%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %Yogabindu of Haribhadra: %Based on the edition edited by Luigi Suali %Bhavnagar 1911 %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% yogabinduH/ namo jinAya/ sadyogacintAmaNito 'naNIyo yenAdhijagme jagataH patitvam/ sa yogivRndArakavandanIyo dyatAd avadyAni ghanaM jino naH// 1// sudhAbindor ivAnandam amandam upacinvataH/ yogabindoH samAsena vRttir eSA vidhIyate// 2// gurUpadezo na ca tAdRg asti matir na vA kAcid udArarUpA/ tathApi yogapriyatAvazena yatnas tadabhyAsakRte mamAyam// 3// tasya cedam AdisUtraM "natvA" ityAdi zlokadvayam/ natvAdyantavinirmuktaM zivaM yogIndravanditam/ yogabinduM pravakSyAmi tattvasiddhyai mahodayam// 1// sarveSAM yogazAstrANAm avirodhena tattvataH/ sannItyA sthApakaM caiva madhyasthAMs tadvidaH prati// 2// natvAbhivandya, AdiH prathamabhAvaH, antaH paryavasAnaM, tAbhyAM vinirmuktaM virahitam/ kim ity Aha "zivaM" sakalopaplavakalAvikalaM devatAvizeSam/ kIdRzam ity Aha "yogIndravanditaM" gaNadharAdimahAmuninamaskRtam/ kim ity Aha "yogabinduM" yogasya mokSahetor anuSThAnasya bindur avayavo yogabinduH; tatpratipAdakatayA prakaraNam api yogabindur ucyate; (p. 2) tato yogabindunAmakaM prakaraNam/ "pravakSyAmi" abhidhAsye/ kimartham ity Aha "tattvasiddhyai" AtmAditattvapratItinimittam/ punar api kIdRzaM yogabindum ity Aha "mahodayaM" mahAn prazasya udayo niHzreyasAbhyudayasaMsiddhirUpo yasmAt, sa tathA/ tam/ punar api kIdRzaM yogabindum ity Aha "sarveSAM" kapilasugatAdipraNIta---"yogazAstrANAM" adhyAtmagranthAnAM "avirodhena" avighaTanenopalakSitam/ "tattvataH" aidaMparyaparyAlocanena na punaH zAbdanyAyenApi tasya pratidarzanaM, anyathAnyathApravRttatvAt/ paThyate ca/ prazAntavAhitAsaMjJaM visabhAgaparikSayam/ zivavartma dhruvAd veti yogibhir gIyate hy adaH// iti// tathA sannItyA anvayavyatirekazuddhayuktirUpayA/ sthApakam avisaMvAdApAdanena pratiSThAkAri sarvayogazAstrANAm eva/ "caiva" iti samuccaye/ nanu yogazAstrakArANAM nijanijamatAtyantAbhinivezena vipratipannatvAt kathaM sarvayogazAstrANAM saMsthApakam idaM prakaraNaM syAd ity AzaMkyAha "madhyasthAn" svadarzanarAgaparadarzanadveSayor madhyabhAgavartinaH "tadvidaH" yogazAstravidaH zrotQN "prati" iti svadarzanaM pratItya, amadhyameSu zrotRSu vastusthApanAyogAt/ tathA coktam/ "AgrahI bata ninISati yuktiM tatra yatra matir asya niviSTA/ pakSapAtarahitasya tu yuktir yatra tatra matir eti nivezam//" iti// "AdyantavinirmuktaM" iti ca vizeSaNaM zivasaMtAnApekSam/ na punar ekaH kazcid anAdizuddhaH zivaH samasti, tasya zAstrAntare mahatA prabandhena pratiSiddhatvAt/ atra ca "natvA zivaM" ity anena vighnApohahetuzAstramUlamaGgalam uktam/ "yogabinduM" (p. 3) ity anena prekSAvatpravRttyartham abhidheyam/ "tattvasiddhyai" ity anenAnantaraprayojanam/ "mahodayaM" ity anena tu paraMparAprayojanam abhihitam/ abhidhAnAbhidheyalakSaNaz ca saMbandhaH svayam eva vAcya iti "sarveSAM yogazAstrANAm avirodhena" ity uktam// atha tam eva bhAvayann Aha/ mokSahetur yato yogo bhidyate na tataH kvacit/ sAdhyAbhedAt tathAbhAve tUktibhedo na kAraNam// 3// mokSahetur nivRttinimittaM, yato yasmAt kAraNAt, yogaH sarvair yogazAstrakAraiH saMgIyate, bhidyate bhedam anubhavati, na naiva, tato mokSahetutvAd dhetoH, kvacid yogazAstre/ etad api kuta ity Aha "sAdhyAbhedAt" sAdhyasya yogAbhyAsaniSpAdyasya mokSasyAbhedAd ekarUpatvAt/ sakalakarmaklezakSayalakSaNo hi mokSaH/ na tatra kazcid bheda iti/ evaM sati yatsiddhaM tad Aha "tathAbhAve tu" mokSAbhedabhAve punaH sati "uktibhedaH" yogazAstreSv AtmAdInAM yogAGgAnAM yo bhaNitaH sa "na kAraNaM" hetur yogabhedasya/ na hi nAmamAtrabhedena bhAvA bhidyante, ekasyApi zakrAder anekena nAmnA vyavahriyamANatvAt// athAtraiva vizeSam Aha "mokSahetutvaM" ityAdi/ mokSahetutvam evAsya kiM tu yatnena dhIdhanaiH/ sadgocarAdisaMzuddhaM mRgyaM svahitakAMkSibhiH// 4// mokSahetutvam eva mokSanimittabhAva eva nAparaM kiMcid asya yogasya, kiM tu kevalaM, yatnenAdareNa, dhIdhanair buddhimadbhiH/ "mRgyam" ity uttareNa yogaH/ kIdRzam ity Aha/ satAnupacaritena gocarAdinAnantaram eva darzayiSyamANena saMzuddham anavadyam/ (p. 4) mRgyaM kIdRzaiH/ AtmAdau mokSahetur yogo yujyata ityevaMrUpeNa nipuNohApohayogena gaveSaNIyaM svahitakAMkSibhir AtmakalyANacintakaiH/ yogavaJcanAyAM hi sarvapuruSArthavaJcanA niyamAt saMpadyate/ yad avAci/ eso ya uttamo jaM purisattho ettha vaJcio niyamA/ vaJcijjai savvesuM kallANesuM na saMdeho// atha kasmAd asya gocarAdizuddhir mRgyata ity AzaMkyAha/ gocaraz ca svarUpaM ca phalaM ca yadi yujyate/ asya yogas tato 'yaM yan mukhyazabdArthayogataH// 