSipan kroDIkurvan saugataH pAramparyeNApi na kevalaM sante to (sAkSAt) vAkyAt tattvaM sAdhyaM vastu na pratipadyeta/ atha "vAkyAt liGgam, ataH tattvam" iti; parArthAnumAnaM syAd iti manyate/ dvitIyaM kArikAvyAkhyAnaM vyatirekamukheNa anenaiva darzitam, vaktrabhiprAyasUcakatvaM vAkyasyAbhyupagamya dUSaNam uktam, idAnIm ekAntena tad api nAstIti darzayann Aha---na ca naiva vaktrabhiprAyam ekAntena avazyambhAvena sUcayanti sUcyata ity uta (iti/ kutaH?) ity Aha---zruti ityAdi/ Adizabdena arthAntaragamanaparigrahaH/ yatrApi "zrutir dRSTyAdeH (zrutiduSTAdeH)" iti pAThaH, tatra Adizabdena kalpanAduSTAdiparigrahaH/ zrutiduSTAdeH anyata eva prasiddheH/ Adizabdalabdham artham udAharann Aha---pakSadharma ityAdi/ pakSo dharmI avayave samudAyopacArAt, tasya dharmaH tadaMzena tasya pakSasya aMzena sAdhyadharmeNa na tadekadezena pakSazabdena samudAyAvacanAt vyApto vyAptiyogAt/ vyAptiz ca vyApakagatA tatra yatrAsau sAdhanadharmo bhAva eva nAbhAve (nAbhAvaH)/ vyApyagatA tatraiva yatrAsau sAdhyadharmo nAnyatra/ kim? ity Aha---punaH iti vitarke hetur eva manAg api ahetur ([a]hetur) na bhavati ity evakArArthaH/ kati prakAraH? ity atrAha---sa hi sa hetuH khalu tridhA/ kutaH? ity Aha---viruddha ityAdi/ atra codyate---yadi pakSadharmaH; katham asiddhaH? svayam Azrayasya ca sandehe asiddho (asiddhe) vAsiddha ucyate/ na ca tadA kasyacit pakSadharmatA/ tathA yadi tadaMzena vyAptaH; kathaM viruddho 'naikAntiko vA? tadaMzavyAptivacanena anvayavyatirekayor abhidhAnena tannirAsAt/ sa hi vipakSe san asan sapakSe viruddhaH, ubhayatra san saMbhAvyamAno vA anaikAntikaH, na cAsya tadaMzavyAptir (p. 326) iti; na; parApekSayA evam abhidhAnAt/ paro hi sattvAdInAM pakSadharmatvaM tadaMzavyAptiM ca [abhyupagacchati] kuto 'nekAntavAdinas tasya pramANatA? te na kvacit sattvAdisaMbhavaH iti asiddha ucyate, anekAnta eva vA asya tavodvirAddhaH (saMbhavAd viruddhaH) kalpitasya kSaNikaikAntavad akSaNikaikAnte 'pi vyabhicArI iti, yad vakSyati--- "asiddhaH siddhasenasya viruddho devanandinaH/ dvedhA samantabhadrasya hetur ekAntasAdhane//" [siddhivinizcaya pariccheda 6] iti/ tataH paraparikalpitAt kAryAdeH apare kAryAdayo maraNAdau sAdhye ariSTAdayaH hetvAbhAsA na [hetavaH] "bhavanti" ity adhyAhAraH/ kutaH? ity Aha---avinAbhAvaniyamAt/ asyaiva vyAkhyAnaM tata ityAdi/ dvitIyaM vyAkhyAnam Aha---tataH pare saMyogyAdayo hetvAbhAsA bhavanti iti/ kutaH? ity Aha---avinAbhAvaniyamAt/ asyAyam arthaH---vinA bhAvyam (sAdhyam) antareNa abhAvyaniyamaH (abhAvaniyamaH) sAdhyAbhAve (sA[dhyA]bhAve) abhAvaniyamaH, punaH asya na jJAyoge (na cAyoge) sAdhyAbhAve 'pi bhAva ity uktaM bhavati, tasmAd iti/ tataH kiM jAtam? ity Aha---svayam AtmanA AdinA (apinA) anabhimatasyApi na kevalam abhimatasyaiva vastunaH arthasya pratipatteH "zabdebhyaH" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ na ca vaktrabhiprAyam ekAntena sUcayanti zabdA ity apekSam (apekSyam)/ nanu yady apy evaM bhAvanA (bhAvena) vyAkhyAyate---yathApy (tathApy) ayam asya artho na bhavati kin tu vaktrabhiprAyo 'rthaH iti cet; atrAha---tattva (tathA) ityAdi/ tathA tena uktaprakAreNa anekArtheSu zabdeSu satsu kena puruSeNa pramANena vA artho 'yaM nirdizyamAno vivecitaH pRthakkRtaH yena vitetranena (vivecanena) vaktrabhiprAya eva nAnyaH syAd arthaH na kenacit ity arthaH/ etena patram api cintitam/ atha kadAcid arthAbhAve 'pi vRtteH anarthakAH zabdAH? ity atrAha---kvacit na sarvatra visaMvAdAt vaJcanAt/ kaiH? ity Aha---zabdaiH saMvAde 'pi bahulaM zabdaiH ity apekSam (apekSyam) svayam AtmanA bauddhena anAzvAse kriyamANe kiM svalpakalpanayA/ kiMbhUtayA? ity Aha---zabdAnAM vikalpAnAM vyabhicArasya codanaM yasyAM tayA/ tarhi kM kuryAt paraH? ity Aha---jJAnam eva vikalpAnAm anantaraM nirdezAt jJAnazabdena "darzanam" iha gRhyate, tad eva, na zabdavikalpAnAm, tatpratikSepeNaiva tatpratikSepaNAt tanmUlatvAt teSAm iti manyate/ kin na pratikSipet? bahiH pratikSiped eva tasya svapnAdau arthAbhAve 'pi darzanAt ity eke/ yena svasaMvedanena jJAnaM "jJAnam" iti bhavati tat "jJAnam" ity ucyate, tad eva kin na pratikSipet? dvayanirbhAsavat tatrApi anAzvAsAt/ etad eva darzayann Aha---[zakyaM hi vaktum--- (p. 327) sAdhyopalabdheH pratyakSaM pAramparyeNa nApy alam/ zaktasya sUcikA sAkSAt kAcana sarvA na kalpanA// 6// paramArthaikatAnatve buddhInAm anibandhanA/ na syAt pravRttir artheSu samayAntarabhediSu// 7// pramANAbhAve jJAnam eva kin na pratikSiped iti/ pratikSepAsiddhir iti vAkyapratikSepe 'pi samAnam/ tattvapratipattiM prati vAkyavizeSaiH anumAnavRttau vyavahartAro 'tizerate nAnyathA/ tatkAryavyabhicAre 'pi yathA gamakatvaM tathA zabdasya/] zakyaM hi vaktum ityAdi/ hi yasmAt zakyaM vaktum/ kim? ity Aha---sAdhyopalabdheH sAdhyasya kSaNakSayasya svasaMvedenAnanyavedyAdeH yA upalabdhiH dRSTiH sAkSAtkaraNaM tasyAH pratyakSaM caturvidham avikalpadarzanaM nAlam na samartham/ katham? ity Aha---pAramparyeNa apizabdo 'tra vyAkhyeyo bhinnaprakramanyAyAt/ [na] kevalaM sAkSAd api tu pAramparyeNApi/ tathA hi---na tAvat sAkSAt, paramArthAbhAve 'pi tatpravRtteH upaplavadazAyAm/ tathA sati yad avabhAsate na tat paramArthasat yathA taimirikopalabhyamAnaM kezoMdrakAdi (kezoNDukAdi), avabhAsate ca jJAnasya svasaMvedanAdi/ na caitan mantavyam---kezoNDukAdeH jJAnAtmakatve tatsattvAt sAdhyavikalo dRSTAnta iti; sArUpyaniSedhAt, grAhyagrAhakAkArabhedapratIteH anyena anyagrahaNAvirodhAt jananavat/ asyAbhAve vijJAnavAdino 'numAnAbhAvaH/ taddhi trirUpaliGgajam iSyate tadabhAvam abhyupagacchan katham "yad avabhAsate taj jJAnaM yathA sukhAdi avabhAsate ca nIlAdikam" ityAdyanumAnaM vadet? asya sAMvRtatve kutaH ato nIlAdeH bhAvato jJAnatvasiddhiH atiprasaGgAt? atha "yAdRzo yakSaH tAdRzo baliH" iti vacanAt sApi tatas tathA neSyate; vastunaH kiM nIlAdikam astu? "jJAnam" iti cet; kutaH pramANAt? ata eveti cet; hanta hato 'si, prakRtavirodhAt/ yadi cedam anumAnaM paramparasyApi na tatra pratibaddham, katham asya tadavyabhicAraH? tathApi tadbhAvo (tadbhAve) "liGgaliGgidhiyor eva pAramparyeNa vastuni/ pratibandhAt tadAbhAsazUnyayor apy avaJcanam//" [pramANavArttika 2.82] iti plavate/ yadi punaH paramparayA tatkAryatvenopagamAn nAyaM doSaH; tathA sati sarvam anumAnam avyabhicAram ata eva syAd iti na tadAbhAso nAma/ tato 'sya tatra pratibandhAbhAve na avyabhicAra iti nAtas tatsiddhiH/ pratyakSata iti cet; na; tasya tAvati vyApAre sAmarthyAbhAvAt/ na hi idaM sarvaM nIlAdi "jJAnam" iti pratyetum arhati, anena (anyena) anyagrahaNaprasaGgAt/ na ca (p. 328) sarvaM nIlAdi bhavadIyajJAnAd bahirbhUtam iti yuktir asti; atra tato 'nyasyApi anivAraNAt/ bhavadIyAnupalambhamAtrasya tadabhAvasAdhane sAdharmyAt ('sAmarthyAt), itarathA sukhena duHkhasya anupalambhAd abhAvaH syAt/ nanu [na] madIyam adhyakSam azeSasya nIlAdeH jJAnAtmakatvam avaiti kin tu svayaM viSayIkRtasya iti cet; na; tatra vivAdAt/ tathA hi---tvatpratyakSaM nIlAdikam AtmabhUtaM pratyeti iti kaH pratyeti? tad eveti cet; anyasya pratyakSaM tat svato bhinnaM pratyeti/ tathA va (ca) tat tathA pratipadyamAnam AtmAnaM pratyeti tad eveti na vijJaptimAtrasiddhiH/ sa katham idaM parasmai nivedayati? kathaM kena prakSeNa (pratyakSeNa) tvadIyapratyakSasya parapratipattyahetutvAt, jJAnAntaravaiyarthyaprasaGgAt/ anyajJAnasya adhipatipratyayo bhavatIti cet; tarhi tasya kenacit pratyAsattiviprakarSAbhAvAt sarvasya bhaved iti na vivAdo nAma bhavet/ na caivaM jainAt/ kathaM caivaM kAryakAraNabhAvo na bhavet, yataH tadvat pareNa parasya grahaNaM viruddhatA nyayApi (virudhyeta/ api) ca pratyakSaM tathA parapratipattihetuH tathaiva (tavaiva) syAt/ mama neti cet; bhavadIyam anyasya na iti samAnam/ nApy anumAnena; uktadoSAt/ yat punar etat---vivakSitapratyakSAt nIlAder abhedAt svAtmabhUtam eva tat tat pratyeti iti tasya tato 'bhedaH, kutas tena grahaNam? tad yathA---yad yena gRhyate tat tena svAtmabhUtaM gRhyate yathA svarUpam, gRhyate ca nIlAdikam iti/ na tv idam anumAnam uktam (yuktam)/ tan na asya parapratipAdanopAyo 'sti/ parAbhAvAn na sa pratipAdyata iti cet; tad etad anyatrApi samAnam/ zakyaM hi anyenApi vaktum ahaM tAvat nIlAdikaM svato bhinnaM pazyAmi, na cAnyaH pratipattA asti yo mayA pratipAdyate, mAM prati codya svAkaroti (codyaM svIkaroti), pratipakSAt naH svArthasiddhiH/ yat punar etat---kathaM svato bhinnaM tat tat pratyeti iti? abhinnaM kathaM pratyeti? tathAdarzanAt; anyatra samAnam/ tan na kezoNDukAdikaM jJAnAtmakaM yuktam/ tato bahirbhUtasya paramArthasattve ca na vijJaptimAtraM pratyakSalakSaNe vA abhrAntagrahaNam arthavad iti/ tattvasattvAsattvavikalpavikalatApi etena cintitA/ tataH tadabhyupagacchatA bahiH taimirikakezAdeH asattvam abhyupagantavyam iti na sAdhyazUnyo dRSTAntaH/ nanu pratyakSe saccetanAdeH pratibhAsane kathaM na tadupalabdhiH? tatsamartham iti cet; na; paramArthopalabdhiH (paramArthopalabdheH) vivakSitatvAt/ ata eva sAdhyagrahaNam/ bhrAntasya sAdhyatve klezamAtraM bhaved iti/ tat tat (tan na) sAkSAt sAdhyopalabdheH pratyakSaM samartham/ ata eva tadviSayAnumAnajanakatvena pAramparyeNa; sarvathA bhrAntyA tadanutpatter iti manyate/ (p. 329) nanu grAhyAkAravat svarUpe 'pi vibhrame vibhramo 'pi na sidhyati/ tatas tanmAtram astu iti cet; atrAha---zaktasya ityAdi/ zaktasya liGgasya sUcikA jJApikA kAcana ([kA]cana) kalpanA na sarvA, na sat (na sA)/ sAkSAt tatsUcane samarthA tadviSayA iti yAvat/ kalpanAgrahaNam upalakSaNam, tena zabdo 'pi gRhyate/ yadi vA, kArye kAraNasya tatra vA kAryasyopacArAt kalpanAzabdena zabda ucyate/ etad uktaM bhavati---yathA pratibhAsAvizeSe svarUpaparihAreNa anyatra bhrAntaM tathA zaktasUcakazabdavikalpaparihAreNa pradhAnAdizabdAdibhrAntatvam iti/ yat punar etat---paramArthaikatAnatva ityAdi/ tatra dUSaNam Aha---paramArthaikatAnatve ityAdi/ paramArthaH svalakSaNaM tasmin ekaH pradhAnabhUtaH tAnaH tAdAtmyAdipratibandho yAsAM tAsAM bhAve tattve aGgIkriyamANe/ kAsAm? buddhInAm iti/ tasyAM kiM syAt? ity atrAha---syAt bhavet pravRttiH vartanam/ kva? artheSu/ kiMbhUteSu? samayAntarabhediSu bahiH parasparaviviktatanavaH kSaNikA niraMzAH paramANavo darzanaviSayA antaz ca advayaM vedanam iti darzanam iha "samayaH" ity ucyate, nAnyaH aprastAvAt, tato 'nyaH tadantaram tad bhettuM saugatasamayAd anyatvena vyavasthApanazIleSu, sthirasthUlasAdhAraNAdisvabhAveSu samastavoktinyAyAt (samatantroktinyAyAt)/ kiMbhUtA? ity Aha---nirnibandhanA AlambanarahitA ity arthaH/ tato manyAmahe---bahir antaz ca buddhInAm avizeSeNa paramArthaikatAnatvaM nAstIti zabdAnAM nirviSayatvaM vyavasthApayitukAmasya buddhInAM tadAjAtaM (tadAyAtam) ataH "adhikArthinyAH patitaM tad api ca yat pijjane lagnam/" ity Apatitam/ bahir antaz ca kasyacit pramANAbhAvAt tadabhAvasAdhanaM tva (ca) siddhasAdhanam iti manyamAnasya prajJAkarasya mataM pUrvapakSeNaiva dUSayitvA kArikAdvayasya tAtparyaM kathayann Aha---pramANAbhAva ityAdi/ asyAyam arthaH yad uktam---"jJAnam eva kiM na pratikSipet" iti/ tatra tatpratikSepe pramANapratikSepo jJAnAtmakatvAt pramANasya, asya vA bhAve pratikSepAsiddhiH jJAnasya anyasya vA nirAsAsiddhiH/ paramArthasiddhivat tatpratikSepAsiddhir api pramANam antareNa nopapadyate/ tad uktaM nyAyavinizcaye---"pramANam AtmasAtkurvan" [nyAyavinizcaya 1.49] ityAdi/ tato vedanamAtram astu iti manyate/ ity evaM cet; atrAha---vAkyapratikSepe 'pi vAkyasya saviSayatvanirAse 'pi na kevalaM jJAnasya samAnaM sadRzam/ na tvaro krame (?)/ tad eva darzayann Aha---tattva ityAdi/ tattvasya kSaNakSayAdeH ([kSaNa]kSayAdeH) pratipattiM prati anumAnasya vRttau pravRttau/ nanu ca tatpratipattir eva anumAnaM tat katham idam ucyate iti cet? na; upacAreNa anumAnazabdena liGgAbhidhAnAt/ kaiH? ity atrAha---vAkyavizeSaiH trirUpaliGgavacanaiH/ tasyAM kim? ity Aha---vyavahartuM (vyavahartAro) vyAkhyAtAro 'pi tiserate (atizerate) nAnyathA nApareNa prakAreNa/ idam atra tAtparyam---"sarvaM vAkyaM bahirarthazUnyam" iti pratipAdayato na tatra pratyakSaM pramANam/ yadi punaH "yady atrApratibaddhaM na tat tatra yathArthapratItijanakaM yathA dhUmo 'pAvake, bahirarthApratibaddhaM ca sarvaM vAkyam" (p. 330) ity anumAnaM tatra pramANam/ asya vAkyasya liGgapratipAdane pratijJA svavacanavirodhinI, tadapratipAdane kutaH parasya liGgapratItiH iti/ param upahasann Aha---tad ayam (tatakArya) ityAdi/ agnyAdeH kASThAdijanmano 'pi maNyAder darzane tatkAryasya vyabhicAre 'pi yathA gamakatvaM (gama[ka]tvaM) tathA zabdasya kvacid vyabhicAre 'pi/ tad darzayann Aha---sAmagrIbhya ityAdi/ [sAmagrIbhyo vicitrAbhyaH kASThAdibhyo 'gnisaMbhave/ pratipadyate yatas tattvaM kiM zabdaM tyaktum arhati// 8// tattvapratipatteH ... zAbdam .../ svArthAnumAne 'pi prayogadarzanam anyathAyuktam eva/] sAmagrIbhyaH kAraNakalApebhyaH/ kiMbhUtAbhyaH? vicitrAbhyaH bhinnajAtIyAbhyaH/ punar api kiMbhUtAbhyaH? kASThAdibhyaH Adizabdena maNyAdiparihAraH/ tena kASThAdaya eva viziSTAH sAmagrIzabdena ucyante nAnyA tebhyaH sA iti darzayati/ yadi syAt kASThAdInAm iti brUyAt/ kiM ca, asyA eva kAryaniSpatteH kASThAdikam anarthakaM syAt/ [na] cAnyata utpannaM kAryam anyasya yuktam atiprasaGgAt/ atha tatsambandhinyA janakatve tasyAH tad api janakaM tatsambandhanAka (tatsambandhanAt)/ kutaH tatra samavAyAt/ asya sarvagatatve kutaH kasyacid eva sA iti cintyam/ yadi punaH samavAyasambandhAvizeSe 'pi tatsambandhivizeSa iSyate; iSyatAM bhinnA sAmagrI tu na sidhyati/ yayaiva pratyAsattyA samavAyAvizeSe 'pi kecid eva kAJcid eva sAmagrIM bibhrati tayaiva te tatkAryaM kurvantu tayA kim? samavAyaniSedhAc ca na tatsambandhinI/ kAryatvAd iti cet; tAM tarhi kASThAdayo 'svarUpeNa janayanti kArye kaH pradveSaH yataH tat te na janayanti? aparayA sAmagryeti cet; sa eva doSaH, anavasthA ceti/ agnisaMbhave apizabdA tu (apizabdo 'tra) draSTavyaH saMbhAvanAyAm/ na hi agnivad dhUmasyApi vijAtIyAbhAve kAryaM liGgaM saMbhavati/ tatsaMbhave 'pi kAryaM liGgam "suvivecitaM kAryaM kAraNaM na vyabhicarati" iti nyAyAt na zabdaH/ kim? liGgam ity anuvartate/ kiMbhUtaH? ity Aha---yataH zabdAt tattvaM liGgalakSaNam anyad vA pratipadyate (pra[ti]padyate) saugataH/ tathA hi---yo 'rthe sati bhavatu zabdaH so 'nyaH, yaz ca tadabhAve so 'pi anyaH/ "suvivecitaM kAryaM kAraNaM na vyabhicarati" ity etat na