5// gocaro viSayaH pariNAmijIvalakSaNaH/ svarUpaM sarvArtheSUcitapravRttilakSaNam/ phalaM mokSAtmakam/ cakArA uktasamuccaye/ "yadi" ity abhyupagame/ yujyate ghaTate/ asya yogasya yogaH/ tato gocarAdiyogAd ayaM prastuto yad yasmAt syAt/ etad api kuta ity Aha/ mukhyasyAnupacaritasya zabdArthasya mokSeNa yojanAd yoga ityevaMlakSaNasya yogato ghaTanAt// atha yathoddezaM nirdezAd gocarAdizuddhim eva bhAvayati/ AtmA tadanyasaMyogAt saMsArI tadviyogataH/ sa eva mukta etau ca tatsvAbhAvyAt tayos tathA// 6// AtmA jIvaH/ tadanyasaMyogAt tasmAd Atmano 'nyena karmaNA saMbandhAt/ kim ity Aha "saMsArI" nArakAdiparyAyavAn/ tathA tadviyogatas tadanyavirahAt/ sa eva dravyarUpatayAtmA saMsArI na punar anyaH/ mukto mokSabhAk/ etau ca saMsAramokSau punaH/ tatsvAbhAvyAt saMsArahetur mokSahetuz ca svabhAvo (p. 5) yayos tau tathA, tadbhAvas tasmAt/ tayos tadanyasaMyogaviyogayoH/ "tathA" iti vaktavyAntarasamuccayArthaH// etad evAha/ anyato 'nugraho 'py atra tatsvAbhAvyanibandhanaH/ ato 'nyathA tvadaH sarvaM na mukhyam upapadyate// 7// "mahezAnugrahAd bodhaniyamau" iti vacanAd anyato mahezAd anugraho 'py upakAro 'pi zuddhajJAnakriyAlAbhalakSaNaH kiM punaH pUrvoktau saMsArApavargAv ity apizabdArthaH/ atra yogacintAyAm/ kim ity Aha "tatsvAbhAvyanibandhanaH" sa mahezAnugrahayogyaH svabhAvo yasya sa tathA; tadbhAvas tatsvAbhAvyam; tannibandhanaM hetur yasya sa tathA/ viparyaye bAdhAm Aha "ataH" tatsvAbhAvyAt "anyathA tu" anyena prakAreNa punaH kevalamahezAnugrahAdirUpeNa "adaH" saMsAritvAdi "sarvaM" kRtsnaM "na" naiva "mukhyaM" anupacaritaM "upapadyate" ghaTate/ yathA hi karpAsAdiH svabhAvata evAyogyo lAkSArasAdinA rajyamAno 'pi na tAttvikaM rAgaM pratipadyate kiM tu rAgAbhAsam eva, evam AtmanAM yogyatAvirahe mahezena kriyamANAv apy anugrahanigrahau na tAttvikau syAtAm iti tatsvAbhAvyam avazyam abhyupagantavyam/ tadabhyupagame ca tata eva saMsAramokSopapattyA na kiMcin mahezAnugrahAdinA prayojanam astIti siddhaM "AtmA tadanyayogAt saMsArI" ityAdi// itthaM mahezavAdimatam apAsyAtraiva puruSAdvaitamatam apAkurvann Aha/ (p. 6) kevalasyAtmano nyAyAt sadAtmatvAvizeSataH/ saMsArI mukta ity etad dvitayaM kalpanaiva hi// 8// kevalasya tadanyAdRSTAdivikalasyAtmano jIvasya nyAyAd yuktimArgAt sadAkAlam api/ Atmatvasya svarUpamAtrarUpasyAvizeSato vizeSakAraNakarmasaMyogAder anabhyupagamAt/ kim ity Aha "saMsArI mukta ity etat" pUrvam eva prapaJcitaM "dvitayaM" AtmAvasthAdvayalakSaNaM vastu/ "kalpanaiva" svavikalparUpaiva kevalA/ hi sphuTam/ na punar astv api tathA vartata iti// etad eva dRSTAntopanyAsena bhAvayann Aha/ kAJcanatvAvizeSe 'pi yathA satkAJcanasya na/ zuddhyazuddhI Rte zabdAt tadvad atrApy asaMzayam// 9// kAJcanatvasya suvarNabhAvasyAvizeSe 'py abhede 'pi/ bhede punar bhavata evety apizabdArthaH/ "yathA" iti dRSTAntArthaH/ satkAJcanasya sarvamalavikalasya kalyANanAmno hemnaH/ kim ity Aha "na" naiva "zuddhyazuddhI" nirmalatAmalinatArUpe syAtAm/ kiM sarvathA nety Aha "Rte" vinA "zabdAt" vAcakAd vikalapuruSaprayuktAt "tadvat" satkAJcanazuddhyazuddhivat "atrApi" kevala Atmany abhyupagate kiM punaH satkAJcana ity apizabdArthaH/ "asaMzayaM" asaMdeham Rte zabdAt saMsAritvamuktatve na bhavetAm iti// nanu yat prAktadanyaduktaM tat kila karma tac ca kriyamANatvenAvazyaM kartAram AtmAnam apekSate, sa ca karmaNaH prAg eva siddharUpo 'bhyupagantavyaH, samakAlabhAvinoH savyetaragoviSANayor iva kAryakAraNabhAvAbhAvAd iti, kathaM tasya svarUpamAtrasthitasyAta (p. 7) eva zuddharUpasya prathamaH karmasaMyogaH saMsAritvahetur ity AzaMkyAha/ yogyatAm antareNAsya saMyogo 'pi na yujyate/ sA ca tattattvam ityevaM tatsaMyogo 'py anAdimAn// 10// yogyatAM karmasaMyogAnukUlapariNatirUpAm antareNa vinAsyAtmanaH saMyogo 'pi karmaNA saha saMbandhaH, kiM punaH karmasaMyogAbhAve saMsAritvam ity apizabdArthaH/ na yujyate na ghaTata eva/ yadi nAmaivaM tataH kim ity Aha "sA ca" sA punar yogyatA "tattattvaM" tasyAtmanas tattvaM svabhAvabhUtatvaM vartate na punar upAdhijanyaM kiMcidrUpam/ "ityevaM" anena prakAreNAtmasvabhAvabhavanarUpeNa yogyatAyAH/ "tatsaMyogo 'pi" karmasaMyogaH kiM punar jIva ity apizabdArthaH/ "anAdimAn" pravAhApekSayAtItavadAdikAlavikalaH// etad api katham ity Aha/ yogyatAyAs tathAtvena virodho 'syAnyathA punaH/ atItakAlasAdharmyAt kiM tv AjJAto 'yam IdRzaH// 11// yogyatAyA uktarUpAyAs tathAtvena jIvasvabhAvabhUtatvAd anAditvena hetunA/ atraiva viparyaye doSam Aha/ "virodhaH" vighaTamAnatA "asya" bandhasya "anyathA punaH" Adimattve yogyatAyA abhyupagamyamAne sati/ tathA hi/ yady AdimatI yogyatA, tadA bandho 'py