saugatakAkakulacarvitam/ na caitat codyam---ya eva ghaTazabdo ghaTe sati dRzyate sa eva tadabhAve, tat kathaM liGgam iti; tadekatvAsiddheH, ubhayor api dezAdibhedAt iti/ sAdRzyam anyatrApi na vAryate/ syAn matam---kASThAdijanmanA pAvakena maNyAdijanyasya tasya na sAdRzyaM kAraNavaisAdRzyAt, (p. 331) na [tAdRzAt]/ tAdRzAd dhi jAyamAnaM tAdRzaM nAnyathA/ tAdRzAnyAdRzavyadvi jAyamAnaM tAdRzannamadhA tAdRzAnyAdRzavyavasthaiva na syAd iti/ tad etad uttaraM zabde 'pi samAnam/ yathaiva ca ghaTazabdaM samAnaM sarvatra jano manyate tathA kASThamaNijanitaM vahnim, sadRzavyavahAradarzanAt/ yas tu manyate---indhanAt pAvako jAyate, tadindhanaM kASthavat maNir api, tatra tAdRzAd eva tAdRzodbhava iti/ tatra kim idam indhanam? pAvakajananayogyaM vastu iti cet; tarhi dhUmo 'pi tajjananayogyAt zakramUrdhAder bhavan tAdRzAt tAdRzaH syAt/ na caitAvatA zakramUrdhAdiH agnir bhavati, itarathA kASThaM maNiH syAd avizeSAt/ anyeSAM tu darzanam---vaktari zabdaH dezAntarAdau arthaH tat kathaM sa liGgam/ na hi mahAnasadhUmo mahodadhidahanasya liGgam/ kathaM tarhi parNakAdyAdezAntarAdi (parNakASThAdidezAntarAdi) tallIdAhasya (vallIdAhasya) kathaM vA anyatra prasuptasya anyatra prabodhasthAnAntarAdicetaso yataH prajJAkarasya nirUpAdAnaH prabodho na bhavet/ svayaM ca jalacandrAdeH candrAder anumAnam icchati, yad idaM ([yadi]daM) darzanam avatiSThata (avatiSThate) tato yat kiJcid etat/ nanu yadi kAryaM kAraNaM vyabhicarati mA bhUt tatas tad anumAnam iti cet; etad evAha---sAmagrIbhyaH vicitrAbhyaH kASthAdibhyo 'gnisaMbhave sati kAryaliGgaM tal liGgam eva [na] bhavati/ tatrottaram Aha---zabdam (zabda[m]) ityAdi/ yataHzabdAt tattvam abhimataM vastu pratipadyate saugataH cArvAko vA sa zabdaH kim? ayam atrAbhiprAyaH---uktadoSAd anumAnaM tyajann api na zabdaM tyaktum arhati mUkatAprApteH/ tadaparityAge kama (pratyakSAdikaM) yady apramANaM na tataH tattvaM pratipadyeta, anyathA kathaM prekSAvAn kimarthaM vA anyatra pramANAnveSaNam? pramANaM cet; siddhaM naH samIhitam, evamarthaM cazabdaH/ "kim" iti sAmAnyavacanam/ kArikAyAH prathamArdhasya tAtparyam Aha---"tattvapratipatteH" ityAdinA/ dvitIyasya Aha "zAbdam" ityAdinA/ nanu zabdAt tattvapratipatter abhAvAd asiddho hetur iti cet; atrAha---[svArthAnumAne 'pi ityAdi] na kevalaM parArthAnumAne api tu svArthAnumAne 'pi prayogadarzanam anyathA anyena tattvaprayogadarzanam anyathA anyena tattvapratipattyabhAvaprakAreNa ayuktam eva tatprayojanAbhAvAd iti bhAvaH/ idaM vA anyathA ayuktam eva iti darzayann Aha---"tattva" ityAdi/ [tattvapratyAyanAd vAdI jayati prativAdy api/ bhUtadoSaM samudbhAvya yugapat saMbhavAt tayoH// 9// zabdena vaktrabhiprAyasUcanAGgIkaraNe vAdI nigRhyate tattvataH sAdhanAGgAvacanAt, (p. 332) tathA prativAdy api bhUtadoSam aprakAzayan/ tattvaM pramANato 'pratipAdayataH asAdhanAGgavacanaM bhUtadoSaM samudbhAvayati prativAdIti yugapan nigrahaprAptiH jayanAt/ tan na svapakSasiddhim antareNa kasyacij jayo nAma nyUnatayA...mArgaprabhAvanAlakSaNatvAj jayasya/ tasmAn nirAkRtapakSatvam eva nigrahasthAnam/ kasyacit tUSNIMbhAve tAvatA parasya jayAbhAvAt kaH kena nigRhyate? sAdhanadUSaNatadAbhAsAnAm anyatarasya tathodbhAvyamAne tUSNIMbhAvasyApi yugapat saMbhavAt/] tattvasya tu rUpaheturUpasya (trirUpaheturUpasya), yadi vA sAdhyarUpasya pratyAyanAd saugato jayati "prativAdinam" ity adhyAhAraH/ na kevalaM vAdy eva api tu prativAdy api sa eva jayati "vAdinam" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ kiM kRtvA? ity Aha---bhUtadoSaM pAramArthikAsiddhAdidoSam udbhAvyeta (pAramArthikAsiddhAdidoSaM samudbhAvya iti) "anyathA ayuktam eva" ity anuvartate, anyathA pratipattyabhAvaprakAreNa tattvapratyAyanabhUtadoSodbhAvanayoH atyantam asaMbhavAt/ etad eva darzayann Aha---yugapad ityAdi/ yugapad ekadaiva saMbhavAt tayoH jayaparAjayayoH/ tathA hi---yathA saugate samIcInasAdhanavati paraH tadviparItaH parAjayavAn tathA saugato 'pi syAt, sato 'pi tatsAdhanasya tenAvacanAt/ tathA, yathA sadoSasAdhanavAdI vaizeSikAdiH nigrahavAn prativAdI bauddho 'pi tathaiva, tena doSasya sato 'pi anudbhAvanAt/ atha vA, anyathA pUrvapakSayitvA kArikeyaM paThitavyA/ yadi zabdo (sattvaM) hetuH tata eva sAdhyasiddheH, punaH kRtakatvAdyupAdAne hetvantaraM nAma nigrahasthAnaM syAt/ etena zAbdaM pramANAntaraM ca ity etad api nirUpitam iti; atrAha---tattva ityAdi/ nanv etat "samyag vicAritA" ityAdinA zakyaparihRtam, kimarthaM punarAha (punarA[ha?]) dUSaNAntarapratipAdanArtham ity adoSaH/ vAdI jaino jayati, prativAdinam/ kutaH? ity Aha---tattvasya jIvAdeH samIcInasAdhanapratijJAdivacanena pratyAyanAt pratipAdyepi (prativAdy api) saugato vAdinaM jayati/ kiM kRtvA? bhUtadoSaM pratijJAdivacanaM paramArthadUSaNam anudbhAvya (paramArthadUSaNaM samudbhAvya)/ na caitad yuktam iti manyate/ kutaH ity Aha---yugapat saMbhavAt tayoH jayetarayoH/ tathA hi---yadaiva vAdI svAbhimataM yuktitaH pratipAdya paraM vijayate, tadaiva paro 'narthakapratijJAdivacanam udbhAvya, tatra caikadA saMbhavaH/ parArthena kArikAM vivRNvann Aha---vaktrabhiprAya ityAdi/ vaktrabhiprAyasya sUcanaM zabdena kAryaliGgena yajjJApanaM tasya aGgIkaraNe vAdI saugato nigRhyate naiyAyikAdinA/ kutaH? ity Aha---sAdhanAGgasya pakSadharmatvAdeH/ yadi vA, sAdhanam eva aGgaM sAdhyapratipatteH nimittam/ atha vA, siddhiH sAdhanaM tasya aGgaM kAraNaM tasya, avacanAd "vAdinA" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ katham? ity Aha---tattvataH paramArthena/ na hi anyasUcakena tattvato 'nyaH sUcito nAma atiprasaGgAt/ tathA tena prakAreNa prativAdy api saugato "nigRhyate" ity anuvartate/ kutaH? (p. 333) ity Aha---bhUta ityAdi/ [bhUtasya] sato 'pi asiddhAdidoSasya aprakAzanAt/ dvitIyena tAM vyAkhyAtukAma Aha---tattvam ityAdi/ tattvaM pramANataH apratipAdayataH ([a]pratipAdayataH) saugatasya pratijJAdi asAdhanAGgavacanam bhUtadoSaM samudbhAvayati? kAkvA vyAkhyeyam etat/ yadizabdo vA atra draSTavyaH/ kaH? ity Aha---prativAdI iti hetoH yugapan nigrahaprAptiH/ kutaH? ity Aha---jayanAt "yugapad" ity anuvartate, bhUtadoSAt parAjayavat tattvapratyAyanAt jayo 'pi vAdino 'vazyaMbhAvI iti manyate/ upasaMhAram Aha---yata evaM tat tasmAt na kasyacit jayo nAma/ kena vinA? ity Aha---svapakSa ityAdi/ kena kRtvA? ity Aha nyUnatA ityAdi/ kutaH? ity Aha---mArgasya samyaggadarzanAdeH prabhAvanA prakAzanaM lakSaNaM yasya [tasya] bhAvAt tattvAt/ kasya? jayasya iti/ yata evaM tasmAt nirAkRtapakSatvam eva/ nirAkRtaH pakSo yasya tasya bhAvaH tattvam eva nAnyat pratijJAdikaM nigrahasthAnaM vAdinaH prativAdino vA/ tat tu asamyaksAdhanavAdini jaine saugatasya pratijJAdivacanam udbhAvayato 'pi astIti sa eva nigRhyate iti bhAvaH/ etenedam api pratyuktaM yad uktam---"paJcAvayavopapannaH" [nyAyasUtra 1.2.1] ity atra naiyAyikAdinA avayavanyUnatAviparyAsAdhikyaM nigrahasthAnam iti; para Aha atyalam (atyalpam) idam ucyate---"nirAkRtapakSatvam eva nigrahasthAnam" iti; yAvatA tUSNIMbhAvo 'pi tad iti cet; atrAha---kasyacit vAdinaH prativAdino vA tUSNImbhAve iti tAvatA tUSNImbhAvamAtreNa parasya prativAdino vAdino vA jayAbhAvAt kaH kena nigRhyate/ kutaH? ity Aha---yugapad ityAdi/ na kevalaM sAdhanAsAdhanAGgapratijJAdivacanodbhAvanayoH yugapat saMbhavaH kin tu tUSNImbhAvasyApi yugapat saMbhavAt/ etad uktaM bhavati---yadi vAdinaH tUSNImbhAvAt parAjayaH tasyApi kadAcit tadbhAvAt vAdinaH saMbhaved iti sakRjjayetarau syAtAm iti/ nanu kasyacit tUSNImbhAvamAtreNa na parasya tayo (tayoH prasaGgaH) yenAyaM doSaH syAt, api tu tathodbhAvayataH, na ca dvayoH tUSNImbhAve tad astIti cet; atrAha---sAdhana ityAdi/ sAdhane ye (sAdhanaM ca) dUSaNaM ca asiddhatvAdi, tad ity anena sAdhanadUSaNaM parAmRzyate tad iva AbhAsata iti tadAbhAsam ca tattvato (teSAm) asiddhAdeH (anyatarasyApi) tathA bhAvena udbhAvyamAna (udbhAvyamAne) (p. 334) tayoz ca "yugapat saMbhavAt" iti sambandhaH/ evaM manyate vAdinA asiddhAdInAM sAdhanadoSANAm anyenya tasmin (anyatarasmin) prayukte tan nodbhAvayati paraH kin tu anyam eva yadA; tadA kasya jayaH parAjayo vA? na kasyacit, anyathA dvayor api sakRt syAt, samataiva tu nyAyyA/ ka evaM vyavasthApayati? "sabhA" iti cet; kutaH? dvayor api tattvasiddher abhAvAt, ekasya duSTasAdhanavacanAd anyasya anyadoSaprakAzanAt/ saiva tarhi tUSNImbhAvamAtraprakAzane 'pi, kasyacid iSTasiddher abhAvAt anyathA sAdhanopayogAbhAvaM tayoH samatAM vyavasthApayitum arhati/ yadi punaH vAdinaH taddoSaprakAzanAd itaro jayavAn ity ucyate; tiSThatu tAvad etad "asAdhanAGga" ityAdi kArikayA nirUpayiSyamANatvAt/ yadA parasya anyadoSodbhAvanam udbhAvyate tadA vAdI jayati ity eke; tat kena udbhAvyate? vAdineti cet; sakRjjayetarau, parasyeva Atmano 'pi doSasya tenaiva prakAzanAt/ etena "sabhayA" iti nirastam; sA hi yathA (yadA) vAdino 'pi santaM doSaM nopalakSyate (nopalakSayati tadA) amadhyasthatAprasaGgAd iti/ atraiva dUSaNAntaraM darzayann Aha---asAdhanAGga ityAdi/ [asAdhanAGgavacanam adoSodbhAvanaM dvayoH/ nigrahasthAnam iSTaM cet kiM punaH sAdhyasAdhanaiH// 10// vAdinas tUSNIMbhAvAd asAdhanAGgavacanAc ca nigrahasthAnaparyantajalpaparisamAptau samam/] asAdhanAGgasya (sAdhanAGgasya avacanam) anuccAraNaM tUSNImbhAvaH adoSodbhAvanaM doSasya sato 'pi aprakAzanam upekSaNaM dvayoH yAthAsaGkhena (yAthAsaGkhyena???) vAdiprativAdinoH nigrahasthAnam iSTaM cet yadi [kiM na] kiJcit sAdhyaiH sAdhanaiz ca "jJAtaiH" ity adhyAhAraH/ dhyAtrapekSayA (vyaktyapekSayA) ubhayatra bahuvacanam/ punaH iti vitarke/ idam atra tAtparyam---tatparijJAnaM yadi svArtham eva; parapratipAdanAsaMbhavAt, kutaH kasyacit kva kAruNikatvaM yataH ziSyopAdhyAyavyavasthA/ pratipAdakAbhAve vA kathaM kasyacit tatparijJAnam ity api cintyam/ svata iti cet; sarvasya syAd iti zAstrapraNayanam anarthakam/ parArtham apaiti (vaiti) cet; kimarthaM tUSNImbhUtaH kazcit nigRhyate? sa tAvat pratipAdanIyo yAvat tattvaM pratipadyate anyathA kimarthatRrevAbhidhIyate (kimartham evam abhidhIyate)---"tAvad abhidhAnIyaM yAvat pratipAdyaH pratipadyate/" iti subhASitaM syAt/ kathaM paropanyastam ajAnan (ajAna[n]) taiH punaH punaH pratipAdyate na punaH svasAdhanam iti ko 'yaM niyogaH---anyaH sarvaH pratipAdyate na vAdI prativAdI veti ca/ "dasyutvAt" iti cet; kathaM (p. 335) dasyutA? samayAntarAvezAt; tata eva pratipadyate tadAvezaparityAgena pratipAdakasamaye samAvezo yathA syAt/ dRzyante hi samayAntarAnuSaGgiNo 'pi tatra vizeSapratipAdanavazAt anyamArgAnusAriNo bhavantaH/ kecit na sarve iti cet; na tarhi kazcit pratipAdyaH, na hi anyo 'pi pratipAdyamAno 'bhISTasamaya eva vartate, tatrApravartanasya kasyacit samayAntare pravartanasya ca darzanAt/ katham evaM ziSTAdiH dasyur na bhavet vAdapravRttikAle tatsamAvezAt, itarathA tatra pravRttiH kutaH? sarvadA neti cet; anyayo 'pi (anyasyApi) sarvadA sa iti kuto nizcayaH? etena codyakRt ziSyo 'pi dasyuH syAd iti vijJeyam/ atha nigrahabuddhyA pravRtter dasyutA; uktam atra ziSTAdeH syAt/ kiJ ca, tUSNam AsIno yadi vAdI dasyutvAn na pratibodhyate, kevalaM nigRhyate (na gRhyate); tarhi vAdinApi anena paro 'ta eva na samIcInasAdhanAt pratibodhanIyaH, taM prati maunaM vidhAtavyaM yat kiJcid vA bhASaNIyam/ evaM sati sa eva nigRhIti (nigRhNAtIti) cet; tatra ThakaprayogaH kartavyaH yato 'sau vimukho bhavati, tatparijJAnAya ca ThakAH sevanIyAH vAdaM cikIrSubhiH, na sAdhanaparijJAnArthaM tattvavAdinaH/ tatas tatprayogAt nirmukhIbhUta evaM vaktavyaH paryanuyojyo 'pi aham upekSitas tvayA tato nigRhIto 'si iti/ tayA asAdhutA syAd iti cet; na; dasyunigrahe tadayogAt, anyatra samatvAt/ idam aparaM vyAkhyAnam---sAdhanAGgaM yan na bhavati tasya vacanam, doSo yo na bhavati tasya udbhAvanaM dvayor nigrahasthAnam iSTaM cet kiM punaH sAdhyasAdhanaiH iti/ tathA hi---pratijJAdivacanam asiddhAdivacanaM ca bhUtadoSam udbhAvya vAdini nigRhIte punaH punaH svapakSasAdhanAya prativAdinaH prayAso nigrahasthAnaM syAt/ tathA bhUtadoSodbhAvanam udbhAvya prativAdini vAdinA nirjite punaH tasya svapakSasAdhanaM tAdRzam eveti/ paraH punar etat pariharati---naiva kazcit nigrahottarakAlaM svapakSasiddhaye yatate prayojanAbhAvAt, "vAdinA ubhayaM kartavyam svapakSasAdhanaM parapakSadUSaNam" iti tu vAdipravRttiniyamArtham/ vAdinA hi [na] yat kiJcana bhASaNIyam api tu svaparapakSayoH sAdhanadUSaNe, "vAdinA" iti vacanAt, itarathA tasya nigrahaH syAd iti; tan na sAram; yataH nAsAdhanAGgaM viruddhasAdhanam atra gRhyate, tasya pakSasAdhanaMkatvena (parapakSasAdhakatvena) sAdhanAGgatvAt, tato nigrahasyAbhimatatvAt, "tasmAt nirAkRtapakSatvam eva nigrahasthAnam" iti vacanAt, api tu "asiddhAnaikAntikapratijJAditadvacanam asAdhanAGgavacanaM vAdino nigrahasthAnam/" [vAdanyAya pR. 66] kuta etat? tataH tatpakSAsiddher iti cet; kiM punaH parasya pakSasiddhir asti yato 'sau vijayI? na ca tajjayam antareNa itarasya nigraho nAma, parasparApekSatvAt jayaparAjayayoH/ na svapakSasiddhyA (p. 336) paro vAdinam abhibhavati kin tu tadvacanadoSamAtrAt/ na caivaM bhrUnartanAder api abhibhaved avizeSAt/ bhavaty eva tataH parapakSasiddhir iti cet; na; itaradoSamAtrAt tadayogAt, anyathA sAdhyasya yAni sAdhanAni tadavinAbhAvIni taiH kim? kathaM caivaM vAdino asiddhAdiH viruddhAd viziSyeta? tataH sthitam---asAdhanAGgasya vacanaM vAdino nigrahasthAnam iSTaM cet kiM punaH sAdhyasAdhanaiH iti/ tathA adoSasya udbhAvanaM prativAdino nigrahasthAnaM cintyam/ yadA hi vAdinA akalaGkasAdhane upanyaste paro 'doSo ('doSe) doSam udbhAvayati; tadA tata eva ced asau nigRhyeta kiM sAdhyasAdhanaiH sAdhyasya siddhaye yAni sAdhanAni upanyastAni taiH na kiJcit/ paranigrahAya tadupanyAsaH sa ca anyata eva jAta iti manyate/ nanu tadabhAve adoSobhAvanam eva na jJAyate; tasya anyathApi parijJAnAt/ kiM ca, samyaksAdhanaprayoge yadA paro doSaM nodbhAvayati tadA kuto 'sau nigRhyate? tatprayogAd iti cet; tata eva adoSobhAvane 'pi nigRhyatAm/ na hi tatprayogaH tadA tatprayogo bhavati, anyathA adoSodbhAvanam api duranvayam/ athAbhyata (athAnyata) eva nigrahe kiM tataH tena? ta (tata) eva tadbhAve kim anyataH tena iti samAnam/ ata eva Aha---kiM punaH sAdhyasAdhanaiH iti/ asyAyam arthaH---adoSobhAvanaM parasya nigrahasthAnam iSTaM cet; kiM punaH sAdhyasAdhanaiH tat? "iSTam" ity anuvartate/ iSTaM cet; adoSodbhAvanam anarthakam iti manyate/ syAn matam---adoSodbhAvanaM sad api ced vAdI nigrahaM nodbhAvayate; tarhi paryanuyojyopekSaNAt sa eva nigRhyate nirAkRtapakSatvAt/ tadudbhAvane 'pi sarvaM samAnam/ tadubhayasya nigrahasthAnam (tadubha[yasya nigraha]sthAnam) iSTam iti cet; AstAM tAvad etat "vAdino 'nekahetUktau" [siddhivinizcaya pariccheda 5] ityAdinA nirUpayiSyamANatvAt/ aparaH prAha---na sAdhusAdhanaprayoge adoSodbhAvanaM nigrahasthAnam iSTam, api tu tadviparItaprayoge iti; tatrAha---kiM punaH sAdhyasAdhanaiH iti/ tAtparyam idam atra---vAdinA hetvAbhAse prayukte prativAdinA ca adoSe samudbhAvite na vAdI prativAdinaM nigRhNAti; sadoSacetanasya (sadoSatvena tasya) jayAbhAvAt, na tam antareNa itarasya nigraho nAma/ tathA sati prativAdy api vAdinaM nigRhNIyAd iti yugapat jayetarau syAtAm, tataH tayoH samataiva yuktA/ tathApi prativAdina eva sthApayantaH kathaM prAznikA madhyasthA yato vAde apekSante (apekSyante)? sAdhyaM sAdhyate yeSu taiH sAdhyasAdhanaiH sabhyaiH kim iti/ nanu syAt samatA yadi vAdI prativAdinaH adoSodbhAvanaM nAvirbhAvayet, AvirbhAvane tu mataM na yatIti (sa taM jayatIti) cet; tatredaM cintyate---svadoSaM prakAzya, anyathA vA tad AvirbhAvayed iti? tatra na tAvad antyaH pakSaH; svadoSAprakAzane "mayA prayukto doSaH anena nodbhAvito 'pi kRtya (tu anya) iti jJAtum azakteH/ nApi AdyaH; "svayaM svadoSaprakAzanAt (p. 337) tasyaiva nigrahaprAptiH" ity uktatvAt/ yadi punaH paratra bhUtadoSaprakAzanAt jayaH svAtmani bhUtadoSovirbhAvanAd (bhUtadoSAvirbhAvanAd) viparyayo 'pi syAt/ atha bhUtadoSodbhAvanaguNena tiraskArAt nAsau doSaH; tena asya tiraskArAt katham ayaM guNaH? kiJ ca, yadi anyAtmadoSaprakAzanAt svadoSAH svAtmani doSAtmatAM jahati; tarhi asiddhAdInAM hetvAbhAsAnAm anyatamaM tadAbhAsaM svayam evoccArya nivvaraM (nirbharaM) vaktavyam---mayA asiddho 'nyo vA hetuH prayukto 'pi kriyA (tvayA) nodbhAvita iti/ tayA ca sasa mAha--- (tathA ca samam/ ity Aha---) "vAdinaH" ityAdi/ vAdinaH ([vAdi]naH) pUrvapakSavataH tUSNIMbhAvAd asAdhanAGgavacanAt svaparapakSayoH sAdhanAGgaM yan na bhavati pratijJAdyadisiddhAdi (pratijJAdyasiddhAdi), tasya vacanAt, na punaH "na sAdhanAGgavacanAd asAdhanAGgavacanAt" iti vyAkhyAnam, asya "tUSNIMbhAvAt" ity anena gatatvAt/ "ca" iti samuccaye/ nigrahasthAnaM paryante yasya jalpasya (jalpa[sya]) vAdasya tasya parisamAptau satyAm/ nanu vAdivat prativAdino 'pi tUSNIMbhAve yat kiJcanabhASaNabhAve vA dvayoH samatvAn na tatparisamAptir iti cet; atrAha---bhUta ityAdi/ [bhUtadoSaM samudbhAvya jitavAn punar anyathA/ parisamAptes tAvataivAsya kathaM vAdI nigRhyate// 11// tan na subhASitam---"vijigISuNobhayaM kartavyaM svapakSasAdhanaM parapakSadUSaNaM ca" iti/] bhUtadoSaM tUSNImbhAvAdiparamArthadoSam udbhAvya (samudbhAvya) katham udbhAvya? ity Aha---jitavAn iti/ yadi vA, tam udbhAvya (samudbhAvya) vAdI jitavAn yataH tataH punaH pazcAd vitarke ca punaH iti ...[sva]pakSasiddhipratipatamAtaH (svapakSasiddhiM pratipannavatA) prativAdI nigRhyate/ kutaH? ity Aha---tAvataiva bhUtadoSodbhAvanamAtreNaiva prasyA (asya) vAdinigraharUpasya parisamApteH iti/ anyathA tadaparisamAptiprajJAkareNa (tadaparisamAptiprakAreNa) kathaM vAdI nigRhyate na kathaJcit/ tathA hi---tAM prati tatprayatnaH vAdino nigrahArthaH, pratibodhanArthaH, satApratibodhanArthaH (sabhApratibodhanArthaH), evam eva vAditi (vA syAd iti) catvAraH pakSaH/ tatra Adye pakSe tadvaiphalyam; anyata eva tannigrahAt, tUSNImbhAvAder api ThakaprayogAd bhAvAt/ dvitIye tUSNImbhAvAder nigrahAnupapatteH/ [na] hi parapratipAdanAya kRtAvAsanA (kRtau asatA) doSamAtreNa parAna (parAn) nigraheNa yojayanti (p. 338) ziSyANi (ziSyAn) ca siddhAntadvayavedinaM (siddhAntadvayavedinaH) prAznikAH/ tRtIyavikalpavArtApi na yuktA/ caturthe tu vaktuH asambaddhAbhidhAyitvam, sAkSisamakSam AtmotkarSajJApanArthaM tAM prati yatate prativAdI na tatparisamAptau nitarAm AlokSAthA (?) jJApitaH syAd iti saiva kriyatAm/ atha tataH tatparisamAptau na kazcid svapakSasiddhiM prati yatate iti; atrAha---tan na ityAdi/ tat tasmAt tataH tatparisamApter na subhASitam/ kim? ity Aha---vijigISuNA vAdinA prativAdinA vA ubhayaM kartavyam svapakSasAdhanaM parapakSadUSaNam iti/ tathA hi---prativAdinA vijigISuNA na tAvat tatkartavyam api tu tena vAdI yataH kutazcit nirmukhaH pizAco vA vidhAtavyaH/ na tenApi; prativAdI tathA vidhAtavyaH/ etena "adoSodbhAvanam" ity api vyAkhyAtam/ tataH sthitam---kasyacit tUSNImbhAva ityAdi/ yadi zAbdo hetuH zAbdaM pramANaM vA; "anityaH zabdaH" iti vacanAd eva sAdhyasiddheH kiM kRtakatvAdinA, tatsiddhau tadvacanaM nigrahasthAnam iti/ atraiva dUSaNAntaram Aha---sAkalyena ityAdi/ [sAkalyenAvinAbhAve siddhe hetoH prasidhyati/ tataH sattvAdivAdIva pakSadharmatvavAdy api// 12// sAkalyena vyAptahetuvacanAt punaH pakSadharmatvavacanaM pratijJopanayavacanena samAnaM bhaved vA na veti tathAgatarAgaM parityajya cakSuSI nimIlya samunmIlya samunmIlya vA cintaya tAvat tat tathA sAdharmyavaidharmyayoH sahavacanena sAdhanavAkyaM samAnaM bhaved vA na vA? yadi samAnam iti kiM pratijJAdivacanair eva? sAdhanasAmarthyaparijJAnam ubhayatra samAnam/] sAkalyena anavayavena (a[na]vayavena) avinAbhAve siddhe nizcite sati/ kasya? hetoH/ tata eva hetoH sakAzAt prasidhyati sati sAdhya (sAdhye) sattvAdivAdIva Adizabdena (sattvAdivAd[Iva Adi]zabdena) upanayAdiparigrahaH/ pakSadharmatvavAdy api "syAt" ity adhyAhAraH/ pakSadharmatvavAdI sattvAdi (sattvA[di]) vAdIva vat (tadvat) sadRzaH sattvAdivAdI (sattvA[di]vAdI) syAt ity arthaH\ na hi "anityaH zabdaH" ity asmAt "san kRtako vA zabdaH" ityAdeH vizeSaM pazyAmaH/ apizabdAt "yat sat kRtakaM vA tad anityaM yathA ghaTaH, san kRtakaz ca zabdaH" ityAdivAkyavAdI gRhyate/ hi upanayatigamana (upanayanigamane) yugapat sAdharmyavaidharmyaprayogavAdino na viziSyate (viziSyete) iti pravRttau (iti vRttau) nirUpayiSyate/ kArikAM vyAkhyAtum Aha---"sAkalyena" ityAdi/ sAkalyena vyAptasya hetoH "yat sat kRtakaM vA tad anityaM yathA ghaTaH" ityAdi yad vacanaM tasmAt punaH pazcAt pakSadharmatvavacanaM samAnam sadRzam/ kena? ity Aha---pratijJopanaya ityAdi/ bhaved vA naveti tathAgatarAgaM sugatAgraham atha vA tathA tena "pratijJAdivacanaM nigrahasthAnam, pakSadharmatvavacanam" iti prakAreNa AgatarAgaM (p. 339) parityajya cakSuSI nimIlya samunmIlya vA cintaya tAvat (tA[vat]) tat tathA sAdharmyavaidharmyayoH saha yugapat "yat sat tad anityaM yathA ghaTaH, saMz ca zabdaH, yadi nityaM (yad anityaM) na bhavati tat sad api na bhavati yathA AkAzaM tathA ca zabdaH" iti yad vacanaM tena samAnam "yat sat tat sarvam anityam ghaTavat, saMz ca zabdaH" ityAdi sAdhanavAkyaM bhaved vA na vA ityAdi sarvaM vaktavyam/ nanu "anityaH zabdaH" ity anena pratijJAvacanena "saMz ca zabdaH" iti pakSadharmatvavacanaM samAnaM bhAvyam, sAdhyasyaiva nirdezAt/ yathaiva hi vipratipannaM prati zabdasya anityatvaM sAdhyam, tathA sattvAdikam api anyathA tadvacanAnarthakyaM syAt/ "anityaH zabdaH, kRtakatvAt, yat kRtakaM tad anityaM dRSTaM yathA ghaTaH, kRtakaz ca zabdaH" iti upanayavacanena ca/ yathaiva hi "zabdo 'nityaH kRtakatvAt" ity anena ukta eva arthaH "kRtakaz ca zabdaH" ity anenocyate tathA "yat kRtakaM tad anityam" ity anenoktam eva "kRtakaz ca zabdaH" ity anenApi ucyate/ sAkalyavyAptivacanAt zabdakRtakatvAbhidhAnAt sAmAnye vizeSasya antarbhAvAt/ anyathA zabdakRtakatvavat anyasyApi tenAnabhidhAnAd vyAptivacanam anarthakam Apadyeta/ etena "tasmAd anityaH" ity anena nigamanavacanena tat samAnam iti cintitam/ yathA khalu hetusAmarthyena ukta eva artho nigamanena abhidhIyate tathA vyAptivAkyena uktaH pakSadharmatvavacanena/ tathA sAdharmyavaidharmyayoH sahavacanena sAdhanavAkyaM samAnam/ yathA vai khalu nizcite 'nvaye ukte vyatirekasya, avyatirekAnvayasya (avyatireke ca anvayasya) arthApattyA gatiH tathA vipakSasadbhAvabAdhakapramANabalAt sAkalyena vyAptasya avagatasya hetoH vacanAt pakSadharmatvaM sapakSe sattvam arthApattyA avagamyate iti trirUpasAdhanavAkyaM kvopayujyata iti cet; atrAha---yad asamAnam (yadi samAnam) iti kiM pratijJAdivacanair iva (eva) pratijJAdivacanair evakim iti, "nigRhyeta" iti padaghaTanA/ na hi tadvacanaiH hetor vyAptiH khaNDyate tatparijJAnaM vA yatas tatpratibandhaH syAt/ nanu parArtham anumAnaM na hetudoSAd eva duSTam api tu vAdidoSAd api, asti ca doSaH pratijJAdivacanarahitasyApi sAdhanasya sAdhyasiddhau yat sAmarthyaM tad aparijJAnam, anyathA na tatprayogaM kuryAt/ ko hi dhImAn anarthake jJAnaM neva (anarthakajJAnenaiva) AtmAnaM klezayati iti cet; atrAha---sAdhana ityAdi/ sAdhanasya sattvAdeH sAmarthyasya parijJAnam ubhayatra pratijJAdivacane pakSadharmatvAdivacane ca uktavidhinA samAnam/ tataH sattvAdivAdIva pakSadharmatvAdivAdI ca pakSadharmatvAdivAdy api nigRhyeta iti manyate/ kiM ca, yadi parArthe anumAne sAdhanasAdharmyAparijJAnaM (sAdhanasAmarthyAparijJAnaM) doSaH iti vAdI nigRhyeta tarhi saugatasya idam aparaM syAd iti darzayann Aha---sattvAd eva ityAdi/ [sattvAd eva kSaNasthAne utpattyAdau nigRhyate/ dharmAdhikoktito vAdI tatsAmarthyAnabhijJayA// 13// (p. 340) kevalasyApi bhAvasya vinAzasAdhanasAmarthyAt punaH utpatteH kRtakatvAd veti upAdhiviziSTopAdAnAt nigrahasthAnam svaparavyApArApekSabhAvalakSaNatvAt teSAm/ na hi yenAvazyaM nigrahasthAnaM tena ziSyA vyutpAdanIyAH/ na hi zuddhasyApi sAdhanatve punar upAdhyapekSaNaM yuktam/] sattvAd vidyamAnatvAd bhinnAbhinnopAdhirahitAt iti evakArArthaH (evakArArtha[H]) kSaNasthAne kvacid dharmiNi kSaNakSaye siddhe nizcite sati utpattyAdau utpattiH Adir yasya kRtakatvAdeH sa tathoktaH, tasmin "prayukte" ity adhyAhAraH nigRhyate "vAdI" iti zeSaH/ nanu utpattizabdena prAgasataH AtmalAbhalakSaNaM sattvam ucyate, kRtakazabdenApi tad etApekSitaparavyApArabhAvam (evApekSitaparavyApArabhAvam), evaM prayatnAnantarIyakatvAdAv api vaktavyam, tato yathA "anityaH zabdaH sattvAt" ity ukte na nigrahaH tathA utpatteH kRtakatvAt prayatnAnantarIyakatvAd ity ukte 'pi na sa yuktaH/ na hi zabdAntareNa tad eva ucyamAnaM nigrahAya jAyate anyathA dhUmo 'pi tena ucyamAno jAyeta iti cet; atrAha---dharma ityAdi/ dharmeNa prAgasattvaparavyApArAdirUpeNa bhinnAbhinnavizeSaNena adhikasyoktitaH ukte "sattvasya" utpattyAdinA iti ubhayatra vibhaktipariNAmena sambandhaH/ etad uktaM bhavati---yac chuddhasattvaM sattvazabdenocyate tad eva utpattyAdizabdena yady ucyeta; na doSo 'yaM syAt/ tadvacane ca "sattvaM zuddhAzuddhabhedena bhinnAbhinnavizeSaNabhedena ca ziSyavyutpAdanArthaM sattvakRtakatvAdizabdaiH abhidhIyate" iti plavate/ kiM ca, kRtakatvAdizabdeSu saGketamAtrAzrayaNaM na vyutpatteH katham evaM sati prayatnAnantarIyakatvasya sapakSaikadezavyApakatvam, tasmin vA sAdhye anityatvasya anaikAntikatvaM zuddhe sattve tadayogAt? anena viziSTaM tad ucyate notpattyAdinA iti kiM kRto vibhAgaH? etena arthAntaraM nocyate iti nirastam/ nanu bhavatu dharmAdikasya (dharmAdhikasya) sattvasya abhidhAnam utpattyAdinA tathApi kathaM tatra nigRhyeta iti cet; atrAha---tad ityAdi/ tacchabdena sattvaM parAmRzyate tasya sAmarthyaM kevalasya sAdhanazaktiH tasyAnabhijJayA aparijJAnena/ evaM manyate yadi---zuddhasya sAdhanasAmarthyaM kiM vizeSaNananonye (vizeSaNenAnyena) yat tadupAdAnaM (tadupAdA[naM]) na nigrahasthAnam iti/ anye punar AhuH---notpattyAdeH kvacit kSaNikatvaM sAdhyate paramArthatas tadabhAvAt, api tu (p. 341) tathAvabhAsanAt "yathAvabhAsate" ityAdi vacanAt/ tad eva ca sattvam "upalambhaH sattA" [pramANavArttikAlaGkAra 3.54] iti vacanAt, tenAyam adoSa iti; teSAm api idam evottaram/ tad yathA sattvAdeH kSaNikatvena avabhAsAd eva sarvavastUnAM kSaNasthAne siddhe nizcite aGgIkriyamANe nigRhyeta saugataH/ kutaH? ity atrAha---dharmAdhikoktitaH iti/ dharmaz ca adhikaz ca tayoH uktitaH/ na hi ekAntakSaNikatAvabhAsanaM (ekAntakSaNikatA[vabhA]sanaM) sarvabhAvAnAM dharmiNAM dharmaH pratyakSato 'numAnato vA siddhaH/ na tAvat pratyakSataH; tatra tadapratibhAsanAt/ na khalu cakSurAdibuddhau kSaNikatvena avabhAsamAnA bhAvA bhAsanta iti nizcayo 'sti "kuNDalAdiparyAyAnuyAyinaH sarpAdayaH tatrAvabhAsante" iti nirNayAt/ virodhAdayo 'pi evaM kRtottarAH/ bhedAbhedaikAntasaMkalpaH paryAyatadvatoH anaikAntena nirAkRtaH/ tatra anavasthodbhAvanam arcaTasya svapakSaghAtIva lakSyate/ hetutrirUpatvanizcaye 'pi tatsaMbhavAt abhilApyetarAkAradvayasya tatropagamAt, itarathA nirvikalpakaikAnte dharmadharmibhAvAbhAvAn na hetubindor api kalpanayApi vyavasthA/ nanu pUrvaparyAyapratyakSasya nottaraparyAye, tatpratyakSasya pUrvaparyAye vRttir iti kathaM tena tadanuyAyitvaM kasyacit pratIyate iti cet; tarhi svarUpamAtraparyavasitaM tat katham anyeSAM grAhakaM yataH tat kSaNikatvAvabhAsanaM pratipadyeta, dharmapratipatteH dharmipratipattinAntarIyakatvAt iti kathaM siddho hetuH? ata eva nAnumAnam; tadabhAve tadabhAvAt/ yadi punaH saMvRtisiddhaM sarvaM kSaNikatvAvabhAsanam abhyupagamya hetoH siddhiH prArthyate; paro 'pi saMvRtisiddham ekasya trikAlAnuyAyitvAvabhAsanam abhyupagamya asiddhaM [ta]t tathaiva vyavasthApayed avizeSAt/ atha svayam upalabhyamAnAd bhAvAt (upalabhyamAnAn bhAvAn) kSaNikatvAvabhAsanadharmAnupalabhya sarve 'pi taddharmakA vyavasthApyante; atrApi tadavasthaM codyam---kena tathA vyavasthApyante? nAdhyakSeNa anumAnena vA; uktadoSAt/ saMvRtyA tadvyavasthApane tataH kSaNikatvam api saMvRtisiddhaM syAd iti na pAramArthikabhAvasvabhAvanizcaya iti mahatI saugatasya bhAvasvabhAvanirUpaNakuzalatA! kiM vA svayam upalabhyamAneSu bhAveSu kSaNikatvam? aparAparakoTivicchinnateti cet; koTigrahaNapUrvakam adhyakSaM yadi kasyacit tadvicchinnatvaM gRhNIyAt, na tarhi anugamagrahaNaM dUSitaM syAt, vicchinnatvavat tadviparyayasya anyagrahaNasaMbhavAt/ anyathA cet; tathaiva anuyAyitvaM (p. 342) gRhNIyAt ity uktam/ dezavyavahitavat kAlavyavahitasyApi pratyakSeNa grahaNam aviruddham sArUpyaniSedhAt/ na dRSTAntAsiddhir iti cet (ca)/ tan na pratyakSataH pakSadharmatAsiddhir asya/ nApy anumAnataH; tatpUrvakasya asya tadabhAve abhAvAt/ bhavatu vA kutazcit tatsiddhiH tathApi hetusiddhita eva sAdhyasiddheH anumAnam anarthakam/ tathA hi---pUrvAparavicchinnatvena bhAsane kSaNikatvAvabhAsanam anizcitasya (kSaNikatvAvabhAsana[m a]nizcitasya) hetutvAyogAt/ tac cen nizcitam; kim anizcitaM yad anumAnasAdhyam? tadvyavahAra