AdimAn eva prApnoti/ na caivaM, tasyAnAditvena sarvair evAbhyupagatatvAt/ tathA zuddhasyApy akasmAd eva karmasaMyogAbhyupagame siddhAnAm api tatprasaGgAd anAzvAsaH saMpadyeta iti/ tasmAd yogyatA tadudbhavaz ca bandho dvAv apy anAdimantAv abhyupagantavyAv iti/ nanu kRtakatvena (p. 8) katham anAdimattvaM bandhasya zraddhAnam ucitam/ satyam/ atItakAlasAdharmyAd atikrAntakAlasAdRzyena "kiM tu" kevalaM "AjJAtaH" AgamAt "ayaM" karmabandhaH "IdRzaH" anAdiH syAt/ yathA hy atItakAlaH pratikSaNam aparApararUpeNa bhUto 'pi pravAhApekSayAnAdiH, tathA bandho 'pi jinavacanaprAmANyAd avagantavya iti// anugraho 'py anugrAhya yogyatApekSa eva tu/ nANuH kadAcid AtmA syAd devatAnugrahAd api// 12// anugraho 'pi mahezakRtaH kiM punaH zeSakriyAvizeSa ity apizabdArthaH/ anugrAhyasyAnugrahaviSayasya jantor yogyatApekSa eva tu yogyatAm evApekSya na punar anyathA/ amum evArthaM prativastUpamayA bhAvayati/ "na" naiva "aNuH" pudgalavizeSaH "kadAcit" kvApi kAle "AtmA" jIvaH syAt/ kuto 'pIty Aha "devatAnugrahAd api" devatAyA divyavizeSarUpAyA anugrahaH prasAdaH, tasmAd api kiM punas tadabhAva ity apizabdArthaH// amum evArthaM bhAvayati/ karmaNo yogyatAyAM hi kartA tadvyapadezabhAk/ nAnyathAtiprasaGgena lokasiddham idaM nanu// 13// karmaNaH kriyAviSayasya sAmAnyena mudgAder vastuno yogyatAyAM yogyabhAve/ hi yasmAt kAraNAt/ kartA pAcakAdiH/ tadvyapadezabhAk taM pAcakAdirUpaM vyapadezaM bhajate yaH sa tathA/ vipakSe bAdhAm Aha/ "na" naiva "anyathA" anyena prakAreNa karmaNaH pAkAdiyogyatAvirahe kartA tadvyapadezabhAk/ katham ity Aha "atiprasaGgena" ativyAptilakSaNena/ (p. 9) lokasiddhaM bAlAbAlAdijanapratItam/ idaM pUrvoktaM vastu/ nanu nizcitam/ nAsminn arthe 'nyat pramANaM gaveSaNIyam iti bhAvaH// punar apy amum evArthaM puraskRtyAha/ anyathA sarvam evaitad aupacArikam eva hi/ prApnoty azobhanaM caitat tattvatas tadabhAvataH// 14// anyathA svayogyatAm antareNApi karmaNo yadi kartA tadvyapadezabhAg iSyate, tadA sarvam evaitad bAhyam AbhyantaraM ca kAryajAtaM kim ity Aha "aupacArikam eva" upacAramAtrodbhavam eva "hi" sphuTaM "prApnoti" prasajyate mANavakasiMhatvavat/ yadi nAmaivaM, tathApi ko doSa ity Aha "azobhanaM ca" azobhanaM punaH "etat" sarvam evaupacArikatayAbhyupagamyamAnam/ kuta ity Aha "tattvataH" pAramArthikyA vRttyA "tadabhAvataH" aupacArikavastuno 'bhAvAt/ na hy upacaritA bhAvA mANavakasiMhatAdayaH pAramArthikaM siMhAdirUpaM bhajante/ evaM mokSAdayo 'py AtmanaH svayogyatAyA virahe mahezAnugrahAdeH parair abhyupagamyamAnA na pAramArthikarUpabhAjo bhaveyur iti// kiM ca/ upacAro 'pi ca prAyo loke yanmukhyapUrvakaH/ dRSTas tato 'py adaH sarvam ittham eva vyavasthitam// 15// upacAro 'pi copacaritavastuvyavahArarUpaH kiM punar mukhyapUrvako vyavahAra ity apicazabdArthaH/ prAyo bAhulyena/ loke vyavahArArhe jane/ yad yasmAn mukhyapUrvakaH nirupacaritavastuvyavahArApekSaH/ dRSTa upalabdhaH/ prAyograhaNaM kvacid vyabhicArArthaM (p. 10) "tena merumanthAnena mathito nIranidhiH suraiH" ityAdayo 'tyantam asaMbaddhAH kecil lokavyavahArapUrvakAH kiM tu mithyAvikalpavAsanAprakopapUrvakA iti/ tato 'pi mukhyapUrvakatvAd apy upacArasya kiM punaH prAguktayukter ity apizabdArthaH/ ada etat svayogyatAyA eva sakAzAt karmabandhAdi/ sarvaM niravazeSam/ ittham eva vyavasthApitanItyaiva/ vyavasthitaM pratiSThitam// sAMpratam uktagranthasya bhAvamAnAviSkaraNAya prAha/ aidaMparyaM tu vijJeyaM sarvasyaivAsya bhAvataH/ evaM vyavasthite tattve yogamArgasya saMbhavaH// 16// aidaMparyaM tu paramArthaH punar vijJeyam avagantavyaM sarvasyaivAsyopanyastagranthasya/ kIdRzam ity Aha "bhAvataH" paramArthataH "evaM" uktanyAyena "vyavasthite tattve" AtmAdau "yogamArgasya" vaktum upakrAntasya "saMbhavaH" ghaTanA bhavet/ evam eva tattve vyavasthite yogamArgasya bhAvataH saMbhava ity aidaMparyaM vijJeyam ity arthaH// kuta ity Aha/ puruSaH kSetravij jJAnam iti nAma yad AtmanaH/ avidyA prakRtiH karma tadanyasya tu bhedataH// 17// puruSo jainavedAntikAnAM, kSetravit sAMkhyAnAM, jJAnam iti bauddhAnAm/ ity anena prakAreNa/ nAma saMjJA/ yad yasmAt kAraNAt/ Atmano jIvasya/ tathA/ avidyA bauddhavedAntikAnAM, prakRtiH sAMkhyAnAM, karma jainAnAm/ tadanyasya tu tasmAd Atmano 'nyasya karmaNaH punaH/ "nAma" ity anuvartate/ bhedato darzanabhedena// (p. 11) tathA/ bhrAntipravRttibandhAs tu saMyogasyeti kIrtitam/ zAstA vandyo 'vikArI ca tathAnugrAhakasya tu// 18// bhrAntir vedAntikasaugatAnAM, pravRttiH sAMkhyAnAM, bandhaH punar jainAnAM saMyogasya tadanyasaMbandhalakSaNasyetyevaM bhedena kIrtitam/ "nAma" ity anuvartate/ zAstA jainAnAM, vandyaH saugatAnAm