iti cet; na; asya nizcayAtmakatvAt/ tad idam AyAtam---ghaTaviviktabhUtalaM nizcinvato 'pi na ghaTAbhAvavinizcaya iti/ kathaM caivaMvAdinaH savikalpapratyakSagRhIte vyavahArAya mAnumAnaM (anumAnaM) pravarteta? kathaM vA bhAveSu kSaNikatvam anicchantaH tathAvabhAsanam icchanti? paramArthataH bhAvadharmapratipatter bhAvapratipattinAntarIyakatvAt/ kSaNikabhAvadharmaz ca tathAvabhAsanam, anyathA "ko hi bhAvadharmam icchan bhAvaM necchet" [pramANavArttikasvavRtti 2.193] ityAdi subhASitaM? katham? yathA ca kSaNikatvam anicchanto dRzyante tathA tathAvabhAsanam api/ tataH sthitam---hetusiddhAv eva siddhiH sAdhyasya anumAnam apArthakam nigrahasthAnam/ etad evAha---adhikoktitaH hetunizcayAd adhikasya anumAnasya uktito nigRhyeta iti/ yadi vA, kSaNikAH sarve bhAvAH tathAvabhAsanAt, yadi punaH tathAvabhAsamAnA api tathA na syuH nirUpatA (nIrUpatA) syAt saMvinniSThatvAt prameyavyavasthiteH iti/ etAvataiva cet (ca) prakRtaM sidhyet nIlAdivad ityane (iti)/ na hi puruSAdvaitavAdinaM prati dRSTAnte 'pi paramArthasAdhane upAyAntaram asti anavasthApatteH/ na ca taM prati kSaNikatvaM sAdhyaM vivAdAvizeSAt/ tato 'dhikasya dRSTAntasya ukteH nigRhyeta/ yadi vA, ayam ekAntaH---yad yathAvabhAsate tat tathaiva paramArthasat; tarhi stambhAdayaH sthUlaikanAnAtvasvabhAvatayA pratibhAsamAnAH tathaiva santa iti "mAyAmarIciprabhRtipratibhAsatve 'pi (mAyAmarIciprabhRtipratibhAsavad asattve 'pi) adoSaH" [pramANavArttikAlaGkAra 3.221] iti plavate/ akramavat krameNApi sAMzayitaikavastusaMbhave (sAMzAnvitaikavastusaMbhave) ca kathaM pratijJAhetvoH saMbhavaH? tatpratibhAsaniSedhe ca sarvaniSedhanam iti nAnumAnotthAnaM dharmAdyasiddheH (dharmyAdyasiddheH)/ asamantaz (asantaz) cet tair eva hetuH anaikAntika iti tadvacanAt nigRhyeta/ tad Aha---dharmAdhikoktitaH dharmaz cAsau adhikaz ca iti kAmacAreNa vizeSaNavizeSyatvam iti adhikasya vizeSyatvam/ adhikatvaM punaH pakSasapakSasyApi dharmatvAt nigRhyeta/ tathA sattvAd eva kSaNasthAnavad utpattyAdau siddhe aGgIkriyamANe saugato viruddhAvyabhicArihetuvacanAt nigRhyeta/ utpattyAdau ity atra Adizabdena sthitivinAzayor grahaNam/ kena hetunA nigRhyeta? ity atrAha---tat ityAdi/ tasya hetusAdhakasya pramANasya sAdhye yat sAmarthyam, atha vA tasya hetor dRSTAntarahitasya yat tat, yadi vA svahetor iva parahetor api, tasyAnabhijJayA/ yad vA tasya hetor abhAvena tatsAmarthyasya (p. 343) vA anabhijJAyate (anabhijJayA iti)/ kArikAM vivRNoti kevalasya ityAdinA/ apizabdo bhinnaprakramaH, kevalasyApi na kevalaM dhUmAdeH kevalasya vinAzaH sAdhanaM sAdharmyAt (vinAzasAdhanasAmarthyAt) kAraNAt punaH iti parAmarze/ upAdhinA "prAgasataH" ityAdinA viziSTasya upAdAnAprayogAt (upAdAnAt prayogAt) "bhAvasya" ity anuvartate/ katham? ity Aha---utpatteH kRtakatvAd vA ity eva (evaM)/ tataH kim? ity Aha---nigrahasthAnam vAdini (vAdina iti) zeSaH/ nanu yathA kevalo bhAvaH sattvazabdena ucyate, tadvad utpattyAdizabdair iti; atrAha---svapara ityAdi/ svaparayoH vyApArayoH apekSA yasya tau vA apekSate iti tadapekSaH sa cAsau bhAvaz ca iti tallakSaNatvAt teSAm utpattyAdInAm/ svavyapArApekSabhAvalakSaNA (svavyApArApekSabhAvalakSaNA???) utpattiH "prAgasata AtmalAbha utpattiH" iti vacanAt abhinnavizeSaNo bhAva evam uktaH/ paravyApArApekSabhAvalakSaNAH kRtakatvAdayaH "apekSitaparavyApAro hi bhAvaH kRtakaH" [nyAyavinizcaya 3.14] ityAdyabhidhAnAt/ anena bhinnavizeSaNaH/ zuddhasyaiva evam abhidhAne taddharmAnuktiH zabdAntarAprayogAd iti manyate/ kvacit "svapravyApArApekSA" iti pAThaH/ tatra tadapekSayA bhAva iti vyAkhyeyam/ zuddhasya sAmarthyeti (sAmarthye 'pi) siddhavyutpAdanArthaM (ziSyavyutpAdanArthaM) tadviziSTopAdAnam iti cet; atrAha---na hi ityAdi/ evaM manyate---yena prayukte (prayuktena) avazyaM nigrahasthAnam na tena ziSyAH tadanugrahApravRtteH vyutpAdanIyA iti/ idam aparaM vyAkhyAnam---kevalasya sajAtIyavijAtIyaviviktaniraMzakSaNasya yo bhAvaH sattA viSayiNi viSayopacArAt, vastuno vA upalambho vA tasyApi na kevalam anyasya yat pareNa vinAzasAdhanasAmarthyam abhyupagatam, yad upalabdhilakSaNaprAptaM yatra nopalabhyate tat tatra nAsti yathA kvacit pradeze tathAvidho ghaTaH, upalabdhilakSaNaprAptau ca pUrvAparakSaNau madhyakSaNe, sA (asau) vA tatra nopalabhyate ca/ yadi vA "yad yathAvabhAsate" ityAdi prayogApekSaH; tasmAt tasya nigrahasthAnam/ kasmAd iva? ity atrAha---utpatteH kRtakatvAd vA iti/ "vA" iti ivArthaH/ etad uktaM bhavati---yathA prajJAkarasya niraMzAdvaitavAdinaH na kiJcit prAgasat utpadyate apekSitaparavyApAraM kRtakaM vA, tathApi taddhetu (taddhetuM) vadato nigrahasthAnam tathA na tasya kasyacid bhAva upalambho vA svabhAvaviruddhasthUlaikasthirapratibhAsena bAdhanAt, tathA tasyaiva tatsAmarthyAt punaH pazcAd upAdhinA sapakSasattvena viziSTopAdAna (viziSTopAdAnaM) nigrahasthAna (nigrahasthAnam)/ yadi vA, pakSadharmatvaM sapakSe sattvam asapakSe 'sattvam upAdhiH tadviziSTahetoH upAdAnAd iti grAhyam/ tathA sva svavAdI (tathA ca vAdI) tayoH vyApArau sAdhanaprayogau tadapekSo yo bhAvaH tallakSaNatvAt rUpatvAc ca teSAm, prajJAkaraguptama (prajJAkaraguptena) prayuktavinAzahetUnAm "nigrahasthAnam" (p. 344) iti sambandhaH/ zakyaM vaktuM yad yatra yathA upalabdhilakSaNaprAptam upalabhyate tat tattvataH tathA vidyate yathA citrajJAnaM svAkAreSu, kathaJcid upalabhyate ca tathAvidho bhAvaH svaparyAyeSu kramabhAviSu/ tathA nirbAdhabodhe yad yathAvabhAsate [tat tathA paramArthasat] svasaMvedanavat, pratibhAsate ca sarvam utpAdavyayadhrauvyAtmakatvena/ yathA (tathA) "yo yaM praty anapekSam (anapekSaH)" ityAdikam api vAcyam/ na hi zuddhasyApi hetudRSTAntarahitasyApi "bhAvasya" ity anuvartate sAdhanatve hetuhInasya pratyakSatvena, sAdhyasAdhakatvadRSTAntarahitasya laMgaMdhe (gamakatve) punaH upAdhiH (upAdheH) pakSadharmatvArapekSaNaM (pakSadharmatvAder apekSaNaM) yasmin liGge tat tathoktam, upAdhiH (upAdheH) sapakSasattvasya apekSaNaM yuktaM samartham upapannaM vA/ punar api tatraiva pUrvapakSe dUSaNAntaraM darzayann Aha---sarvanAmnA ityAdi/ [sarvanAmnA vinA vAkyaM taddhitena vinA padam/ saMkSeptavyaM samAsArthanigrahasthAnabhIruNA// 14// yat sat utpattimat kRtakaM prayatnAnantarIyakaM ceti vAkyaM sadutpannam ityAdi saMkSeptavyaM sad anityam iti vA/ vipakSe hetusadbhAvabAdhakapramANabalena vyAptau siddhAyAM dRSTAntasyAkiJcitkaratvAt/ tathA ca pratijJaiveyaM vyAptiH syAt/ tato varaM vinAzI zabda iti prakRtaM pratijJAtum/] saugatena liGgapratipAdakaM yad vAkyam iSyate tat saMkSeptavyam/ katham? ity Aha---sarvanAmnA vinA/ "yat tat"padaprayogam antareNa/ tatraiva vAkye yat padaM tad api "saMkSeptavyam" iti sambandhaH/ katham? ity Aha---taddhitena vinA/ kena? ity atrAha---["samA" ityAdi/] samAna evaH (samAsa eva) padasya padAntareNa pratyayasya pratyakSA (prakRtyA) yasyArthaH sa tathoktaH tena nigrahasthAnaM tatra nIruNA (bhIruNA) sogatena (saugatena???) nApareNa/ kArikAM vivRNoti---"yat sad utpattimat kRtakaM prayatnAnantarIyakaM ca" ityAdi/ tatra pratihetuvAkyabhede 'pi/ "vAkyam" ity ekavacanaM jAtyapekSam/ yadi ca (yadi vA) (p. 345) itizabdaH pratyekam abhisambadhyate---"yat sat tad anityaM yathA ghaTaH saMz ca zabdaH" ity evaM vAkyam, evaM sarvatra yojyam/ vAkyagrahaNam upalakSaNam, tena sann ityAdi padam api gRhyate/ tat kiM kartavyam? ity Aha---saMkSeptavyam/ katham? ity Aha---sad utpannam ityAdi/ sad anityam iti, utpannam anityam iti, evaM sarvatra yojyam/ nanu "sarvanAmnA vinA vAkyaM saMkSeptavyam" ity uktam na "dRSTAntena vinA" iti, tat kiM dRSTAnto bhaNanIyaH? ity atrAha---"sad" ityAdi/ vA iti pUrvahetusamuccaye, tataH sad anityam utpannam anityam kRtakam (kRta[ka]m) anityam yan nityam anityam ity evaM vipakSe hetusadbhAvabAdhakapramANabalena vyAptau siddhAyAM nizcitAyAM ca dRSTAntasya akiJcitkaratvAt tathA tat saMkSeptavyam iti sambandhaH/ tathA saMkSepe ko doSaH; ity atrAha---tathA ca tenaiva anantaroktaprakAreNa pratijJaiveyaM sad anityam ityAdirUpA vyAptiH syAt/ na hi "zabdo 'nityaH," "sad anityam" ity avasthayoH vizeSo 'sti, hetur atra na kazcit syAd ity evakArArthaH/ tathA hi---sadAder eva punar hetutvena upAdAne pratijJArthaikadezatA/ yadi punaH sad eva anityatvaM gamayet tarhi tasya sarvadA bhAvAt sarvadA tataH sAdhyapratIteH vivAdAbhAvaH/ bhavatu pratijJaiva tatra ko doSaH? ity atrAha---tataH tasmAd uktAt nyAyAd varaM vinAzI zabdaH ity evaM prakRtaM prastAvagocarApannaM pratijJAtuM yat prakRtaM pratiyateta zirastADaM krandato 'pi pratijJAyA anivRtter iti manyate/ nanu hetoH sAdhyasiddhau kiM pratijJayA? tasmin siddhau kiM hetunA iti cet? atrAha---vinAzI ([vi]nAzI) ityAdi/ yadi ca (vA), uktanyAyena dRSTAntasya akiJcitkaratve siddhe sati zabdatvAder asAdhAraNasya vacanaM hetoH na nigrahasthAnam iti saddRSTAntaM darzayann Aha---vinAzI ityAdi/ [vinAzI bhAva iti vA hetunaiva prasidhyati/ antarvyAptAv asiddhAyAM bahirvyAptir asAdhanam// 15// vipakSe hetusadbhAvabAdhakapramANavyAvRttau hetusAmarthyam anyathAnupapatter eva/ tato yathA sattvaM zabdasya nityatve nopapadyate tathA zabdatvam/] vAzabdaH ivArthaH, nipAtAnAm anekArthatvAt, "vinAzI bhAva" ity asyAnantaraM draSTavyaH/ tato 'yam arthaH---bhAvaH san sarvo vinAzI "sad anityam" iti vacanAt, yathA hetunaiva na sad anityam iti pratijJAmAtreNa prasidhyati tathA dhvaniH zabdo vinAzI iti hetunaiva prasidhyati/ evaM manyate yathA "sad anityam" ity uktvA hetuM vadato na doSaH tathA zabdo 'nityaH ity uktvApi iti/ (p. 346) nanu na mayA sarvaM sad anityatvena vyAptaM hetoH sAdhyate kin tu pratyakSataH/ pratyakSaM hi tad (sad) anityam eva pratIyate iti cet; atrAha---antavyAptau asiddhAyAM vivAdasthAne sAdhyena sAdhanasya vyAptiH, tasyAM vipakSe bAdhakabalena asiddhAyAM satyAm, dRSTAnte vyAptiH bahirvyAptiH asAdhanaM "sAdhyasya" iti zeSaH/ tato 'ntarvyAptisiddhim icchatA sAdhyavatyavat (sAdhyavaty eva) parokSA sApi hetor eva sAdhyeti bhAvaH/ dvitIyapAtanikAyAM kArikAvyAkhyAnam---vinAzI zabdaH iti yat pratijJAtam, tat prasidhyati/ kena? ity Aha---dhvaniH iti bhAvapradhAno 'yaM nirdezaH, itizabdasya anantaraM draSTavyaH dhvanitvaM zabdatvam iti yo hetuH tenaiva, na hetvantareNa/ nidarzanam Aha---vinAzI ityAdi/ vAzabdaH pUrvatra draSTavyaH, itizabdo 'trApi yojyaH/ tato yathA bhAvaH vinAzI "bhAvaH" ity anenaiva hetunA prasidhyati tathA prakRtam api iti/ na hi bhAvasya anityatvena vyAptisAdhane hetvantaram asti/ idam atra tAtparyam---"anityaH zabdaH" ity atra dharmizabdena azabdavyAvRtteH uktatvAt punaH "zabdatvAd" iti yathA bhaNituM na labhyate tathA "sad anityam" ity atra sacchabdena asadvyAvRtteH kathanAt "sattvAt" ity api/ nanu "yat sat tat sarvam anityam" ity etena sarvatra asato vyAvRtteH uktatvAt "saMz ca zabdaH" ity api tAdRzam eva/ ayam aparo 'sya doSo 'stu/ syAn matam---adRSTAntaM zabdatvam asAdhanam iti; atrAha---"antaH" ityAdi/ sugamam/ kArikArthaM prakaTayann Aha---vipakSa ityAdi/ vipakSe hetoH sadbhAvabAdhakaM yat pramANaM tasya yA vyAvRttiH tasyAM satyAM hetusAmarthyaM liGgasya svaliGgijJApanazaktiH/ sA kutaH? ity Aha---anyathA anyena sAdhyAbhAvaprakAreNa yA anupapattiH liGgasya aghaTanA tasyA eva na pakSadharmatvasapakSatvAbhyAm iti evakArArthaH, tato yathA vipakSe bAdhakapramANavRttyA hetusAmarthye darzite 'pi dRSTAntAdikam antareNa tadapratipannavantaM prati dRSTAntavacanaM tathA pratijJAvacanam antareNApi tadapratipatti jJAvacanam (tadapratipattau pratijJAvacanam) iti manyate/ dvitIyam arthaM darzayati---tata ityAdinA/ tato vipakSabAdhakapramANavRttinyAyAd yathA sattvaM zabdasya anyasya vA nityatve sati nopapadyate tathaiva zabdatvam iti zabdavat (sattvavat) zabdatvam (zabda[tva]m) api hetuH iti bhAvaH/ nanu pakSa eva sAdhanasya sAdhyena vyAptiH antarvyAptiH, sA ca "dviSThasambandhasaMvittiH" [pramANavArttikAlaGkAra 1.1] ityAdi vacanAt sAdhye pratipanne pratIyeta nAnyathA/ tatpratipattiz ca yadi pramANAntarAt; asya vaikalyam/ [asmAd eva;] iti cet; anyonyasaMzrayaH---siddhe (p. 347) ataH sAdhye asya antarvyAptisiddhiH, asyAJ ca sAdhyasiddhiH/ tataH sAkalyavyAptiH zreyasI iti cet; atrAha---sAkalyena ityAdi/ [sAkalyena kathaM vyAptir antarvyAptyA vinA bhavet/ 1/2/ bahirvyAptimAtraM na sAdhanam, sAkalyavyAptiH sAdhyasiddhim AkSipaty eva, tataH zreyAn sAdhyanirdezaH/ krama...zabdatva.../ tato 'ntarvyAptir eva zreyasI, tadabhAve sAkalyena vyAptisAdhane bahirdRSTAntAbhAvAt na kazcit hetuH syAt/ pakSakalpanA phalavatI/ tadbhAvahetubhAvayor avAcyatvAd kiM viduSaH prati tAdAtmyatadutpattipradarzanena dRSTAntena? yaduktasyAsamarthane sAdhanasya nigrahasthAnaM syAt/ tatra sAdhanasya doSavattvAn nigrahasthAnam iti yuktam/ "doSavattve 'pi yathA vAdyuktadoSodbhAvanAyAM prativAdinaH sAmarthyAn nigrahasthAnam/" iti parasya bAlabhASitam anavasthAprasaGgAt/ tan na vyAptivacanaM pratijJAm atizete/] sAdhyadharmiNi atra (anyatra) ca sAdhyena sAdhanasya vyAptiH sAkalyena vyAptiH kathaM na kathaJcid bhavet antavyAptyA vinA tayA syAd iti yAvat/ bahir iva sAdhyadharmiNy api vyApteHrvAd (vyAptiH sarvatra) itarathA prAdezityu (prAdezikI) vyAptiH syAt/ tayaiva bhavatu seti cet; tatpratipattau katham AtmadoSam Atmani pariharet? atha pakSe sA na pratIyate api tu sapakSe; na tarhi tatpratipattiH sAkalyavyAptipratipatteH atadrUpatvAt/ yadi punas tatra tatpratipazeSyate (tatpratipattir neSyate); katham evam atiprasaGgo na bhavet/ kArikArdhaM vyAcaSTe---bahirvyAptimAtram ityAdinA/ vajrasya lohalekhyatvasAdhane pratyakSavirodhAt tanmAtraM [na] sAdhanam/ yatra tu na tadvirodhaH tatra sAdhanam eva iti paraH; na; tAdAtmyapratibaMdhyabhyavepi (tAdAtmyapratibandhasadbhAve 'pi) tadvirodhasaMbhave anyatra kaH samAzvAsaH? lakSaNayukte bAdhAsaMbhave tallakSaNam eva dUSitaM syAt/ tatpratibandhabhAvaH punaH kASThAdau yata (ya[ta]) eva pArthivatvaM tata eva lohalekhyatvadarzanAt/ na hi tadbhAve hetvaMgapekSA (hetvantarApakSA ) nAma/ tata eva tasya sadbhAve nityaM tadabhAvaprasaGgo (tadbhAvaprasaGgo) nAzavat iti cet; na; yogyatAyA nityam avirodhAt/ kASThAdeH pArthivasya lohalekhyatve 'pi na sarvasya tadbhAvo viparyaye bAdhakAbhAvAd iti cet; tarhi sakalavyAptiH abhyupagatA syAt/ tatheti cet; atrAha---sAkalyena vyAptiH sAdhyasiddhim AkSipaty eva, tadabhAve tatpratipatter ayogAt iti