avikArI ca zaivabhAgavatAnAm/ "tathA" ity uktasamuccaye/ anugrAhakasya tu anugrahavidhAtur jinAdeH punar nAma/ idam uktaM bhavati/ ihAtmAdIni yogopayogIni yAvanti vastUni jainamate prapaJcitAni, tAvanty eva darzanAntareSv api, paraM nAmabhedena/ na ca nAmabhedo bAdhakaH, ekasyApy anekabhedasaMbhavAt; kiM tu pariNAminy Atmani svayogyatayaiva ca karmasaMyogaM tadviyogaM cAnubhavati saty abhyupagate sarvadarzanokto yogo ghaTate/ ataH sarvaiH sa tathAbhyupagantavya iti// tasmAt kiM siddham ity Aha/ sAkalyasyAsya vijJeyA paripAkAdibhAvataH/ aucityAbAdhayA samyagyogasiddhis tathA tathA// 19// sAkalyasyAtmatadanyasaMyogAdibhAvasaMyogalakSaNasya/ asyAnantaram evopanyastasya/ vijJeyA boddhavyA/ paripAkasya bhavyatvapAkarUpasya/ AdizabdAt tadanyasaMyogahrAsasya zAstur anugrahasya ca yo bhAvaH, tasmAt/ yA aucityAbAdhA ayogyapravRttilakSaNA tayA/ kim ity Aha "samyagyogasiddhiH" nirupacaritayoganiSpattiH/ tathA tathA tena tenApunarbandhakAdyanuSThAnArAdhanArUpeNa jAyata iti// (p. 12) kiM ca/ ekAnte sati tadvyatnas tathAsati ca yad vRthA/ tat tathAyogyatAyAM tu tadbhAvenaiSa sArthakaH// 20// iha paramArthacintAyAm AtmAdayo bhAvAH svarUpeNa santaH pararUpeNa cAsantaH/ evaM caikAnte saty ekAntenaiva svarUpeNa pararUpeNa cety arthaH/ sati vidyamAne/ "Atmani" iti gamyate/ tadyatnaH yogaprayatnaH/ "tathA" iti samuccaye/ asati caikAntenaiva/ kim ity Aha "yat" yasmAt "vRthA" nirarthako yogaH/ tathA hi/ yadi yogI sarvathAsann evAbhyupagamyate, tadA tasya yogirUpeNa sattvAt pararUpapravezena svarUpavyAhitaH syAt/ tathA ca yoginaH svarUpAbhAvAd yogAbhyAso nirarthaka eva syAt, parakIyayogenopahatatvAt/ ekAntAsattve tv AtmanaH svarUpasyApy abhAvAt ko nAma yogAbhyAsavAn tatphalabhogI ca syAt/ na hi kharaviSANaM kvacit pravartate phalaM vAsAdayatIti/ tarhi kathaM na vRthaiSa syAd ity Aha/ tasyAtmanaH "tathAyogyatAyAM tu" svarUpapararUpapekSayA sattvAsattvayogyatAyAM satyAM punaH/ kim ity Aha "tadbhAvena" AtmanaH phalarUpatayA pariNAmalakSaNena "eSa" yogaH "sArthakaH" svasAdhyaniSpAdaka iti/ yadA hi svarUpeNa satpararUpeNa cAsann AtmA pariNAmI ceSyate, tadAyamavRthA yogaH syAt, na punar anyatheti// evaM nityAnitye sadasadrUpe cAtmani prasAdhite yadanyad api siddhaM tad darzayati/ daivaM puruSakAraz ca tulyAv etad api sphuTam/ yujyete evam evetu cakSyAmy Urdhvam ado 'pi hi// 21// (p. 13) daivaM pUrvakRtakarma/ puruSakAraH puruSavyApAraH/ cakAraH samuccaye/ tulyau samasAmarthyau puruSArthasiddhiM pratIti/ yac chAstrAntareSu gIyate, etad api, kiM punaH prastuto yoga ity apizabdArthaH/ sphuTaM vyaktam/ yujyate ghaTate/ evam evety uktanItyaiva/ itiH pAdaparisamAptau/ tathA vakSyAmi bhaNiSyAmi/ Urdhvam etadgranthoparibhoge/ ado 'pi hi daivapuruSakAratulyatvaM, na kevalaM prastutaM yogam ity apihizabdArthaH Aha/ kimarthaM gocarAdizuddhyA yogo mRgyata ity AzaMkyAha/ lokazAstrAvirodhena yadyogo yogyatAM vrajet/ zraddhAmAtraikagamyas tu hanta neSTo vipazcitAm// 22// lokazAstrayor lokapratItyAgamayor avirodhenAvighaTanena yad yasmAd yogo vaktum upakrAnto yogyatAM phalaM prati yogabhAvaM tAttvikaM vrajet/ na hy ekAntena nitye 'nitye vAtmani yogo yujyate, AtmAvasthAntaratayA lokazAstrayoH pratIyamAnatvAt tasya ca/ na ca nityasyAvasthAntarapratipattir asti, tasya sarvadaikarUpatvAt, anityasya ca kSaNakSayitveneti/ iti yogasya gaocarAdizuddhir anviSyata iti/ nanu gocarAdyazuddhAv api kapilAdibhir yogo nirUpyamANa upalabhyata ity AzaMkyAha/ zraddhAmAtreNa pUrvAparavimarzavikalena, ata evaikena svadarzanapakSapAtarUpeNa gamyate nizcIyate yaH sa tathA/ tur vizeSaNe "hanta" komalAmantraNe/ neSTo nAbhimataH/ vipazcitAM matimatAm/ kaSAyocchedatApazuddhavastuzraddhAlutvAt teSAm iti// tathA/ vacanAd asya saMsiddhir etad apy evam eva hi/ dRSTeSTAbAdhitaM tasmAd etan mRgyaM hitaiSiNA// 23// (p. 14) vacanAd AgamAd asya yogasya saMsiddhiH pratItir jAyate, na punar anyathA, "paralokavidhau mAnaM vacanaM" iti vacanaprAmANyAt/ yadi nAmaivaM, tataH kim ity Aha "etad api" vacanaM, kiM punar yoga ity apizabdArthaH/ "evam eva hi" yogavad eva pariNAminy evAtmani ghaTate, bhASakapariNAmAntarasaMbhavena vacanapravRtter upapadyamAnatvAt/ tat tu vacanam anekam iti hRdi vyavasthApyAha/ dRSTeSTAbhyAM vakSyamANarUpAbhyAM "abAdhitaM" aviruddhaM "tasmAt" yogasiddhihetutvAt "etat" vacanaM "mRgyaM" gaveSaNIyaM "hitaiSiNA" manISiNeti// Aha kimartham IdRzaM vacanaM mRgyate/ ucyate/ dRSTabAdhaiva yatrAsti tato 'dRSTapravartanam/ asacchraddhAbhibhUtAnAM kevalaM bAdhyasUcakam// 24// dRSTenaiva pratyakSopalabdhenaiva dravyarUpatvAvasthitasyAtmAder arthasya pariNAmena kiM punar anyapramANopalabdhenety evakArArthaH/ bAdhA virodhaH/ yatra zAstre prajJApyamAnasya nityatvAder asti vidyate/ tataH zAstrAd adRSTe 'rthe 'dRSTaphalaviSayatvena yamaniyamAdAv anuSThAne pravartanam/ asatyasundarA yA zraddhA ruciH bhakSitadhattUrANAm iveSTakAkhaNDAdau suvarNazraddhAsamAnA tayAbhibhUtAnAM vihvalIkRtAnAm/ kim ity Aha "kevalaM" nAparaM kiMcit "bAdhyasUcakaM" bhrAntyAvirbhAvakam/ na tataH kAcid iSTaphalasiddhir iti bhAvaH// tarhi kIdRzAd vacanAt pravRttir jyAyasIty Aha/ pratyakSeNAnumAnena yadukto 'rtho na bAdhyate/ dRSTe 'dRSTe 'pi yuktA syAt pravRttis tata eva tu// 25// pratyakSeNa cAkSuSAdinAnumAnena liGgaliGgisaMbandhagrahaNodbhavena yadukto yatra bhaNito 'rtha AtmAdir na bAdhyate na virodham AnIyate/ dRSTe, svasaMvedanAdisiddhe/ adRSTe 'pi svargApavargAdAv (p. 15) arthe/ kiM punar dRSTa ity apizabdArthaH/ yuktA ghaTamAnA syAt pravRttir hAnopAdAnarUpA/ tata eva tu tasmAd eva vacanAt, na punar anyato 'pi, vyaMsakavacanasya mahAnarthahetutvAd iti// atraiva vipakSe bAdhAm Aha/ ato 'nyathApravRttau tu syAt sAdhutvAdy anizcitam/ vastutattvasya hantaivaM sarvam evAsamaJjasam// 26// ata uktaguNAd vacanAd anyathA tu yataH kuto 'pi vacanAt/ pravRttau punar dharmArthinaH satyAm/ syAd bhavet/ sAdhutvAdi sAdhutvam asAdhutvaM ca/ anizcitam anirdhAritam/ kasyety Aha "vastutattvasya" AtmAdirUpasya parizuddhavacanapUrvakatvAd vastutattvanizcayasya, tasya ca dharmArthino yadRcchAvacanapUrvakatayA pravRttatvAt/ evam api kim ity Aha "hanta" iti pUrvavat/ "evaM" vastutattvAnizcayena pravRttau "sarvam eva" aihikam AmuSmikaM ca "asamaJjasaM" asaMgatArthaM syAt/ na hIhAnizcitavyavahAratattvA vyavahAriNo 'pi kiMcit phalam avApnuvanti, kiM tv anartham eveti// tarhi kathaM vastuvyavasthA syAd yatpUrvakaM pravRttaH pumAn na phalena bandhyata ity Aha/ tad dRSTAdyanusAreNa vastutattvavyapekSayA/ tathA tathoktibhede 'pi sAdhvI tattvavyavasthitiH// 27// tat tasmAd dRSTasya pratyakSopalabdhasya/ AdizabdAt tathAvidhArthAnyathAnupapattivazenAnumitasya cAtmAder arthasya/ anusAreNAnuvartanena/ yad vastutattvaM pariNAmitvAdir vastusvabhAvaH, tasya vyapekSA AzrayaNarUpA, tayA/ "sAdhvI tattvavyavasthitiH" ity uttareNa yogaH/ tathA tathA tena tena prakAreNa pratidarzanaM prajJApanAm Azrityoktibhede 'pi puruSaH kSetravij jJAnam ityAdi prAg nirUpitarUpe, apizabdAt kiM punas (p. 16) tadabhede/ sAdhvy aviruddhA tattvavyavasthitir jIvAditattvavyavasthArUpA// kuta etad evam ity Aha/ amukhyaviSayo yaH syAd uktibhedaH sa bAdhakaH/ hiMsAhiMsAdivad yad vA tattvabhedavyapAzrayaH// 28// amukhyaviSayo 'paramArthagocaro yaH syAd bhaved uktibhedaH zabdapravRttivaisadRzyalakSaNaH sa bAdhako viruddhaH/ dRSTAntam Aha/ hiMsAhiMsAdivan nityarUpe 'nityarUpe vaikAntenAtmani hiMsAvad ahiMsAvac ca/ yad vAthavA/ tattvabhedo dravyaguNAdiSaTtattvarUpaH/ sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH, prakRter mahAn, mahato 'haMkAra ityAdi paJcaviMzatitattvalakSaNo vA/ sa vyapAzrayo 'pekSaNIyo yasyoktibhedasya tathA/ "yathA" iti gamyate// etad eva vyatirekata Aha/ mukhye tu tatra naivAsau bAdhakaH syAd vipazcitAm/ hiMsAdiviratAv arthe yamavratagato yathA// 29// mukhye tu pariNAmitvAdidharmabhAjyanupacarite punaH/ tatra tattva AtmAdau/ naivAsAv uktibhedo bAdhako vighaTamAnaH syAd vipazcitAM matimatAm/ dRSTAntam Aha/ hiMsAdiviratau hiMsAnRtasteyAdiviramaNarUpe 'rthe padArthe/ yamavratagataH yamagataH sAMkhyAnAM vratagato jainAnAM saMjJAbhedaH/ "yathA" iti dRSTAntArthaH// itthaM yogagocarAdikam abhidhAya sAMprataM prastutam upakramyate/ mukhyatattvAnuvedhena spaSTaliGgAnvitas tataH/ yuktAgamAnusAreNa yogamArgo 'bhidhIyate// 30// mukhyatattvasyAtmAder anupacaritasyAnuvedhenAnugamena spaSTaliGgAnvitaH sphuTalakSaNopetaH/ tato yata evam anekadhA yogo (p. 17) vacanabhedAt tataH kAraNAdyuktAgamAnusAreNAnumAnAptavacanAnuvartanena yogamArgo yoga eva nirvANapuraprApakatayA mArgo yogamArgo 'bhidhIyate nirUpyate/ spaSTaliGgAni cAtraiva vakSyamANAni/ yathA/ kiM cAnyayogataH sthairyaM dhariayaM zraddhA ca jAyate/ maitrI janapriyatvaM ca prAtibhaM tattvabhAsanam// ityAdi/ yogamArgam eva bhedato 'bhivyanakti/ adhyAtmaM bhAvanAdhyAnaM samatA vRttisaMkSayaH/ mokSeNa yojanAd yoga eSa zreSTho yathottaram// 31// adhyAtmaM 1 bhAvanA 2 AdhyAnaM 3 samatA 4 vRttisaMkSayaH/ kim ity Aha "mokSeNa" saha "yojanAt" saMyogakaraNAt "yoga eSa" uktabhedaH "zreSTho" bhAvarUpatayA nirupacaritaH "yathottaraM" yogasyottara iti// tathA/ tAttviko 'tAttvikaz cAyaM sAnubandhas tathAparaH/ sAsravo 'nAsravaz ceti saMjJAbhedena kIrtitaH// 32// tAttvikaH