manyate/ prakRtam upasaMharann Aha---tata ityAdi/ yata evaM tataH tasmAt zreyAn sAdhyanirdezaH pratijJAvacanam, anyathAnupapannatvopetahetunirdeze tadanirdezaH prazasyaH, tato 'pi tannirdezo bAlabuddhyanugrahArthatvAt (p. 348) prazasyatara (prazasyata[ra]) iti zreyAn ity ucyate/ yadi vA, tasmAt sAkalyena vyAptiH tadgRhItiH viSayiNi viSayopacArAt sAdhyasiddhim AkSipaty eva tataH zreyAn sAdhyanirdezaH/ evaM manyate---sAkalyavyAptyAkSiptasyApi sAdhyasya punaH hetoH sAdhanaM tathA pratijJAvacanenApi iti zabdatvasAdhananirdezasya prazasyam asamarthanAha (prazasyatvam iti samarthanArtham Aha)---krama ityAdi/ nanv etad "vipakSe" ityAdinA samarthitam kiM punaH samarthyate? na asya anyathAvatArAt/ tathA hi---sAkalyena vyAptiH sAdhyasiddhim AkSipaty eva, yadi sakalavyApakapratipattinAntarIyakA sakalavyApyasya tadavinAbhAvasambandhapratipattiH/ na caivam, kin tu vipakSe bAdhakapramANapUrvikA iti cet; atrAha---krametyAdi/ sugamam/ zabdatvagrahaNam upalakSaNam tena zrAvaNatvAdigrahaNam/ tataH kiM jAtam? ity Aha---yata evaM tato 'ntarvyAptiH eva na bahirvyAptiH sAkalyavyAptir vA zreyasI iti/ itaz ca saiva zreyasI; ity Aha---tadabhAve vipakSe bAdhakapramANavRttyabhAve sAkalyena anavayavena sattvAdeH anyasya yA vyAptisAdhane vyAptisiddhau kriyamANAyAM bahirdRSTAntAbhAvAt na kasyacit (kazcit) svabhAvaH kAryaM vA hetuH syAt/ yad uktaM pareNa---"lakSaNakAle dharmI prayogakAle dharmadharmisamudAyaH vyAptigrahaNakAle sAdhanadharmaH (sAdhyadharmaH) pakSaH/" iti; tad anena nirastam; na hi yAvAn kazcid bhAvaH dhUmo vA sa sarvo 'pi vinAzadahanAbhyAM vyAptaH iti; atrAha---nya pakSakalpanA (tatpakSakalpanA) phalavatI/ nanu sAkalyena vyAptisAdhane bahirdRSTAntAbhAvAt mA bhUt tadanveSaNam vipakSe bAdhakavRtteH tatsiddhez ca, prayogasamaye tu tadbhAvAd (tadabhAvAd) anveSaNaM yuktam iti; atrAha---tadbhAva ityAdi/ kiM na kiJcit "prayojanam" ity AdhyAhAraH/ kena? ity Aha---dRSTAntena/ kiMbhUtena? ity Aha---tAdAtmyatadutpattipradarzanena/ kAn prati? ity Aha---viduSaH prati vipakSe ([vi]pakSe) hetusadbhAvabAdhakapramANapravRttipravijRmbhitahetusAmarthyaparijJAnavataH prati/ kutaH? ity atrAha---avAcyatvAt/ kayoH? ity atrAha---tadbhAvahetubhAvayoH iti/ atrApi "viduSaH prati" iti sambandhanIyam/ etad uktaM bhavati---"tAdAtmyatadutpattI dRSTAnte na pradarzyaMte (pradarzyete) sAdhanasya, te ced anyato jJAyete kiM tena? yad uktam--- "tadbhAvahetubhAvau hi dRSTAnte tadavedinaH/ khyApyete viduSAM vAcyo hetur eva hi kevalaH//" [pramANavArttika 3.27] iti/ kiMbhUtena dRSTAntena kim? ity atrAha---yaduktasya yena dRSTAntena asamarthane/ kasya? sAdhanasya liGgasya/ kiMbhUtasya? uktasya uccaritasya nigrahasthAnaM syAt "tena dRSTAntena kim" iti sambandhaH/ anyata eva tatsamarthanAt iti manyate/ idam aparam asya vyAkhyAnaM yat pareNoktam---aviduSaH prati dRSTAntenoktasya svazabdena pratipAditasya sAdhanasyAsamarthane nigrahasthAnaM syAt/ itizabdo 'tra draSTavyaH/ pUrvapakSo 'yam; (p. 349) atra dUSaNam Aha---tatra ityAdi/ tatra pUrvapakSe sAdhanasya doSavattvAt nigrahasthAnaM syAt ity eva yuktam saiva nirdoSatA dRSTAntena prakAzyate iti; na; tasyA anyathApi prakAzanAt ity uktaprAyam/ pUrvake tu vyAkhyAne "tatra" ityAdi dUSaNAntaram Uhyam/ para Aha---doSavattve 'pi "sAdhanasya" ity anuvartate/ yathA yena prakAreNa vAdinA ukto doSaH tena udbhAvanAyAM prativAdinaH sAmarthyaM tasmAt prativAdino nigrahasthAnaM yuktam anyathA doSasya sato 'py aprakAzanAt prativAdI nigRhyeta/ yadi vA, "tathodbhAvane 'sAmarthyAt" iti grAhyam/ etac ca prativAdino nigrahasthAnam/ idaM vyAkhyAnaM cintyam, doSabadvena (doSavattvena) sAdhanasya, vAdinigrahAdhikAre anyAnadhikArAt/ atrAha AcAryaH---ity evaM bhASitaM parasya bAlabhASitam/ kutaH? ity Aha---anavasthAprasaGgAt iti/ tathA hi---vAdinA doSa iti (doSavati) sAdhane prayukte 'pi yadA prAznikAH tasya nigrahaM vyavasthApayanti prativAdinaH tadudbhAvanam apekSya, tadA sa tam, anyaM dodbhAvayet (anyaM vA doSam udbhAvayet), na kiJcid vA udbhAvayet iti trayaH pakSAH/ tatra prathamapakSe yathA prayukte 'pi doSe tatprakAzanApekSA tathA tatra prakAzite 'pi tatparihArApekSA punaH tatsamarthanApekSA ity anavasthA/ yadi punaH bhUtadoSodbhAvanAmAtreNa prativAdinaH te jayaM vyavasthApayati (vyavasthApayanti); tarhi vAdino 'pi taddoSaprayogamAtreNa parAjayaM vyavasthApayeyuH alaM dvitIyopanyAsApekSaNena/ atha tAvanmAtreNa parasya tathodbhAvanAsAmarthyaM na jJAyate iti tadupanyAsApekSaNam; tarhi tadupanyAsamAtreNa itarasya tatparihArasAmarthyam api na jJAyata iti tRtIyopanyAsApekSaNaM haThAd Apatati/ etena uttaraM vikalpadvayaM nirUpitam/ prakRtam upasaMharann Aha---tan na ityAdi/ yata evaM tat tasmAt na "tat sarvam anityam" iti vyAptivacanaM pratijJAm atizete/ tadvacanaM pratijJaiva syAt ity abhiprAyaH/ atrAha paraH---yad uktam "sAkalyena vyAptisAdhane nahidRSTAnto bhAvAt (bahirdRSTAntAbhAvAt)" iti; sAram (tad asAram) vivAdagocarasya bhAvasya kSaNikatvena vyAptisAdhane anyasya dRSTAntabhAvAd iti; tatrottaram Aha---"na kSaNAd Urdhvam asthAnam" ityAdi/ [na kSaNAd Urdhvam asthAnaM tatpratyakSAt prasidhyati/ upalabdhilakSaNaprAptaM tatraikAnte [ca] kiM punaH// 16// arthakriyAyAH kuto vipakSAd vyAvRttiH kSaNikapakSe pratyakSatAnupapatteH/ tan na AdhikyadoSam udbhAvya paramArthavAdinaM paro vijayate iti ghaTAm upaDhaukate/] parimANotpradantaravyatikramakAla[H] (paramANos tadantaravyatikramakAlaH) kSaNaH tata UrdhvaM bhAvasya yadavasthAnaM (yad asthAnaM) vinAzaH tatpratyakSaNAt (tatpratyakSAt) na prasidhyati/ nirUpitaM caitat "pazyan svalakSaNAny ekam" [siddhivinizcaya 1.9] ityAdinA/ etad uktaM bhavati---yadi kSaNiko (p. 350) bhAvaH kvacit pratyakSasiddhaH syAt tannidarzanena anyo 'pi tathA syAt/ na caivam iti/ syAn matam---pUrvAparakoTivicchinnasya madhyakSaNasya tadviviktayor vA tatkoTyoH pratyakSeNa upalambhAH (upalambhAt), anyathA ekakSaNamAnaM (ekakSaNamAtraM) prasajyeta, tatra kevalaM dRzyAnupalabdheH abhAvavyavahAraH sAdhyate iti; tatrAha---tatra ityAdi/ [tatra] tasmin bAhyetaraniraMzaniranvayakSaNikaparamANurUpe/ kasmin? ity Aha---ekAnte/ kim? ity Aha---kiM punar naiva "prasidhyati" ity anuvartate/ kim? ity Aha---upaladdha (upalabdhi) ityAdi/ etud (etad???) uktaM bhavati---tatra ekAnte yadi upalabdhilakSaNaprAptaM kiJcid bhavati tasya anupalambhAbhAvaH (anupalambhAd abhAvaH) tadvyavahAro vA prasidhyet, na caitad asti ity uktaprAyam/ tallakSaNaprAptaM tasya anupalambhAt tatra abhAvaH sidhyet/ sa tu naikAntena, akrameNeva krameNApi ekasya anekarUpasaMbhavAd iti ca, tat tasya kasyacid bhAvasya kSaNakSayadarzanAt sarvasya tena vyAptisiddhir iti sthitam/ yat punar uktam arcaTena---"sattvasya vipakSAd vyAvRtteH kSaNikatvena vyAptisiddhiH na bahirdRSTAntabalena, dRSTAntavacanaM tu kAryahetvapekSayA svabhAvavizeSApekSayA ca/" tannirAkurvann Aha---"artha" ityAdi/ kuto na kutazcit pramANAt vipakSAd akSaNikAbhimatAd vyAvRttiH/ kasyAH? ity Aha---arthakriyAyAH/ tayA hi sattvaM vyAptam, sA tato vyAvartamAnA tad AdAya nivarteta; saiva tu tato na nivartate/ kutaH? ity Aha---kSaNikapakSe pratyakSatAnupapatteH/ "arthakriyAyAH" iti sambandhaH/ yadA hi kSaNikapakSe kramayaugapadyAbhyAM pratyakSA arthakriyA bhavati tadA kutazcit tayoH nivRttau sA vinivartate/ yadA tu akSaNikavad itaratrApi na pratyakSA, tadA kutaH sA tata eva vyAvarteta iti bhAvaH/ upasaMhAram Aha---tan netyAdi/ yata evaM parasya sad anityam ityAdi saMkSepakaraNaM prasaktam tat tasmAt na AdhikyAdidoSam udbhAvya paramArthavAdinaM paraH prativAdI vijayate ity etad ghaTAm upaDhaukata iti/ yadi punaH AdhikyAdidoSam udbhAvya paramArthavAdinaM paro vijayate, nahIdam (tarhIdam) aparaM dUSaNam iti darzayann Aha---sAdhyoktiH (sAdhyokti[H]) sAdhanam ityAdi/ [sAdhyoktiH sAdhanaM zabdAvinivRttAv asaMbhavAt/ na bhAvaH kRtakatvaM vA asamarthitam asAdhanam// 17// na hi...etAvatA prakRtArthaparisamAptau kiM sattvakRtakatvAdinA? nanv etatad (etad???) (p. 351) apy uktam---nAsamarthitam eva sAdhanam iSyate nigrahaprApteH (nigraha[prApteH]) zabdatvaM sAdhanam eva sAdhyavyApakasvabhAvatvAt sAkalyena anityatvasAdhane sattvAdivat tadekalakSaNopapatteH, anyathA dRSTAnte saty apy agamakatvAt/] vacanam uktiH anityatvaviziSTA sAdhyA cAsau uktiz ca anityaH zabdaH iti/ kiM sA? ity atrAha---sAdhanaM hetuH ity arthaH/ kutaH? ity Aha---zabdasya avinivRttau (a[vi]nivRttau) apariNAme asaMbhavAt ([a]saMbhavAt) kAraNAt "sAdhyoktiH sAdhanam" iti/ tataH kiM jAtam? ity Aha---na bhAvaH kRtakatvaM vA "sAdhanam" ity anuvartate, zabdAnityatvasya ra vasaMbhAvi (asaMbhavAd iti) vacanAd anyata eva siddheH/ yadi punaH "anityaH zabdaH" ity uktvA "sattvAt kRtakatvAd vA" iti brUyAt; tarhi uktasya zabdatvasya svayam ([svaya]m) asamarthasya tatsAmarthyAparijJAnena sattvAdikam ucyamAnaM hetvantaratayA nigrahasthAnaM syAd iti manyate/ nanu yadi zabdo hetuH; tasya sadA bhAvAt tataH sadA sAdhyapratIteH na kadAcit kasyacit nAma nityatve vivAdaH syAd iti cet; atrAha---asAdhanam ityAdi/ "bhAvaH kRtakatvaM vA" etad iha anuvartate/ vAzabda ivArthe/ tato 'yam arthaH---bhAva iva kRtakatvam iva zabdaH sAdhanaM nAsamarthitam api tu samarthitam eva/ samarthanaM ca tasya na sadA iti kutaH tataH sarvadA vyapratItiH (sAdhyapratItiH), itarathA anyatrApi samAnam etat/ na hi ityAdinA kArikAM vivRNoti/ etAvatA zabdasya pariNAmam antareNa asaMbhavamAtreNa prakRtArthaparisamAptau zabdapariNAmasiddhiniSpattau kiM sattvakRtakatvAdinA "prayuktena" ity adhyAhAraH/ nanu sarvasya sarvadA bhAvAd arthapratIter na vivAda iti cet; atrAha---nanu ityAdi/ nanu iti ziraHkampe, etad apy uktam pratipAditam/ kim? ity Aha---nAsamarthitam eva sAdhanam iSyate/ kutaH? ity Aha---nigraha ityAdi/ na ca sarvadA tatsamarthanam, yatas tathaiva sAdhyapratItir iti bhAvaH/ nanu dRSTAntena tatsamarthana (tatsamarthanaM na) ca so 'tra iti cet; atrAha---zabdatvaM zrAvaNatvaM vA sAdhanam eva asAdhanaM na bhavati/ kutaH? ity Aha---sAdhya ityAdi/ sAdhyaz cAsau vyApakaz ca saH svabhAvo yasya tasya bhAvAt tattvAt/ kveva kim ite ty Aha (kim iti cet? Aha---) sAkalyena anityatvasAdhane sattvAdivat/ etad api kutaH? ity Aha---tasya ekaM yallakSaNaM tasya upapatteH, anyathA ekalakSaNopapattyabhAvaprakAreNa dRSTAnte saty api agamakatvAt/ yathA "prayatnAnantarIyakaH anityatvAd ghaTavat" atra sAdhyasAdhanayoH tAdAtmyaM siddham, anyathA "anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt" ityAdi na syAt/ na hi idaM sAdhyaM kriyamANaM tAdAtmyaM jahAti/ na sAdhanam iti yuktam/ yad uktam arcaTena---"prayatnAnantarIyakatvasvabhAvam anityaM (p. 352) sAdhanam eva tanmAtram" [hetubinduTIkA pR. 74] iti; na; sarvAnaikAntikavilopaprasaGgAt/ punar api AdhikyAdidoSodbhAvanAt (AdhikyAdidoSodbhAvanA[t]) paramArthavAdiparAjaye dUSaNaM darzayann Aha---sa vAm (tAm) anuktvA ityAdi/ [sa tAm anuktvA vAnuktaM sAdhanaM cet samarthyate/ sAdhyavad dUSyam anyac ca apratyuccArya dUSyate// 18// pakSam anuktvA sAdhanaM bruvan svayaM pakSIkaroti, punaH samarthanAt/ sAdhanaM yadi anuktvA samarthayet kiM yat kRtakam ityAdinA? parasya sAdhanam apratyuccArya dUSaNasaMbhave katham anuktaM na samarthyate? tadubhayatrAvizeSAt/ tad anyataroktau yad uktaM nigrahasthAnaM tadubhayavacane 'pi/] saMvAsa nityaH (sa tAm "anityaH) zabdaH" iti pratijJAm anuktvA tadvacane nigrahaprAptiH anarthakAbhidhAnAd vA vaMvet (cet) kim? ity Aha---sAdhanaM sattvAdiliGgam/ atra dUSaNam---samarthyate asiddhaviruddhAnaikAntikatvamalavikalaM kriyate kin na, kinnakArayoH vyavahitayoH abhisambandhaH/ kiMbhUtam? ity Aha---anuktam anuccAritam/ nanv evaM sAdhanAGgasyAbandhanA (sAdhanAGgasyAvacanAt) nigrahasthAnam; uktasya samarthane pratijJAvacanaM svayam abhyupagataM nigrahasthAnam ity ubhayathA yAptArajjaH (pAzArajjU)/ syAd etat, uktaM sAdhanaM kim iva samarthyate? ity Aha---sAdhyavat zabdAnityatvavad iti/ anuktasya samarthane ko doSaH iti cet? ucyate---sAdhyavat tatra vipratipattau sAdhanAntarAt samarthitAt samarthanam, tasyApi anuktasyaiva samarthanaM tadantarAt tasyApi anuktasyaiva tadantarAt ity anavasthAnAt sAdhanaprayogo 'navasaraH/ kiM ca, vAdinA ubhayaM kartavyam---svapakSasAdhanaM parapakSadUSaNaM ca/ tava (tatra) pratipakSaH tadA dUSito bhavati yadA pratijJAdinigamanaparyantaM sAdhanavAkyaM dUSayati/ tac ca uccArya yadi saugato vAdI dUSayati; kathaM pratijJAprayogo nigrahadAyI na bhavet? iti darzayann Aha---dUSyam ityAdi/ dUSyam nirAkaraNam anyadIpaM (nirAkaraNIyam anyat) "sAdhanam" ity anuvartate, pakSAdInAm upalakSaNabhUtam/ ca iti pUrvasamuccaye/ pratyuccArya pUrvapakSayitvA dUSyate nirAkriyate "kim" ity anena sambandhaH/ zAstre vAdakAle vA pUrvapakSo na kartavyaH anyathA pratijJAvacanam avazyaMbhAvIti manyate/ etena naiyAyikAdeH vAdinaH saugataH prativAdI sAdhanaM pratyuccArya dUSayan nirasto veditavyaH/ yadi punaH niyamena tad apratyuccArya dUSyate; tatrAha---dUSyaM ca ityAdi/ ca iti yathArthe/ yathA sAdhanam apratyuccArya dUSyate tathA anuktaM kin na samarthyate? kArikArthaM spaSTayati---pakSam anuktvA ityAdinA/ "zabdo 'nityaH" iti pakSam anuktvA sAdhanaM bruvan saugataH pakSIkaroti svayam ucyamAnaM sAdhanaM sAdhyaM karoti/ kutaH? ity atrAha---punaH tadvacanottarakAlam samarthanAd asiddhAdidoSavikalatayA vyavasthApanAt "sAdhanasya" iti vibhaktipariNAmena padaghaTanA/ tac ca avazyam abhyupeyam anyathA nigrahaprAptiH/ anuktaM tat (p. 353) samarthyate ity atrAha---sAdhanaM yadi samarthayet anuktvA pakSavat/ atra doSaH kiM kutsitam/ kim? ity Aha---yat kRtakam ityAdi spaSTam/ parasya prativAdinaH sAdhanam apratyuccArya/ tatpratyuccAraNaM (tatpratyuccAraNe) pratijJAvacanaM avazyambhAvIti manyate/ dUSaNasaMbhave dUSaNodbhAvanaM saMbhave (dUSaNodbhAvanasaMbhave) "sAdhanasya" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ katham sAdhanam ayuktaM yuktyA (sAdhanam anuktam anuktvA) na samarthyate samarthyetaiva/ kutaH? ity Aha---tad ityAdi/ tad iti (ta[d iti]) nipAtaH tasya etasyArthe/ tasya evaMvacanasya ubhayatra sAdhanasya dUSaNA (dUSaNe) samarthane vA (cA) vizeSAd iti/ tataH kiM parasya jAtam? ity atrAha---tadanyataroktau tayoH sAdhanatatsamarthanayoH anyatarasya sAdhanasyaiva samarthanarahitasya samarthanasyaiva vA sAdhanarahitasya uktau