paramArthavAn/ atAttvikaz ca taditaraH/ ayaM yogaH/ sAnubandho 'nubandhavAn/ "tathA" iti samuccaye/ aparo niranubandhaH/ tathA sAsravo dIrghasaMsAraphalakarmabandhayuktaH/ anAsravaz ca taditaraH/ ity evam/ saMjJAbhedena nAmAntararUpeNa/ kIrtito nirUpito yogazAstrakArair eSa yoga iti// athainam eva tAttvikAdibhedaM vyAcaSTe/ tAttviko bhUta eva syAd anyo lokavyapekSayA/ acchinnaH sAnubandhas tu cchedavAn aparo mataH// 33// tAttviko bhUta eva nirvANaikAbhilASitayA sadbhUta eva yaH sa syAt/ anyo 'tAttviko yo lokavyapekSayA lokacittArAdhanarUpatayA/ (p. 18) tathA/ acchinna A muktiprApter atruTito yaH saH/ sAnubandhaH punaH/ tathA chedavAn chinnasaMtAno yogaH/ aparo 'sAnubandho mato matimatAm iti// sAsravo dIrghasaMsAras tato 'nyo 'nAsravaH paraH/ avasthAbhedaviSayAH saMjJA etA yathoditAH// 34// sAsravo yogaH ka ity Aha/ dIrgho bhUyAn saMsAro yatra sa dIrghasaMsAraH/ tataH sAsravAd anyo vilakSaNo 'nAsravo yogaH/ paraH prakRSTaH/ avasthAbhedo viSayo gocaro yAsAM tAs tathA/ saMjJA nAmAni/ etA anantaranirUpitAH/ yathoditA yathArthAH// atha tadyogabhedagatam eva kiMcid Aha/ svarUpaM saMbhavaM caiva vakSyAmy Urdhvam anukramAt/ amISAM yogabhedAnAM samyakzAstrAnusArataH// 35// svarUpaM svalakSaNaM tathA saMbhavaM caivotpattim eva ca/ vakSyAmi bhaNiSyAmi/ Urdhvam upary anukramAt paripATyA/ amISAm adhyAtmAdInAm ekAdazAnAM yogabhedAnAm/ katham ity Aha/ samyakzAstraM jinAgamarUpaM, tasyAnusArato 'nusAreNa// idAnIM tu samAsena yogamAhAtmyam ucyate/ pUrvasevAkramaz caiva pravRttyaGgatayA satAm// 36// idAnIM tu sAMprataM punaH samAsena saMkSepeNa yogamAhAtmyaM yogasAmarthyalakSaNam ucyate nirUpyate/ tathA pUrvasevAyA yogasyaiva prathamabhUmikArUpAyA gurudevAdipUjAdilakSaNAyAH/ kramaz caiva paripATiz cocyate/ katham ity Aha "pravRttyaGgatayA" yogapravRttihetutvena "satAM" prekSAvatAm iti// yathoddezanirdezAd yogamAhAtmyam evAha/ yogaH kalpataruH zreSTho yogaz cintAmaNiH paraH/ yogaH pradhAnaM dharmANAM yogaH siddhe svayaMgrahaH// 37// (p. 19) yoga uktaH niruktaH kalpataruH kalpadrumaH zreSTho 'nyakalpadrumebhyo 'tizAyI/ tathA yogaz cintAmaNiz cintAratnaM paraH prakRSTaH/ yogaH pradhAnaM vastu dharmANAM zeSadharmasthAnAnAm/ tathA yogaH siddher nivRttilakSaNAyAH svayaMgrahahetutvAt svayaMgrahaH/ yad atra punaH punar yogazabdopAdAnaM, tad asyAtyantam AdaraNIyatAkhyApanArtham iti// tathA ca janmabIjAgnir jaraso 'pi jarA parA/ duHkhAnAM rAjayakSmAyaM mRtyor mRtyur udAhRtaH// 38// "tathA ca" iti samuccaye/ janmabIjAgniH punaH punarjanmakAraNakarmazaktidAhakArI/ tathA jaraso 'pi jarAyA api jarA vayohAnikAraNatvAt parA prakRSTA/ tathA/ duHkhAnAM zArIramAnasAbAdhArUpANAM rAjayakSmA rAjamAndyam iva/ ayaM yogaH/ tathA mRtyor antakasya mRtyur udAhRtaH zAstrakArair nirUpitaH// kiM ca/ kuNThIbhavanti tIkSNAni manmathAstrANi sarvathA/ yogavarmAvRte citte tapazchidrakarANy api// 39// kuNThIbhavanti mandAni jAyante/ tIkSNAni nizitAni/ manmathAsrANi kAmazAstrANi zabdAdiviSayarUpANi/ sarvathA sarvaprakAraiH/ kvety Aha "yogavarmAvRte" yogasannAhavati "citte" manasi/ kIdRzAnIty Aha "tapazchidrakarANy api" mAsakSapaNAditapobhraMzakArINy api tathAvidhayogavikalAnAM tapasvinAm iti// akSaradvayam apy etac chrUyamANaM vidhAnataH/ gItaM pApakSayAyoccair yogasiddhair mahAtmabhiH// 40// akSaradvayam api kiM punaH paJcanamaskArAdIny anekAny akSarANIty apizabdArthaH/ etat "yogaH" iti zabdalakSaNaM zrUyamANam (p. 20) AkarNyamAnam/ tathAvidhArthAnavabodhe 'pi vidhAnato vidhAnena zraddhAsaMvegAdizuddhabhAvollAsakarakuDmalayojanAdilakSaNena/ gItam uktaM pApakSayAya mithyAtvamohAdyakuzalakarmanirmUlanAyoccair atyartham/ kair gItam ity Aha "yogasiddhaiH" yogaH siddho niSpanno yeSAM te tathA, tair jinagaNadharAdibhiH "mahAtmabhiH" prazastasvabhAvair iti// tathA/ malinasya yathA hemno vahneH zuddhir niyogataH/ yogAgnez cetasas tadvad avidyAmalinAtmanaH// 41// malinasya tAmrAdimalabahulasya/ "yathA" iti dRSTAntArthaH/ hemnaH suvarNasya/ vahner vaizvAnarAt/ zuddhir nirmalatA/ niyogato niyamena, zuddhakAraNAnAM svakAryAvyabhicArAt/ yogAgner yogavahneH/ cetaso manasaH/ zuddhis tadvad dhemavat/ kIdRzo manasa ity Aha "avidyAmalinAtmanaH" sadbhUtavastuviSayabhrAntivazAzuddhIbhUtasvarUpasyeti// tathA/ amutra saMzayApannacetaso 'pi hy ato dhruvam/ satsvapnapratyayAdibhyaH saMzayo vinivartate// 42// amutra paralokaviSaye saMzayApannacetaso bhavAntaraM samasti na veti bhrAntamanasaH kiM punar anyasyety apihItizabdArthaH/ ato yogAt/ dhruvam asaMzayam/ satsvapnapratyayAdibhyaH satsvapnAn nidrAyamANAvasthAyAM svargAdibhavAntaradarzanalakSaNAkhyaH pratyayaH pratItir bhavAntarasya, AdizabdAn nijohApohatathAvidhAgamAbhyAsajanyapratyayagrahAs tebhyaH sakAzAt saMzayaH saMdeho vinivartata uparamati/ zuddhasamAcArA hi sAdhavaH/ satsvapnalAbhena nijohApohayogena sadAgamAbhyAsena ca prAk saMzayitamanaso 'pi vyAvartitaviparyAsahetumithyAtvAdimohodayA (p. 21) abhrakagRMhAntarjvalitapradIpaprabhodAharaNena bhavAntaraM nirNayanty eveti/ na ca vaktavyaM "svapno 'pi kathaM labhyate" iti, yataH zraddhAlezAn niyogena bAhyayogavato 'pi hi/ zuklasvapnA bhavantISTadevatAdarzanAdayaH// 43// zraddhAlezAd bahumAnAGgAn niyogena bAhyayogavato 'pi hi tathAvidhopayogazUnyatayA bhAvayogAnurUpakriyAmAtrayuktasya kiM punar abAhyayogavata ity apihItizabdArthaH/ kim ity Aha "zuklasvapnAH" amalImasAH svapnA "bhavanti" jAyante "iSTadevatAdarzanAdayaH" divasArabdhArAdhanajinagurudhArmikadarzanAdilakSaNAH// tathA/ devAn gurUn dvijAn sAdhUn satkarmasthA hi yoginaH/ prAyaH svapne prapazyanti tdRSTAn (hRSTAn???) sannodanAparAn// 44// devAn ArAdhyatamAn jinAdIn, gurUn dharmAcAryAdIn mAtApitrAdIn vA, dvijAn labdhadIkSAnAmakadvitIyajanmano munIn, sAdhUn zeSaziSTalokAn/ satkarmasthAH svasiddhAntAviruddhakriyAsthitAH/ hi prAgvat/ yogino yogAbhyAsaparAH prANinaH/ kim ity Aha "prAyaH" bAhulyena "svapne" pratItarUpa eva "prapazyanti" prekSante "hRSTAn" harSavataH/ tathA sannodanAparAn zuddhArthaviSayapreraNaparAyaNAn// na cAsau bhrAnteti bhAvayann Aha/ nodanApi ca sA yato yathArthaivopajAyate/ tathAkAlAdibhedena hanta nopaplavas tataH// 45// nodanApi ca na kevalaM devatAdarzanAdi/ sA devAdikRtA/ yato yasmAt kAraNAd yathArthaiva sUcitaprayojanaphalaivopajAyate/ katham ity Aha "tathAkAlAdibhedena" tatprakArakAlakSetrabhAvavizeSeNa/ (p. 22) "hanta" iti prAgvat/ "na" naiva "upaplavaH" vAtAdidhAtuvikArajanitaz cittasaMkSobho vartate preraNA/ "tataH" yathArthatvAd dhetoH/ na hi yathArthaphalabhAjaH pratibhAsAH avisaMvAdirUpatvAl loka upaplavarUpatAMlabhante, kiM tu satyarUpatAm eveti// tathA/ svapnamantraprayogAc ca satyasvapno 'bhijAyate/ vidvajjane 'vigAnena suprasiddham idaM tathA// 46// svapnamantraprayogAc ca svapnalAbhaphalo mantraviSayaH tatprayogAc cakArAc chuddhayogAc ca/ satyaH svapno yathArthasvapnaH/ abhijAyate Avirbhavati/ etad eva dRDhIkurvann Aha "vidvajjane" matimalloke "avigAnena" avipratipattyA "suprasiddhaM" atIva khyAtim AgataM "idaM" svapnamantraprayogAt satyaH svapno jAyata ity etat "tathA" tena prakAreNa// naivaMbhUtahetuko 'yaM vyavahAra iti darzayati/ na hy etad bhUtamAtratvanimittaM saMgataM vacaH/ ayoginaH samadhyakSaM yan naivaMvidhagocaram// 47// na hi naivaitad uktarUpaM devatAdarzanAdi/ bhUtamAtratvanimittaM bhUtamAtratvaM kevalabhUtabhAva eva nimittaM hetur yasya tat tathA/ ityevaM pareNa pravartamAnaM saMgataM ghaTamAnakaM vaco vacanam/ etat svapnadarzanAdi yat kaizcid bhUtamAtranimittam ity ucyate tad asaMgataM vaca ity arthaH/ kuta ity Aha "ayoginaH" arvAgdarzinaH pramAtuH "samadhyakSaM" pratyakSaM cAkSuSAdi "yat" yasmAt "na" naiva "evaMvidhagocaraM" evaMvidhaH svapnadarzanAdir atIndriyo 'rtho bhUtamAtranimitto na tu devatAnugrahamantraprayogAdinimittaka ityAdiko 'rtho gocaro viSayo yasya tat tathA/ idam uktaM bhavati/ chadmasthasya pRthivyAdirUpabhUtamAtraparihAreNAtIndriye (p. 23) devatAdAv arthe vidhipratiSedhayoH pratyakSam akSamam eva, tasya tadaviSayatvAd iti// etad eva bhAvayati/ pralApamAtraM ca vaco yad apratyakSapUrvakam/ yathehApsarasaH svarge mokSe cAnanda uttamaH// 48// pralApamAtram anarthakam eva/ caH samuccaye/ vaco vacanam/ kIdRzam ity Aha "yad apratyakSapUrvakaM" pratyakSeNAnupalabhya yad bhASitam/ dRSTAntam Aha/ "yatheha" martyaloke kazcid vakty asarvajJavAdI mImAMsakAdiH "apsarasaH" menakArambhAdyAH "svarge" santi "mokSe" muktau punaH "AnandaH" AhlAdaH "uttamaH" sarvAtizAyI sAkSAd adRSTe hi vAcya apsaraHpramukhe bruvANo mImAMsakAdiH pralApamAtrakAryeva syAt/ evaM nAstiko 'py atIndriyaM devatAdikaM nihnuvAna iti// athaivam anavakAzIkRtaH kadAcit paralokasaMzayavAdI mImAMsako vA brUyAd yathA/ yogino yat samadhyakSaM tataz ced uktanizcayaH/ AtmAder api yukto 'yaM tata eveti cintyatAm// 49// yogino divyadRzaH pramAtur yat samadhyakSaM pratyaSajJAnaM tatas tatsamadhyakSAc ced yadi uktanizcayo 'psarasaH svarge mokSe cAnanda iti prAguktArthanirNayo jAyate/ evaM tarhy AtmAder apy atIndriyArthasya kiM punaH prastutasyety apizabdArthaH/ yukto ghaTamAno 'yaM nizcayaH/ tata eva yogisamadhyakSAd eva/ ity etac cintyatAM vimRzyatAm iti// etad eva bhAvayati/ ayogino hi pratyakSagocarAtItam apy alam/ vijAnAty etad evaM ca bAdhAtrApi