satyAM yat pareNa nigrahasthAnam uktam ekatra uktasya sAdhanasya asamarthanam anyatra sAdhanAGgasya avacanam tad ayuktam (ayu[kta]m) ubhayavacane 'pi tadavizeSAt iti manyate/ yad uktaM pareNa---"zabdaH (zabda[H]) pramANAntaraM ca ity atra yadi zabdo liGgaM tata eva tarhi sakalasamIhitasiddheH anyahetUpAdAnAt vAdino nigrahasthAnam" iti; tatrAha---vAdino 'nekahetUktau ityAdi/ [vAdino 'nekahetUktau nigRhItiH kileSyate/ nAnekadUSaNasyoktau vaitaNDikavinigrahaH// 19// sAdhanasyaikadoSam udbhAvya zeSasyAnudbhAvanAt prativAdinaH sakRjjayaparAjayau syAtAm/ anekadoSodbhAvane katham anekasAdhanavAdinam atizayIta?] vAdino jainAdeH nigRhItiH kailetyaruvAv (kilety arucAv) iSyate saugatena/ kasmin? ity Aha---anekahetUktau ekatra sAdhye anekasya jJApakasya uktau satyAM prakAzitaprakAzanavat, ekena hetunA gate 'rthe anyavaiphalyAd iti manyate paraH/ tatredaM cintyate---vAdinA ubhayaM kartavyaM svapakSasAdhanaM parapakSadUSaNam iti saugato vAdI svahetum ekam abhidhAya parapakSe anekAnte virodhavaiyadhikaraNyAnavasthAbhAvAdidoSam anekaM vadan nigRhyate, ekasmAd eva doSAt paraparAjaye anyavaiphalyam/ tarhi tena sarvatra ekam eva dUSaNaM vaktavyam iti niyamena kArtsnyena parapakSo dUSitaH syAt/ evam arthaM ca "kila" ity ucyate/ atha "dvir baddhaM subaddham" iti vacanAd anekadUSaNavacane 'pi na (anekadUSaNavaca[ne 'pi na]) nigRhIti terata (nigRhItir iSyate, ata) eva anekahetuvacane (aneka[hetu]vacane) 'pi na syAt/ etad eva darzayann Aha---nAnekadUSaNasyoktau vAdino na gRhItiH (nigRhItiH) ity anuvartate/ vaitaNDikasya na vAdavato vinigrahaH/ yadi vA, "vAdinaH anekahetUktau nigRhItiH" iti vacanAt prativAdI tadudbhAvane jayavAn vaktavya itarathA tadayogAt/ tatra ca vAdino 'nekadoSasaMbhavaH, anekasya vacanaM sena doSo vacana (cen na doSavacanaM) parasya sarvasyAvacane anekahetuvacanavat prasaGgaH/ etad eva Aha---na nigRhItiH anekadUSaNasyoktau parasya/ zeSaM pUrvavad iti/ (p. 354) kArikAM vyAcaSTe---sAdhanasya pratipakSasAdhanasya vAdinA upanyastasya ca ekadoSam udbhAvya zeSasya sato 'pi doSasya anudbhAvanAt prativAdinaH sakRjjayaparAjayau syAtAm/ punaH anekadoSodbhAvane katham anekasAdhanaM vA nama (anekasAdhanavAdinam) atizayIta "prativAdI" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ pratijJAdivacanopAlambhacchalena nyAyavAdinam api nigrahaNena saMyojya AtmAnaM manyamAnaM param upahasann Aha---pakSam ityAdi/ [pakSaM sAdhitavantaM ced doSam udbhAvayann api/ vaitaNDiko nigRhIyAd vAdanyAyo mahAnayam// 20// svapakSasthApanAhIno 'pi prativAdI tattvaM sAdhayantaM siddher apratibandhakaM doSaM vitaNDayodbhAvayan jayatIti phalguprAyam, samarthayor eva vivAdAt katham anyataro vaitaNDikaH saMbhAvyeta? na vai tadanyataro vaitaNDikaH sAdhanaM pratyucArya (pratyuccArya???) dUSayataH prativAdinaH pratyavasthAnAt, svayaM kathaJcid uttaram abhidhAyeti vA, tathA tayor vaitaNDikatve paripUrNo vAdanyAyaH syAt/] pakSam svAbhipretam arthaM sAdhyAvinAbhAvisAdhanena sAdhayan na nigRhNIyAt/ apizabdaH bhinnaprakramaH vaitaNDika ity asya anantaraM draSTavyaH, vaitaNDiko 'pi svapakSasthApanAhIno 'pi "sa pratipakSasthApanAhIno jalpo vitaNDA" [nyAyasUtra 1.2.3] iti vacanAt, pratipakSo hastipratihastinyAyena svapakSa ucyate ced yadi tatra doSo vAdanyAyo mahAnayam vAdanyAyo na bhavati kin tu vitaNDA syAt/ pratijJAdivacanavat chalAder apy anarthakasya nigrahabuddhyA udbhAvanasaMbhavAd iti manyate/ kiM kurvan sa taM nigRhNIyAt? ity atrAha---doSam udbhAvayan, "pakSaM sAdhitavantam" iti vacanAt pakSasiddhyapratibandhakam udbhAvayann iti gamyate/ kArikAM vivRNvann Aha---svapakSasthApanAhIno jayati iti phalguprAyam/ kaH ity Aha---prativAdI/ kayA? vitaNDayA/ kiM kurvan? udbhAvayan/ kiMbhUtaM kam? ity Aha---siddher apratibandhakaM doSam iti/ kam? ity Aha---tattvaM sAdhayantaM vaitaNDikasya iyam eva gatiH yat yathAkathaJcit jayati iti cet; atrAha---samarthayoH ityAdi/ samarthayor eva samyaksAdhanadUSaNavacane zaktayor eva nAsamarthayoH vAdiprativAdinoH vivAdAt samarthasyAsamarthana (samarthasyAsamarthena) tasya vA samarthena saha vivAdAsaMbhavAt pracaNDabhUpatere va (pracaNDabhUpater iva) klIbeneti/ katham anyataro vAdI [prativAdI] vA vaitaNDikaH saMbhAvyeta tasya tadviparItatvAt/ syAn matam---vAdinA samyaksAdhane prayukte prativAdI bhUtadoSam apazyan yadi pratijJAdivacanaM siddher apratibandhakam api santaM nodbhAvayet tasya aikAntikaH parAjayaH syAt/ tadudbhAvane tu tatra (p. 355) sandehaH/ yadA vAdI tathaiva pariharati tadA parAjayaH/ aparihAre anyathAparihAre vA vAdy eva parAjIyate "aikAntikaparAjayAd varaM sandehaH" iti prativAdI vaitaNDiko bhUtvA pratijJAdivacanam udbhAvayati/ tathA vAdy api tasmin udbhAvite tathA yadi uttaraM na vadati tarhi tasya aikAntikaH parAjayaH syAt, uttaramAtre tu ukte sandehaH/ yadA paraH tathaiva dUSayet jayavAn syAt adUSaNe anyathAdUSaNe vA parAjayavAn iti aikAntikaparAjayavAn iti, aikAntikaparAjayAd varaM sandehaH iti vAdy api vaitaNDiko bhUtvA uttaramAtraM dadAtIti (da[dA]tIti) nAthonaro (nAnyataro) vaitaNDikaH api tu dvAv api vaitaNDikAv iti/ etad eva darzayann Aha---na vai ityAdi/ na vai naiva tadanyataro vAdiprativAdinoH anyataraH vaitaNDikaH kin tu dvau api vaitaNDikau iti bhAvaH/ kutaH? ity Aha---pratyuccAyyante dya (pratyuccArya ityAdi), anyathA ananubhASaNaM nigrahasthAnaM syAt/ kim? ity Aha---sAdhanaM vAdi hecchaM (vAdihetuM) tat kiM kurvataH? dUSayataH pratijJAdivacanopAlambhacchalena nirAkurvataH/ kasya? ity Aha---prativAdinaH/ tasya kim? ity Aha---prativasthAnAt (pratyavasthAnAt) nirAkaraNAt/ kena? ity Aha---svayam AtmanA vAdinApi/ katham? ity Aha---kathaJcit yat kiJcid uttaram abhidhAya itizabdaH pUrvapakSasamAptau, "vA" iti parAbhiprAyadyotane/ atra dUSaNam Aha---tathA tena uktaprakAreNa tayor vAdiprativAdinor vaitaNDikatve abhyupagamyamAne vAdanyAyaH paripUripUrNatyAt (paripUrNaH syAt) upahasanaparam etat/ vitaNDaiva syAt na vAdanyAya ity arthaH/ kiJ ca, idam asiddhaM dravyo (dvayoH) yadi pratijJAdivacanAt samIcInasAdhanavAdy api vAdI nigrahArhaH katham asau jetA tadvacanarahitasAdhanavacanena iti cet? etat pUrvArdhena pradarzya uttarArdhena ca dUSayann Aha---kArikAM jalpAka ida kA (ityAdi)/ [jalpAkaH sAdhayann artham anadhikoktyA jayaty asau/ prativAdI kin nigRhyeta na pratyuccAraNAdibhiH// 21// vAdinaH...sAdhananAGgavacanAt (sAdhana[nAGgavacanAt] ) prativAdino nigrahasthAnaprApteH tathAnupapatter iti phalguprAyam iti; sAdhanapratyuccAraNavat doSAntaroktyanuktiprabhRtibhiH doSavatsAdhanavAdinApi punar nigRhyeta/ tad etena apratibhAdiH pratyuktaH/ kasyacid vipratipattau apratipattau vA parasya svapakSasiddhim antareNa jayAbhAvAt kaH kena nigRhyate? yat punaH iSTasya arthasiddhiH sAdhanaM ca tadaGgaM pakSadharmatvAditrilakSaNAs trayo hetavo gamakAH tadavinAbhAvaniyamAt; tatra pakSadharmatvakAryatvapUrvatvAdilakSaNam asAdhanam, anyathAnupapattim anizcinvAnaH sAdhyasAdhanayos tAdAtmyatadutpattI kathaM pratipadyeta? tatpratipattau kiM sambandhAntareNa antargaDunA?] (p. 356) jalpako vAdI jayati iti cet/ kiM kurvan? ity Aha---sAdhayan/ kim? ity Aha---arthaM svapakSam/ kathayety (kayA? ity) Aha---anadhikoktyA na vidyate adhikA (adhikam) upalakSaNam etat tena nyUnam api yasyAM sA tathoktA tayA iti/ tarhi vAdino jaya eva prativAdinaH parAjaya iti kasyAm avasthAyAM doSaH syAt? tadudbhAvanaM (ta[du]dbhAvanaM) vA prativAdinaH parAjayaH syAt/ na tAvad anadhikoktyA arthaM sAdhayAn (sAdhayet)/ atrApi idaM cintyate kiM sato 'pi (satAm api) svadoSANAm anudbhAvanAt, samIcInasAdhanavacanAd vA vAdI jayati? tatra antye pakSe uktaM jalpAdi virudhyeta iti, sa eva parasya parAjaya iti/ prathamapakSe 'pi sa eva vAdI svayaM sa doSam (svadoSam) udbhAvya jayati tarhi tasya parAjaya ity uktam/ yadi punaH prAznikaprakAzitAt tadanudbhAvanAt; te tarhi yathA doSasya anudbhAvanaM parasya parAjayaM vyavasthApayanti tathA vAdino 'pi vacanam iti yat kiJcid etat/ etena sadoSasAdhanavacanakAlo 'pi nirUpitaH/ tat tasmin pakSe ca prativAdinaH paroktaH parAjayaH/ etad eva darzayann Aha---prativAdI nigRhyeta kiM naiva/ kaiH? ity Aha---pratyuccAraNAdibhiH/ Adizabdena doSodbhAvanAdiparigrahaH/ kArikArthaM prakAzayann Aha---vAdina ityAdi/ gatArtham etat/ kuta etat? ity atrAha---sAdhana ityAdi/ prativAdino nigrahasthAnaprApteH tathA paroktaprakAreNa anupapatteH phalguprAyam iti sAdhanaprayuccAraNavad doSAntaroktiz ca anuktiz ca prabhRti yeSAm adoSodbhAvanAdInAM taiH iti vAdijayAd eva tannigrahasthAnaprApter iti manyate/ tair eva tatprAptiH nAtaH iti cet; atrAha---doSavatsAdhanavAdinApi na kevalam anyena punaH evaM sati nigRhyeta prativAdI iti sambandhaH/ zeSam atra cintitam/ etad anyatrAtisaM nn (anyatrAtidizann) Aha---tad etena ityAdi/ tad ity ayaM nipAtaH tena ity asya arthe vartate/ tena pakSasthApanayA ityAdinA etena idAnIM cetasi pratyakSatayA pratibhAsamAnena/ "etena" ity ucyamAne anantare saMpratipattiH syAt, "tena" ity ucyamAne ciravyavahite, tasmAt "tad etena" ity ucyate/ pratyukto nirastaH [katham?] ity Aha---apratibhA ityAdi/ uttarApratipattir apratibhA (uttarAprati[pattir aprati]bhA) Adir yeSAM nigrahasthAnAnAM tAni tathA/ teSAM prapaJcaH sa neha pradarzyate granthagauravabhayAt kathAtrayabhaGgAd avagantavyaH/ kathaM pratyukta ity uktaH? ityAdi (ity Aha---) kasyacid vAdino [prativAdino] vA vipratipattau anyathA vyavasthitasya paramArgasya anyathAgrahaNe apratipattau tadgrahaNAbhya veca (tadgrahaNAbhAve ca) parasya prativAdino vA svapakSasiddhim antareNa jayAbhAvAt kAraNAt kaH kena nigRhyate na kazcit kenacit? jayaparAjayayoH anyonyApekSatvAd iti/ tad evaM "vAdiprativAdiprAznika" ityAdinA "caturaGga eva" ity anena (ityantena) "caturaGgaM vidur budhAH" iti vyAkhyAtam/ "vacanasyApi" ityAdinA "svArthAnumAne 'pi (p. 357) prayogapradarzanam anyathAyuktam eva" ity anena (ityantena) ca samarthaM ca tadvacanaM ca iti samarthavacanam ity etac ca, "tattvapratyAyanAt" ityAdinA "mArgaprabhAvanAlakSaNatvAt" itiparyantena punaH pakSanirNayaparyantena punaH "pakSanirNayaparyantaM phalaM mArgaprabhAvanA" iti ca/ "kasyacit tUSNIMbhAva" ityAdinA vipakSe bAdhakam upadarzitam/ saMprati "samarthasya sAdhya sicco (siddhau) zaktasya vacanaM jalpaM viduH" ity etad vyavasthApayitukAmaH paramataM dUSayitum upanyasyati "yat punaH" ityAdi/ yad vAdalakSaNaM punaH iti pakSAntaradyotane/ kiM tat? ity Aha--iSTasya vAdino 'bhimatasya arthasiddhiH sAdhanam anumeyapratItiH iti yAvat, sAdhyate anena iti sAdhanaM liGgam ity arthaH/ ca iti pUrvasamuccayArthaH/ tadaGgam tasya sAdhanasya liGgasya aGgam avayavaH/ kiM tat? ity Aha---pUrvapakSadharmatvAdi, Adizabdena sapakSe sapakSe sattvam asattvaM vA pakSe (asapakSe) gRhyate, tasya vA siddhiH/ upasAdhanasya (atha sAdhanasya) aGgaM nimittaM ke? ity Aha---trilakSaNAH trayaH pakSadharmatvAdayo lakSaNaM yeSAM te tathoktAH/ kiyantaH te? traya iti kAryasvabhAvAnupalambhabhedena/ te kim? ity Aha---hetAva (hetavo) gamakAH/ yadi vA, pakSadharmatvAdIni trINi lakSaNAni yeSAm iti grAhyam/ idam aparaM vyAkhyAnaM naiyAyikAdyapekSayA/ tasya anantarasAdhanasya aGgam avayavaH/ kim? ity Aha---pakSadharmatvAdi/ kevalAnvayinaH sAdhanasya pakSadharmatvam/ Adizabdena svapakSe sarvaM (sapakSe sattvaM) gRhyate/ tataH "pUrvavaccheSavat" [nyAyasUtra 1.1.5] iti sUtraM saMgRhItam/ sAdhanAdibhyaH pUrvaH pakSaH pUrvam abhidhAnAt, sa yasyAsti tat tadvad iti/ pakSAd uktAd uddharitaH zeSaH sapakSo yasyAsti tat tadvat/ kevalavyatirekiNo liGgasya ([li]Ggasya) pakSadharmatvam, Adizabdena sAmAnyatodRSTaM ceti gRhyate/ tena "pUrvavat sAmAnyatodRSTaM ca" [nyAyasUtra 1.1.5] iti sUtraparigrahaH/ sAmAnyena ca zabdAd vizeSaNenaiva (vizeSeNaiva) adRSTaM vipakSe ity arthaH/ anvayavyatirekavataH aGgaM pakSadharmatvam/ Adizabdena zeSavat sAmAnyatodRSTaM ca iti gRhyate/ ataH tRtIyam api sUtram anugRhItam---"pUrvavaccheSavat sAmAnyatodRSTaM ca" [nyAyasUtra 1.1.5] iti/ tasyAH siddheH aGgaM nimittaM tadaGgaM trayo hetavaH kevalAnvayakevalavyatirekAnvayavyatirekiNaH (kevalAnvaya[kevalavyatirekAnvaya]vyatirekiNaH)/ (p. 358) kiM lakSaNAH? trilakSaNAH/ upalakSaNam etat tena dvilakSaNagrahaNam/ yadi vA, pakSadharmatvAdIni trINi lakSaNAni yeSAM te tathoktAH/ upalakSaNam etat tataH pakSadharmatvAdidvyAdilakSaNA api gRhyante/ trayo hetavaH kAraNAkAryasAmAnyabhedena (kAraNakAryAkAryakAraNasAmAnyabhedena)/ evaM ca pUrvavat kAryAt pUrvaM jAyamAnatvAt pUrvaM kAraNam asya asti iti/ zeSavad iti zeSaM kAryam asti iti zeSavad iti/ sAmAnyena akAryakAraNatvena ([a]kAryakAraNatvena) sAmAnyatodRSTaM rasAdIni (rasAdIti) sUtratrayam anusRtaM bhavati/ etena vItAdi vyAkhyAtam/ kutaH tadaGgam? ity Aha---tad ityAdi/ teSu pakSadharmatvAdiSu triSu hetuSu vA avinAbhAvasya niyamAd iti/ vAdAdhikArAt tadvacanaparigrahaH/ tatra dUSaNam Aha---tatra ityAdi/ [tatra] tasmin pUrvapakSe pakSadharmatvaM ca kAryatvaM pUrvatvaM pUrvatvaM ca tadAdir yasya tat tathoktaM tallakSaNaM yasya tad api tathoktam/ AdizabdaH pratyekam abhisambadhyate---pakSadharmatvAdi, tadasa vyAptaH (tadaMzavyAptaH) ity asya saMgrahArthaH/ kAryatvAdi, tataH svabhAvatvAdiparigrahaH/ pUrvavattvAdiH, zeSavattvAdeH Adizabdena grahaNam/ tadasAdhanam aliGgam/ kutaH? ity Aha---anyathA ityAdi/ nanu bhavatu ta ihitatvaM (te IhitatvaM) tathApi pakSadharmatvakAryatvAdilakSaNaM sAdhanam eva tAdAtmyatadutpattipratibandhAd iti cet; atrAha---sAdhya ityAdi/ sAdhyAd abhedAt sAdhyazabdena svabhAvahetuH ucyate, tato 'bhedAt/ sAdhanazabdena kAraNo hetuH/ tayoH tAdAtmyaM ca sAdhyarUpatA tadutpattiz ca sAdhyAd AtmalAbhaH te tAdAtmyatadutpattI kathaM na kathaMcit pratipadyeta saugataH/ kiM kurvan? anyathA sAdhyAbhAvaprakAreNa anupapattim aghaTAM hetoH satIm asatIM vA anizcinvAnaH/ etad uktaM bhavati---anyathAnupapattyA tAdAtmyatadutpattI vyApte/ na hi yad yadabhAve 'pi bhavati tat tatsvabhAvaM tatkAryaM vA manISiNo manyante/ tataH tasyA nizcayAbhAve tayoH anizcayAt/ pUrvatvAdikAryatvAdilakSaNam asAdhanam iti nizcinoti nAma iti cet; atrAha---tatpratipattau tasyA anyathAnupapatteH pratipattau nizcaye aGgIkriyamANe yAH (?) (p. 359) kiM sambandhAntareNa tAdAtmyAdilakSaNena? kiMbhUtena? antargaDunA anarthakena/ anyathAnupapattisambandhena tatprayojanaprasAdhanAd iti manyate/ syAn matam---sambandhAntaram antareNa sApi na satI nizcIyate vA tat kathaM tasya antaraM gataH neti (antargaDuteti) cet; ekalakSaNasiddhiH [ityAdi]/ [ekalakSaNasiddhir vA sAkalyena kathaM tathA/ etat pUrvavad Adau ca yojanIyam asAdhanam// 22//] ekaM pradhAnam anyathAnupapannatvaM yat sAdhanalakSaNaM tasya siddhiH nirNItiH sAkalyena katham ityAdinA "kRtA" iti adhyAhAraH/ vakSyamANAnantaraparicchede kariSyate iti vA/ evaM tAvat "pUrvatvakAryatvAdilakSaNaM saugatakalpitam anyathAnupapattirahitatvAd asAdhanam" iti pratipAdya [naiyAyikaM] prati pUrvatvAdilakSaNaM tadrahitatvAd asAdhanam" pratipAdayann Aha---tathA ityAdi/ tathA tena anantaraprakAreNa yojanIyam asAdhanam ity etat/ kva? ity atrAha---pUrvavad ityAdi/ Adizabdena vItAdiparigrahaH/ tathA hi---pUrvavaccheSavat pakSasapakSavat, na sAdhanam anyathAnupapattirahitatvAt tadanyavat/ itarathA "vivAdAspadaM sarvam anityaM sattvAt dIpAdivat" ity api syAt pUrvavaccheSavad ity asya lakSaNasya bhAvAt/ atha anityatvAbhAve 'pi sattvasya AtmAdau bhAvAt nedaM sAdhanam; kiM tarhi syAt? yat tadabhAve niyamena na bhavati; anyathAnupapattir iyam, iti antargaDunA kiM "pUrvavad" ityAdinA? tathA pUrvavatsAmAnyatodRSTaM vipakSa (pakSavipakSavat); ity etad api tadrahitaM na sAdhanam, anyathA "svasaMvedanaM ghaTAdijJAnam AtmavizeSaguNatvAt, yaH punaH svasaMvedano na bhavati sa tadvizeSaguNo na bhavati iti yathA rUpAdiH" ity api syAt, pUrvavattvasya vipakSe sAmAnyato vizeSato vAdarzanasya ca bhAvAt/ atha mataM svasaMvedanAbhAve 'pi prayatnAdau tadvizeSaguNatvasya bhAvAt nedaM sAdhanam iti; kiM tarhi syAt? yat tadabhAve niyamena na bhavati; uktam atra anyathAnupapattisamarthanam iti/ tathA pUrvavaccheSavat sAmAnyato'dRSTam iti vacanam ayuktam (vacana[m a]yuktam); katham anyathA "pakvAny etAni phalAni evaMrasAni ca ekazAkhAprabhavatvAd upayuktaphalavat, yAni punaH evaMvidhAni na bhavanti tAni ekazAkhAprabhavANi na bhavanti yathA avivakSitaphalAni" ityevamAdy api yuktaM [na] bhavet/ bAdhitaviSayatvAt neti cet; nanu "lakSaNayukte bAdhAsaMbhave tallakSaNam eva dUSitaM syAt" [pramANavArttikasvavRtti pR. 66] iti katham anyatra samAzvAso yataH pUrvavattvAdi sAdhanaM syAt? abAdhitatvasyApi tallakSaNAt (tallakSaNatvAt)/ nAsya lakSaNayogaH iti cet; kim idaM bAdhitatattvam asAdhyAbhAve (bAdhitatvam? sAdhyAbhAve) 'pi sAdhyadharmiNi darzanam; abAdhitatvaM tadabhAve niyamenAdarzanam iti anyathAnupapannatvam---abAdhitatvam iti nAnayoH avasthayoH vizeSaH/ (p. 360) kiJ ca, abAdhitaviSayatvaM kiM bAdhakasyAdarzanAt, uta pUrvavaccheSavat sAmAnyato'dRSTam ity etasmAt, Ahosvit vipakSe bAdhakapramANad (bAdhakapramANAd???) iti trayaH pakSAH/ tatra Adye pakSe vyabhicAraH, sato 'pi bAdhakasya kutazcid adarzanasaMbhavAt, punaH paryAyeNa darzanAt, adRSTadoSeSu zAstreSu parIkSayA punaH doSadarzana (doSadarzanAt)/ kAlatrayabAdhAdarzanam (kAlatrayabAdhA[']darzanam) antarvyAptim anvAkarSati/ dvitIye prakRtam api parihRtam/ tRtIye siddho naH siddhAntaH/ yat punar etat---pUrvavat kAraNavat iti; tad apy asAram; vItarAgAbhAvaprasaGgAt/ kSaNacayAnyo yA (kaNacaro 'nyo vA) vItarAgatvena abhimato rAgAdimAn puruSavat/ puruSo hi rAgAdInAM kAraNam iSyate buddhyAdInAM kAryANAM tadvizeSaguNatvopagamAt/ vItarAgatvenopagato na tatkAraNam; na tarhi saMsAriNo mokSaH syAt, iti tadartham anuSThAnam anarthakam/ na caitan mantavyam---sAmagrI rAgAdikAraNaM na kevalaH puruSaH, tasyAH tadanumAne siddhasAdhanam, puruSAd vyabhicAra iti; nityasya apekSAniSedhAt tasyAH tatkAraNatvAnupapatteH/ yadi punas tasya tatkRto 'vasthAvizeSaH tadavyabhicArI iti; tata eva tadanumAnam ekalakSaNazAsanam/ yac cAnyat---"zeSavat kAryavad" iti; tad apy asundaram; yAdRza eva ghaTAdeH saMsthAnavizeSaH cakracIvaranAradaNDAder bhavati tAdRzasyaiva pAkajotpattau tadabhAve 'pi svayam abhyupagamAt/ evaM ca sati cakrAdivat upalabdhimadabhAve 'pi kvacit tatsaMbhavAzaGkAyAM katham ataH parvatAdau buddhimatkAraNAnumAnaM nHzaGkam/ atha yathA cakrAdyabhAve 'pi taddarzanaM [tathA] buddhimadabhAve yadi kadAcit syAt ko virodhaH? virodhe vA tata eva gamakatvopagateH (gamakatvopapatteH) kiM "zeSavat" ity anena/ yat punar anyat---sAmAnyataH sAmAnyena akAryakAraNatvena dRSTaM rUpAdau rasAdikam; tad apy asamIkSitAbhidhAnam; yataH kutaH kutazcit yasya kasyacit pratipattiprasaGgAt/ atha ekasmin dravye tatas tad anumAnam, ato 'yam adoSaH; tarhi rasAd rUpavat kvacit phale buddhyAder anumAnaM sahabhAvasya kadAcid darzanaM (darzanAt)/ tatra tasya samavAyAc (tasyAsamavAyAc) ceti cet; ekArthasamavAyaH tarhi gamakatve nibandhanam/ bhavatu ko doSa iti cet; na; tataH tadvat karmaNo 'numitiH syAt tadavizeSAt/ tathApi rUpAder eva tatsaMbhave kim ekArthasamavAyena? yadi ca rUparasAdeH kvacit sahabhAvadarzanAd anyatra rasAd rUpagatiH; tarhi sparzavattvAdeH tatra darzanAt sparzAt jalAdau gandhAdipratipattir astu/ atha anumIyamAnajalAdisajAtIye gandhAdyadarzanAt naivam; ata eva sarvatra tad anumAnam/ na cAyam ekAntaH tatsajAtIye eva dRSTasambandhaliGginaM gamayati tat, anyathApy avirodhAt, itarathA kathan na paramatasiddhir iti yat kiJcid etat/ (p. 361) nanu sAkalyena sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvasya pratyakSataH pratipattau pratipattuH sarvajJatvam/ anumAnato 'navasthA/ na ca mAnAntaram iti cet; atrAha---"sattarkeNohyate rUpam" ityAdi/ [sattarkeNohyate rUpaM pratyakSasyetarasya vA/ anyathAnupapannatvaM hetor ekalakSaNam// 23// sannikRSTaM viprakRSTaM vArthaM sAkalyenedantayA nedantayA vA vyavasthApayitukAmasya anyathAbhAvaviSayas tarkaH paraM zaraNaM nAparam, sarvaviSayatvAt (sarva[viSayatvAt]) tataH zabdavikalpayos tattvasAdhanam alaGghyazAsanaM pracaNDabhUpater vA/] tarkeNa (sattarkeNa) sarvatra svavedanAbhAve jJAnatvAnupapattilakSaNAntarAbhAvAd iti aspaSTohavikalpena [na] darzanAdinA Uhyate vitarkyate yad rUpaM svabhAvaH/ kasya? ity Aha---hetoH liGgasya/ kiMbhUtasya? pratyakSasya pratyakSagrahaNayogyasya sattvadhUmAdeH itarasya vA tadagrahaNayogyasya vA/ yathA anantajJAnasya anantasukhasAdhane tasya vA bubhukSAdyabhAve sAdhane (bubhukSAdyabhAvasAdhane) tatraiva vA anantavIryasya/ e na ca (etac ca) asmadAdyapekSayA uktam; anyasya azeSaM pratyakSam eva/ kiM tadrUpam? ity Aha---anyathAnupapannatvam sAdhyAbhAve niyamena sAdhanasya aghaTanam/ tat kim? ity Aha---tadrUpam ekalakSaNaM pradhAnalakSaNam/ kasya? ity Aha---hetoH iti AvRttyA sambandhaH/ etad uktaM bhavati---na pratyakSeNa anumAnena vA nizcitaM rUpam ekaM lakSaNaM hetoH yataH pratipattuH sarvajJatvam anavasthA vA, kin tu manovikalpena/ sarvajJatvamatas tasyeSyata eva/ yad Aha--- "azeSavid iheSyate sadasadAtmasAmAnyavit/ jina prakRtimAnuSo 'pi kim utAkhilajJAnavAn//" [pAtrakesaristotra zloka 19] iti/ nanu tarko nAsti anupalambhAt kharaviSANavat, kathaM tena asatA kiJcid Uhyate? sato 'pi vA Anarthakyam, tadarthasyAnyataH siddhiH teti (siddher iti) cet; atrAha---sannikRSTam ityAdi/ sannikRSTaM puruSamAtradarzanayogyaM viprakRSTaM vA tadviparItam arthaM sattvadhUmAdikam sAkalyena dezakAlAntaravyAptyA idaMtayA anityAdyagnisvabhAvakAryatayA nedaMtayA vA nityAnagnisvabhAvakAryatayA anavasthApayitukAmasya (vyavasthApayitukAmasya) lokasya tarkaH paraM prakRSTaM zaraNam/ kiMbhUtaH? anyathA sAdhyAbhAva (sAdhyAbhAvaH) sa viSayo yasya sa tathoktaH/ idam uktaM bhavati---anabhimataparihAreNa abhimataM tattvam anavayavena vyavasthApayitum icchatA anumAnam eSTavyam/ tad apy abhyupagacchatA liGgaM sAdhyAvinAbhAvaniyamaikalakSaNam tazcaya sa ca (tannizcayaz ca) tarkAt nAnyataH iti tarkam abhyupagamya niSedhato dviSTakAmiteti/ yat punar uktam---svato 'pi (sato 'pi) vAnarthakyaM tadanyasya (tadarthasya) anyataH siddher iti; (p. 362) tatrAha---nAparam iti tarkAd anyad aparam adhyakSAdi kRtavicAraM na "zaraNam" ity anuvartate/ kutaH sa eva zaraNam? ity Aha---"sarva" ityAdi/ prakRtaM nigamayann Aha---tata ityAdi/ yata evaM tataH zabdavikalpayoH zabdavikalpAbhyAM tattvasAdhanam alaGghyazAsanam pracaNDabhUpater yad alaGghyaM zAsanam AjJApanaM vA tad iva iti/ nanu tarkavikalpaprastAve kimartham aprastutazabdagrahaNam iti cet? ucyate---"vacanasyApi" ityAdyabhidhAnAd asyApi prastAvAt/ nanu tayor arthe pratibandhadvayasyAbhAvAt kathaM tadviSayatvam iti cet? atrAha---yogya ityAdi/ [yogyaH zabdo vikalpo vA sarvaH sarvatra cet svataH/ mithyAtvaM paratas tasya cakSurAdidhiyAm iva// 24// zabdAnAM cet svato 'tattvaM na prayatnair api zakyate/ pratyakSasya sAdhyatvAt kutas tattvavyavasthitiH// 25//] yogyaH samarthaH pratyakSavat tayos tatra yogyatAsambandho nAnyaH iti tanniSedhe 'pi na doSa iti bhAvaH/ kaH? ity Aha---zabdo vikalpo vA/ kiM kazcit? na ity Aha---sarvaH/ kutaH? svataH svamAhAtmyAt/ kiM ca arthe kiMbhUte? sarvatra sarvasmin/ cecchabdaH nipAtatvAd avadhAraNArthaH sarvatraiva iti/ tan na yuktam---"tayoH niyamArthayogyatAyAM dhUmAdivat puruSecchAvazAd arthAntare vRttir na syAt" iti; tatrApi tadyogyatvAt/ yugapat tataH sarvArthapratipattiH iti cet; na; ekatra apareNa kSayopazamasya anyatra saGketasya aniyatasyApekSaNAt/ svayaM yogyasya kiM tena? ity api vArtam; ayogyasya nitarAM kiM tena? na hi sikatAH pIDanam apekSya tailopAdAnam iti/ nanv evam arthAbhAve tadapravRttiH; ity atrAha---mithyAtvam ityAdi/ [mithyAtvaM] svArthasyAnyathA viSayIkaraNam "zabdasya vikalpasya ca" iti vibhaktipariNAmena sambandhaH/ kutaH? ity Aha---parataH kasyacit karmaNaH, anyasya mithyAjJAnAt/ tad uktam--- "vijJAnaguNadoSAbhyAM vAgvRtter guNadoSatA/" [pramANasaMgraha 2.16] iti/ kiM sye ti kity (kim iva? ity) Aha---cakSurAdidhiyAm [iva] iti/ "prasaram (prabhAsvaram) idaM cittaM prakRtyA" [pramANavArttika 1.210] iti AsAM svArthe sato (svato) yogyAnAM parataH timirAdeH yathAnvat (yathAnyatvaM) tathA prakRtasyApi ([pra]kRtasyApi) iti/ (p. 363) nanu zabdaH svArthe yogyo jJAnakAryajananAd avasIyate, tac ca saGketAd iti/ kutas tadavasAya iti cet? atrAha---zabdAnAM pUrvaM jAtyapekSayA ekavacanam, atra vyaktyapekSayA bahuvacanam/ svataH svarUpataH tattvaM (atattvaM) pratipAdanayogyatve (pratipAdanayogyatvaM) na cet zabdaH parAbhiprAyadyotane/ prayatnair api samayakaraNair api na zakyate kartuM tadyogyatvam/ bahuvacane, na kevalam ekena dvAbhyAM vA api tu bahubhir api iti darzayati/ tathA hi---yo yatra svato 'yogyaH sa tatra prayatnair api tathA na bhavati yathA sikatAdiH taile, svato 'yogyAz ca parasya zabdAH tattvapratipAdane iti/ zakyate ca tat kartuM prayatnaiH, tatas taiH (te) svato yogyAH, rUpAdipratipattivizeSasya rUpAdizabdAnvayadarzanAt/ tad uktam---"vizeSaM kurute hetuH visrasA pariNAminAm/" iti manyate/ tad anena [etat] nirastam; "kAryadarzanAd yogyatA anuyIyate, yogyatAtaH kAryam [iti] anyonyasaMzrayAt" iti/ katham? yogyatAtaH tatra kAryapratipatter anabhyupagamAt, tatkAryasya pratyakSatvAt/ kevalaM tatkArye (tatkAryaM) kiM tAdAtmyAdipratibandhAt uta anyata iti vicAro yogyatAta iti brUmaH, tasyA vicArasahatvAd iti (i[ti]) syAt, tadbhAve (tadabhAve) kutaH tattvasya svalakSaNasya [vyavasthitiH] vyavasthAnam? kutazcid anyasya tadvyavasthAhetoH abhAvAd iti manyate/ avikalpakapratyakSAd iti cet; atrAha---pratyakSasya savikalpasya (savikalpa[sya]) bauddhaM prati vipakSatvAd avikalpakasya iti gamyate/ sAdhyo 'prasiddhaH "sAdhyam aprasiddham" [nyAyavinizcaya zloka 172] iti vacanAt, viSayo niraMzakSaNikajJAnarUpAdilakSaNo yasya, anyasya vikalpaviSayatvAt tat tathoktaM tasyAsya bhAvAt (tasyA[sya]bhAvAt) tathA tat kutaH tadvyavasthA/ yadi vA, sAdhyaM ca taddvayaM buddhyAtmanaH puruSavad aprasiddhatvAt viSayasya svaparAvyavasthApakatvena jaDaghaTAvizeSAt tasya bhAvAt tattvAd iti grAhyam/ syAn matam---tattvataH savikalpasya itarasya vA kvacit pramANena (pramANatvan na) iSTam atas tadabhAvo nAdvaitavAdino doSAya, tattvAvyavasthA vA/ yat tu iSTaM tad vyavahAreNa "prAmANyaM vyavahAreNa" [pramANavArttika 1.6] ity abhidhAnAt iti vacanAt iti; tatrAha---tattva ityAdi/ [tattvavittyA vinA veti jagattattvaM kSaNakSayam/ vakti vAgagocaraM hetuM sAdhayet kim asAdhanaiH// 26// nirviSayaM mithyAjJAnam adhyakSam anumAnaM ca sthUlaikAkAragocaraM vyavahAreNa pramANIkRtya tattvaM vyAvarNayitum icchati pratibandhAdivikalpasya sarvasyaiva asamIkSitatattvArthena (asamIkSita[tattvArthena]) atizayAbhAvAt paramArthAvatArAya lokapratItiM na pramANaM samAzrayati/ tatpramANatve kSaNakSayAdeH bAdhanam/ tadapramANasya kutazcit paramArthasAdhanatve anyatrApi pramANAnveSaNaM kaimarthakyaM pratipadyate? sAkalyena tattvAvatArAya pratibandhaH.../ vaktrabhiprAyasUcakaiH zabdaiH (vaktra[bhiprAyasUcakaiH]zabdaiH) (p. 364) paraM tattvasAdhanaM pratipiAdayiSati sAdhanaiH kiM punas tattvaM na sAdhayet yatas tena vAdI nigRhyate/ na ca pratyakSabuddhiH svalakSaNaM yathAlakSaNaM prasAdhayati, sthUlasyaikasya anekAvayavarUpAdisAdhAraNasya atadrUpaparAvRttavastumAtrasya ca tatra pratibhAsanAt/ tadasAdhAraNasya saMvedanAbhyupagame vikalpasyApi tadaGgIkaraNam azakyaniSedham? tathA sati saMvedanAdvaitAya sAdhanAdivyavahArAya ca datto jalAJjaliH/ vikalpAvikalpayoH pratItyabhAvAvizeSAt/ na ca pratibhAsabhedamAtraM buddhInAm ekaviSayatvena viruddham/] asyAyam arthaH---niraMzAH kSaNikA jJAnajJeyaparamANavaH tathAvidhA bahirarthazUnyA vijJAnasantatayaH sarvAH sarvathA bhrAntAH, sarvavikalpAtItaM pratibhAsamAtraM sUkalazUnyatitvaM (sUkalazUnyAtmakam) tattvam iti darzanabhedaH tasya vittiH yAthAtmyena grahaNaM tayA vinA tAm antareNa vikalpAnAm atattvaviSayatvAd vetti jAnAti saugataH/ kim? ity Aha---jagattattvam jagataH svarUpam/ kiMbhUtam? kSaNakSayam ([kSaNa] kSayam)/ upalakSaNam etat [tena] vijJAnasantatimAtram bhrAntimAtram sakalavikalpavikalapratibhAsamAtram zUnyamAtram, anena parasya pUrvAparAbhyupagamavirodhaM darzayati/ tathA hi---yadi jagattattvaM tathAvidhaM vetti kathaM tattvavittiH paramArthato nAsti yataH "prAmANyaM vyavahAreNa" [pramANavArttika 1.6] iti brUyAt? atha nAsti; kathaM vidyAt tad iti? "saMprati ttveva va (saMpratiSThet) virodhavat" ityAdinA vakti kathayati/ kam? hetum/ anyathA kutaH parArthAnumAnam/ pUrvasyAnantaram asya vacanam jagataH kSaNakSayapratipattim abhyupagamayati idaM dUSaNam iti pratipAdanArthaM nAnyathA/ kiMbhUtam? ity Aha---vAgagocaram vAco gocaro yo na bhavati tam iti, svayam eva vacanAgocaraM hetuM vadati tatpratipAdanArthaM ca vAkyam upanyasyati iti svavacanavirodha iti manyate/ nanu vyavahAreNa tattvavittira si (tattvavittir asti) hetuz ca vAggocaro na tattvataH iti cet; atrAha---sAdhayet kiM na kiJcit/ kaiH? asAdhanaiH/ paramArthataH sAdhanAni yAni na bhavanti taiH iti, svayam asAdhanebhyo vyavahAriNA sAdhanatvenopagatebhyaH anyasya tattvasiddhau saugatena upagatebhyo vityatvAdibhyaH (anityatvAdibhyaH) sukhAdau sAMkhyasya tattvato 'cetanatvasiddhiH syAd iti manyate/ yat punar atroktam---"yAdRzo yakSaH tAdRzo baliH yAdRzAni sAdhanAni tAdRzam eva tat sAdhyam" iti; tad anena nirastam; paramArthasAdhanAbhAve yAdRzatAdRzapratipatter ayogAd iti/ kArikAM vivRNvann Aha---nirviSayam ityAdi/ viSayAn niSkrAntam nirastaviSayaM vA mithyAjJAnam anumAnam adhyakSaM ca sthUlaikAkAragocaraM vyavahAreNa pramANIkRtya svayam apramANaM pramANayatA bhya (anya) tattvaM vyAvarNayituM vyavasthApayitum icchati saugataH/ na ca tadvyavasthA, marIcikAjalajJAnAt satyajalavyavasthAvad iti manyate/ syAd etat---mA bhUt pratyakSAt tadAkAragocarAt (p. 365) tadvyavasthA anumAnAt syAt paramparayA tatpratibaddhAt "bhrAntir api sambandhataH pramA" iti vacanAd iti; tatrAha---pratibandhAdi ityAdi/ liGgaliGginoH avinAbhAvaH pratibandhaH Adir yasya pakSadharmatvAdeH tasya yo vikalpaH tadgrAhI nizcayaH, avikalpasya tatrApravRtteH svayam aviSaye tadayogAt (aviSa[ye tada]yogAt)/ na hi "idam ato jAtam, ayam asya svabhAvo asya dharmo vA" iti vyApAro (vyApAre) tatsAmarthyam; kAraNAdiparamANudarzanavyApArasya paraM pratyasiddheH/ tasya atizayAbhAvAd anumAnAd bhedAbhAvAt/ kena? ity Aha---asamIkSita ityAdi/ kiM kasyacit? na; ity Aha sarvasyaiva/ evam uktaM bhavati---pratibandhAdivikalpasya mithyAtve anumAnasya vastuni pAramparyeNApi na pratibandhaH iti na yuktam "liGgaliGgidhiyor evam" [pramANavArttika 2.82] ityAdi, "maNipradIpaprabhayor maNibuddhyA" [pramANavArttika 2.57] ityAdi ca/ yadi punar etan matam---na paramANudarzanam agnidhUmayoH vRkSaziMzapayoH, dhUmaparvatasya adarzanam, api tu sthUlaikatvadarzanam eva lokasya tatraiva pramANAdivyavahArAt iti, tadapramANaM [pramANaM] vA bhavataH syAt? prathamapakSe doSam Aha---loka ityAdi/ lokapratItiM sthUlaikAkArasaMvittim kiMbhUtA (kiMbhUtAm?) na pramANaM samAzrayati/ kimartham? ity Aha---paramArthAvatArAya iti/ dvitIye 'py Aha---tatpramANatve, kSaNakSayAdeH Adizabdena niraMzatvAdiparigrahaH/ vAdhanamaNAva (bAdhanam, akramavat) krameNApi ekasya anekAkArasiddheH savikalpakaM pramANaM syAd iti bhAvaH/ paramArthAvatArAya tAm apramANaM samAzrayataH ko doSaH? ity atrAha---tadapramANasya ityAdi/ sA cAsau lokapratItiH apramANaM ca tadapramANaM tasya paramArthasAdhanatve abhyupagamyamAne kutazcit tata eva lokavyavahAramithyAdeH anyatrApi nityatrApi nityatvAdAv api pramANAnveSaNaM kaimarthakyaM pratipadyate pramANam antareNa anyasyApi siddher iti/ etad eva darzayann Aha---sAkalyena ityAdi/ tattvAvatArAya AtmezvarAditattvapravezArtham sArthakam ("sAtmakaM) jIvaccharIram" ityAdi, "vimatyadhikaraNabhAvApannaM tanvAdi buddhimatkAraNam" ityAdi vA anumAnam/ mithyAjJAnAd anumAnAn na kSaNakSayAdisiddhiH/ "agnir atra" ity anumAnAt ([ity anu]mAnAt) katham agnisiddhir iti? tathA pareNApy ucyate---tato mithyAjJAnAd AtmAdyasiddhau kathaM kSaNakSayAdisiddhir iti? nanu yathA lokataH kSaNakSayAdau sattvAdipratibandhasiddhiH naivam AtmAdau prANAdimattvAdeH iti cet; uktam atra---pratibandhetyAdi/ aparam apy ucyate---zabdaiH ityAdi/ tattvasya kSaNakSayAdeH sambandhi sAdhanaM liGgaM pratipipAdayiSati paraM prati/ kaiH? ity Aha zabdaiH/ kiMbhUtaiH? ity Aha---vaktra ityAdi/ sAdhanApratibaddhair iti bhAvaH/ kiM punaH tattvaM na sAdhayet? sAdhayed eva/ kaiH? ity Aha---asAdhanaiH (p. 366) sAdhyApratibaddhaiH (sAdhyA[pratibaddhaiH]) prANAdimattvAdibhiH yato 'sAdhanaiH ([']sAdhanaiH) tattvasAdhanaM tena nigRhyeta vAdI/ yata iti vA AkSepe naiva iti/ nanu anumAnAnumeyayor abhAvAt santi ca kramAt tasya hetutvAdiprabhedavikalasya bhAvAt (?) tasya svasaMvedanAdhyakSataH siddheH nAyaM doSaH ity aparaH/ taM prati Aha---na ca ityAdi/ syAn matam---etat "pratibandhAdi" ityAdinA uktam iti kimarthaM punar ucyate iti cet? satyam uktam, tathApi--- "dve satye samupAzritya buddhAnAM dharmadezanA/ lokasaMvRtisatyaM ca satyaM ca paramArthataH//" [mAdhyamikakArikA 24.8] iti vacanAt lokasaMvRtisatyApekSayA tad uktam, pratibhAsAdvaitaparamArthasatyApekSayA idam ucyate---na ca naiva pratyakSabuddhiH svasaMvedanAdhyakSaM svalakSaNaM svasvarUpaM prasAdhayati saMzayAdirahitaM vyavasthApayati/ kiM manAg api na? ity Aha---yathAlakSaNaM yat tasya pareNa grAhyagrAhakAkArasaMvittirahitatayA avibhAgalakSaNam ucyate tadanatikrameNa/ kutaH? ity atrAha---sthUlasyaikasya ityAdi/ tAtparyam idam atra---nIlAdeH zarIrasukhAdinIlAdivyatiriktasya grAhakasyAbhAvAt, avabhAsamAnasya svataH jJAnAtmakatvam iti paraH, tasya sthUlaikasya anekAvayavarUpAdisAdhAraNasya kevalaM tatra pratyakSabuddhau pratibhAsanAt/ tasyAnmathAva bhAsante (syAn matam---yad yathAvabhAsate) tathA taddvayaM niraMzaM bhAve 'pi kramavad bhAsata iti/ tad uktam--- "mantrAdyupaplutAkSANAM yathA mRcchakalAdayaH" [pramANavArttika 2.355] ityAdi/ "[dUre] yathA vA maruSu mahAn alpo 'pi bhAsate/" ityAdi "avibhAgo 'pi" [pramANavArttika 2.354] ityAdi ceti/ tatrAha---atadrUpaparAvRttavastumAtraM ca tasya sthUlaikasya tatra pratibhAsanAt/ etad uktaM bhavati---yadA paraparikalpitatattvaM (paraparikalpi[ta]tattvaM) tadavabhAsAt pUrvaM pazcAd vA pramANataH siddhaM bhavati yathA gajAdipratibhAsAt mUchalAdayaH (mRcchakalAdayaH) tadA tat tathA pratibhAsata iti yuktam/ na caivam, AbodhimArga ghahArAt (AbodhimArgaM vyavahArAt) tasyaiva pratibhAsanAt/ tathApi tasyaiva pratibhAsopagamo (pratibhAsopagame) na kiJcit svarUpeNa pratigataM syAt, kadAcit tatrApi anyasya tathAvabhAsakalpanAd iti/ nanu asthUlApekSayA sthUlam anekApekSayA ca ekaH kalpyate/ na ca apekSayA pAramArthikA dharmA bhavanti; atiprasaGgAt/ na sthUlasyaikasya pratyakSabuddhau pratibhAsanam api tu vikalpe, tatra jJAnaparamANvabhAsanam iti cet; atrAha---tadasAdhAraNa ityAdi/ tasya parakIyasya asAdhAraNasya sarvato vyAvRttasya saMvedanAbhyupagame/ kim? ity Aha---vikalpasyApi na kevalam adhyakSasya tadaGgIkaraNaM (p. 367) svaparAsAdhAraNasaMvedanAGgIkaraNam azakyaniSedham aGgIkaraNasya icchAto 'vizeSAt/ sa tathA sati saMvedanAdvaitAya sAdhanAdivyavahArAya ca datto jalAJjaliH tasya kalpitasAmAnyagocaratvAd iti/ atha matam---vikalpAt tatpratibhAsAbhAvAn na tadaGgIkaraNam iti; tatrAha---pratItya ityAdi/ vikalpAvikalpayoH yo 'yam asAdhAraNa (asAdhAraNaM) pratItyabhAvaH tasya avizeSAt/ evaM sati pratyakSabuddhau asAdhAraNapratItyabhAve "yad avabhAsate taj jJAnam" ityAdau ""yad yathAvabhAsate ityAdau ca dharmiprabhRti sarvam asiddham/ tatra tatpratItyabhyupagame vikalpe 'pi svaparayoH tathAvidhayoH pratItir iti/ (pratItir asti na veti)/ prathame; anaikAntiko hetuH/ paratra; asiddhaH/ ekasya svaparayor iva pUrvAparayor api grahaNam aviruddham iti/ tataH sthitam---tattvavittyA vinA ityAdi/ nanu ca siddhi (?) "zabdenAbhyAm anAkSasvabuddhAv (zabdenAvyApRtAkSasya buddhAv) apratibhAsanAt/ arthasya taddRSTAv iva tadanirdiSTasya vedakam//" iti/ tat katham ucyate---"vaktyaM vAggocaraM (vakti vAgagocaraM) hetum" iti "yogyaH zabdaH [vikalpo vA] sarvaH sarvatra" iti veti (ceti) cet; atrAha---na ca ityAdi/ na ca naiva pratibhAsabhedamAtram/ kAsAm? buddhInAm ekaviSayatvena viruddham ekaviSayatve 'pi tanmAtrasya saMbhavAt, viziSTas tu tadbhedaH ten na (tena) viruddhyate iti mAtrazabdena darzayati/ tad eva sadRSTAntaM darzayann Aha---dUrAsannAdi ityAdi/ [dUrAsannAdisAmagrIpratyakSaikArthasaMvidAm/ pratibhAso yathA bhinnaH pratyakSetarayos tathA// 24// cakSurAdijJAnam ekatra pratibhAsabhedam anubhavad yadISyate; pratyakSAdInAM sAmagrIbhedAt pratibhAsabhede 'pi ekaviSayatvaM kathan na syAt? vikalpasya atasmiMs tadgrahAn nirviSayatvaM vadan hatas tvam asAdhanAGgavacanAt/ sambandhasya ekAntena atattvarUpatvAt/ yathAdarzanaM ca tattvam; anyathA tattvAnupapattyA anekAntasiddhiH/ katham? tallakSaNasiddhir anyAnapekSaNam anantaraM vakSyAmaH/] dUrAsannazabdau bhAvapradhAnau, tena dUratvam Asannatvam Adir yAsAm/ Adizabdena dUrataratvAsannataratvAdiparigrahaH, atha vA mandalocanatvAdiparigrahaH (mandalocanatvAdi[pari]grahaH), tA tathokteH (tAs tathoktA) sAmagryo yAmAM (yAsAM) tA api tathA tAz ca tAH pratyakSAz ca punar api tA ekArthasaMvidaz (p. 368) ca tAsAM pratibhAso yathA yena vizadetaraprakAreNa bhinnaH pratyakSetarayoH indriyazabdajJAnayoH tathA pratibhAso bhinnaH ity anuvartate/ kArikAM vivRNvann Aha---"cakSurAdi" ityAdi/ cakSurAdir yasya ghrANAdeH tasya jJAnam ekatra grAhye pratibhAsabhedaM vizadetaranirbhAsAtizayam anubhavad yadISyate saugatena/ kutaH? sAmagrIbhedAt/ kathaM na syAt syAd eva/ kim? ity Aha---ekaviSayatvam/ kAsAm? ity Aha---pratyAdi (pratyakSetyAdi)/ kasminn api? ity Aha---pratibhAsabhede 'pi/ tato nirAkRtam etat---"yau bhinnapratibhAsau pratyayau na bhAvaikaviSayau (tAvaikaviSayau) yathA rUparasapratyayau, bhinnapratibhAsau ca zAbdendriyapratyayau/ tathA "yau ekaviSayau tau na bhinnapratibhAsau yathA sannihite nIle puruSadvayasya tatpratyayau, ekaviSayau na (ca) parasya prakRta avyayau (pratyayau)/" iti; katham? ekaviSayatve 'pi mandetaracakSuSoH pratyayapratibhAsAtizayopagamena vyabhicArAt/ yas tv Aha---prajJAkaraH "tadviSayasya paraM prati asiddheH tatrApi avizadanirbhAsasya ekaviSayatvAbhAvAd anyatvAtadabhAvAt (anyathA tadabhAvAt) sAmagrIbhedAt tadbhAvo 'khaNDaikaviSayatve 'pi cakSurAdibuddhInAM rUpAdipratibhAsabhedaH sAmagrIvizeSAt iti syAt" iti; sa na prekSAvAn; yataH avizadanirbhAsino vijJAnAd dvaMdva (?) saugatAnAm arthe pravRttyabhAvaprasaGgaH/ na hi nirviSayatAM jAnann eva jAtasya ta naH (?) prekSAkArI pravartate, sarvatra pramANaparIkSAbhAvaprasaGgAt/ pravartamAne ca avisaMvAdabhAg na bhavet/ bhavati ca, lipyAdau tadvyavahAradarzanAt/ "mamaivaM pratibhAso 'yam" [pramANavArttikAlaGkAra 1.1] ityAdyanumAnAd avizadanirbhAsAt (avizadanirbhAsA[t]) tatra te pravartante na indriyagrAmAd iti mahatI kAhalatA! punar api anumAne anavasthA/ tan na kiJcid etat/ atha svalakSaNaviSayatvAd vizadetarendriyajJAnayoH ekaviSayatvam astu na pratyakSaparokSayoH, avastusAmAnyaviSayatvAt parokSasyeti; tad evAha---vikalpa ityAdi/ atasmin na [svalakSaNe tadgrahAt] svalakSaNagrahAt nirviSayatvam ity evaM vedan sa (ity evaM vadan) hato nirAkRtas tvaM pUrvam eveti/ kutaH? ity atrAha---"asAdhanAGga" ityAdi/ etad uktaM bhavati---yadAvastusatsAmAnyaviSayo (yadA [a]vastusatsAmAnyaviSayo) vikalpaH tadA tatprabhavaM vacanam api tadviSayam iti na paramArthasAdhanAGgaviSayam iti tadavacanAt nigRhIteH arhan na (arhan) hatas tvam iti/ vikalpasya paramparayA svalakSaNapratibandhAt tatprabhavasya vacanasyApi tatra sa iti cet; atrAha---sambandhasya parasparAvinAbhAvasya ekAntena niyamena [atattvarUpatvAt] atattvaM tadavasturUpatvAt/ paraparikalpitasvalakSaNasya kutazcid asiddheH kathaM tatra sAkSAd anyathA vA kasyacit tattvataH pratibandho (prati[bandho]) bhavet? tadasiddho (tadasiddhau) kiM tattvam iti cet? atrAha---tattvam ityAdi/ darzanAnatikrameNa yathAdarzanaM ([yathA]darzanaM) ca sthUlAdeH iti bhAvaH/ tataH kiM jAtam? ity Aha---anyathA ityAdi/ anyathA anyena anekAntasiddher (p. 369) abhAvaprakAreNa tattvasya yA anupapattiH tayA anekAntasiddhiH/ atra paraH pRcchati sUrim "katham" ityAdinA? saMpRSTa (saH pRSTa) Aha---tallakSaNa ityAdi/ tasya hetoH lakSaNasiddhiH anantaraM vakSyamANaprastAvaH tatra, anyasya pakSadharmatvAdeH anapekSaNaM vakSyAmaH iti/ tad evaM jalpasvarUpaM nirUpya adhunA sadasi tadupanyAsaprayojanaM darzayann Aha---syAdvAdena ityAdi/ [syAdvAdena samastavastuviSayeNaikAntavAdeSv abhidhvasteSv ekamukhIkRtA matimatAM naiyAyikI zemuSI/ tattvArthAbhinivezinI nirupamaJ cAritram AsAdayanty addhAnantacatuSTasya mahato hetur vinizcIyate// 28//] syAt iti nipAtaH prazastArthaH/ syAdvAdena ca prazastajalpena/ kiMbhUtena? samastavastuviSayeNa samastena saMpUrNena vastuviSayeNa tAddhikena (sAmastyena) vastu viSayo yasya/ kim? ity Aha---abhidhvasteSu nirAkRteSu/ keSu? ity Aha---ekAntavAdeSu ekAntasaMbandhiM kathAbhedeSu/ bahuvacanAt sakalakathAprApteH/ teSu satsu kim? ity Aha---ekamukhIkRtA anyakathAbhyo vinivartya prazastajalpaniyatA kRtA ca (kA?) ity Aha---semukhI (zemuSI)/ kiMbhUtA? naiyAyikI nyAyaniyuktA/ keSAm? ity Aha---matimatAM prAjJAnAm/ sA tathA kutaH? ity Aha---tattva ityAdi/ tattvArthAbhiniveziny eva nyAyayuktA bhavati/ kiM kurvANA? ity Aha---AsAdayantI/ kim? cAritram vAdiprativAdipakSayoH mAdhyasthyam, anupamam upamam (nirupamam anupamam) dvAdbhaditi (addhA jhaTiti) hetur liGgaM vinizcIyate/ sakalavipratipattimalaviviktA (sakalavipratipattimalaviviktaM) vyavasthApyate/ kasya sambandhi? ity Aha---anantacatuSTayasya mahata iti/ nanu pAvakAder api hetuH vinizcetavyaH; satyam; tathApi pradhAne kRto yatnaH anyatrApi bhavati/ ata eva ucyate mahata iti/ yadi vA prastoSyamANaprastAvapAtanikAvRttam etat/ asya evaM pravezaH/ hetuvad anumeyajJAne 'pi vivAdabhAvAt tad api vinizcIyatAm; ity atrAha---syAdvAdena anekAntazAsanena samastavastuviSayiNA (samastavastuviSayeNa) "unmiSitam api anekAntam antareNa na saMbhavati" iti vacanAd ekAntavAdeSu saugatAdisamayeSu abhidhvasteSu ekamukhIkRtA anekAntAbhimukhIkRtA zeSaM pUrvavat/ ataH tasya hetur eva vinizcIyate nAnumeyajJAnam iti/ nanu hetuvat tadvAkye 'pi vivAdavRtteH tad api parair iva bhavadbhir api kin na vinizcIyate iti cet? na; asya anantaraM vicAritatvAt/ ata eva parArthAnumAnAvacanam iti/ (p. 370) mArgaprabhAvanAyAH kiM phalam iti vA zaGkyate syAdvAdena ityAdi/ naiyAyikI pramANaprameyanyAyaniyuktA zemuSI samyagjJAnam iti yAvat/ tattvArthAbhinivezinI tattvArthAbhirucisaMprayuktA nirupamaM cAritram pApakriyAnivRttim/ AsAdayantI jhaTity advA (jhaTity addhA) anantacatuSTayasya anantajJAnAdeH mahato hetuH kAraNam tatpaleti (tat tatheti) vinizcIyate/ iti ravibhadrapAdopajIvyanantavIryamuniviracitAyAM siddhivinizcayaTIkAyAM jalpasiddhiH paJcamaH prastAvaH/