na vidyate// 50// (p. 24) ayogino 'rvAgdRzaH pramAtuH/ hir yasmAt/ pratyakSagocarAtItam api aindriyakAdhyakSaviSayabhAvAtikrAntam apy AtmAdis tu kiM punar itararUpam ity apizabdArthaH/ alam atyarthaM hastatalanyastanistalasthUlamuktAphalAvalokanodAharaNena/ vijAnAti prekSate/ etad yogisamadhyakSaM divyadarzanatvAt tasya/ yadi nAmaivaM tataH kiM siddham ity Aha/ "evaM ca" asmiMz ca prakAre sati "bAdhA" aghaTanAlakSaNA "atrApi" AtmAdinizcaye na kevalam apsaraHprabhRtAv artha ity apizabdArthaH/ "na vidyate" nAsti// ittham Agamagamyatvam abhidhAyAdhunAnumAnaviSayatvam Aha/ AtmAdyatIndriyaM vastu yogipratyakSabhAvataH/ parokSam api cAnyeSAM na hi yuktyA na yujyate// 51// AtmAdi AtmakarmasarvajJAdi/ atIndriyam indriyaviSayabhAvAtItaM vastu/ "na hi na yujyate" ity uttareNa yogaH/ kIdRzam ity Aha "yogipratyakSabhAvataH" sarvajJajJAnaviSayabhAvena "parokSam api ca" indriyajJAnAgocaram api kiM punar aparokSam ity apicazabdArthaH/ "anyeSAM" asmAdRzAm arvAgdRzAM "na hi" naiva "yuktyA" zuddhahetuprayogarUpayA "na yujyate" kiM tu yujyata eva/ tatra yuktiH/ acetanAni bhUtAni na taddharmo na tatphalam/ cetanAsti ca yasyeha sa evAtmeti budhyatAm// 1// yadIyaM bhUtadharmaH syAt pratyekaM teSu sarvadA/ upalabhyeta sattvAdi kaThinatvAdayo yathA// 2// kAThinyAdisvabhAvAni bhUtAny adhyakSasiddhitaH/ cetanA tu na tadrUpA sA kathaM tatphalaM bhavet// 3// ityAdi// tulyapratApodyamasAhasAnAM kecil labhante nijakAryasiddhim/ (p. 25) pare na tAm atra nigadyatAM me karmAsti hitvA yadi ko 'pi hetuH// 1// vicitradehAkRtivarNagandhaprabhAvajAtiprabhavasvabhAvAH/ kena kriyante bhuvane 'GgivargAz cirantanaM karma nirasya citrAH// 2// vivardhya mAsAnnavagarbhamadhye bahuprakAraiH kalalAdibhAvaiH/ udvartya niSkAsayate savitryAH ko garbhataH karma vihAya pUrvam// 3// ityAdi// vItarAgo 'sti sarvajJaH pramANAbAdhitatvataH/ sarvadA viditaH sadbhiH sukhAdikam iva dhruvam// 1// kSIyate sarvathA rAgaH kvApi kAraNahAnitaH/ jvalano hIyate kiM na kASThAdInAM viyogataH// 2// prakarSasya pratiSThAnaM jJAnaM kvApi prapaThyate/ parimANam ivAkAze tAratamyopalabdhitaH// 3// ityAdi// atraivAbhyupccayam Aha/ kiM cAnyad yogataH sthairyaM dhairyaM zraddhA ca jAyate/ maitrI janapriyatvaM ca prAtibhaM tattvabhAsanam// 52// "kiM ca" ity abhyuccaye/ anyat prAguktAd vilakSaNaM yogaphalam asti/ tad eva darzayati/ yogato yogAt sthairyaM sthirabhAvaH pratipannanirvAhaNo dhairyaM vyasanAzanisannipAte 'py avicalitaprakRtibhAvaH zraddhA ca rucis tattvamArgAnugA jAyate Avirbhavati/ maitrI sarvasattveSu mitrabhAvaH/ janapriyatvaM ca ziSTalokavallabhabhAvaH/ prAtibhaM sahajapratibhAprabhavam/ tattvabhAsanaM jIvAditattvAvalokanaM bhavatIti// tathA/ vinivRttAgrahatvaM ca tathA dvandvasahiSNutA/ (p. 26) tadabhAvaz ca lAbhaz ca bAhyAnAM kAlasaMgataH// 53// vinivRttAgrahatvaM ca nirmuktAnucitArthAbhinivezitvaM ca/ tathA dvandvasahiSNutA nirupakramakliSTakarmodayApAditAnAm iSTaviyogAniSTasaMyogAdInAM vyasanAnAM samyaksahanabhAvaH/ tadabhAvaz ca dvandvavinAzaz ca prAyaH parizuddhayogopahatazaktikatvAt dvandvavinAzaz ca prAyaH parizuddhayogopahatazaktikatvAt dvandvasaMpAdakopAyAnAm/ lAbhaz ca prAptiz ca/ bAhyAnAM nirvAhAdInAM samAdhihetUnAm/ kAlasaMgato yo yatra kAle yogya iti// tathA/ dhRtiH kSamA sadAcAro yogavRddhiH zubhodayA/ AdeyatA gurutvaM ca zamasaukhyam anuttaram// 54// dhRtir yena kenacid vasanabhojanAdinA nirvAhamAtranimittena saMtoSaH/ kSamA satyetaradoSazravaNena kAryatattvam avicAryAntar bahiz ca kopodayAd vikriyAm ApAdyamAnasyAtmano nirodhanam/ sadAcAraH sarvopakArapriyavacanAkRtrimocitasnehAdikA sajjanaceSTA/ yogavRddhiH samyagdarzanAdimuktibIjotkarSarUpA/ zubhodayA prazastaphalodgamahetuH, dhRtyAdeH pratyekavizeSaNam etat/ AdeyatA parair AdaraNIyavacanaceSTanarUpatA/ gurutvaM ca sarvatra gauravalAbhalakSaNam/ tathA zamasaukhyam atimandIbhUtakaSAyaviSadoSatayA prazamazarma/ anuttaraM viSayasevAjanitAnandAtizAyi/ yataH paThyate/ nirjitamadamadanAnAM vAkkAyamanovikArarahitAnAm/ vinivRttaparAzAnAm ihaiva mokSaH suvihitAnAm// iti// atra ca zlokatraye cakArAs tathAzabdaz ca samuccayArthAH// AvidvadaGganAsiddham idAnIm api dRzyate/ etat prAyas tadanyat tu subahvAgamabhASitam// 55// AvidvadaGganAsiddham A-vidvadbhya A-aGganAbhyaz ca yo (p. 27) lokas tasyety arthaH/ siddhaM pratItam/ idAnIm api duHSamAyAM kiM punaH suSamaduHSamAdAv ity apizabdArthaH/ dRzyate 'valokyate/ etat prAguktaM yogaphalam/ prAyo bAhulyena/ tadanyat tUktAd anyat punar yogaphalam/ subahu atibhUti/ AmarSauSadhyAdikaM hi prAptirUpam/ AgamabhASitam AvazyakaniryuktyAdinirUpitam/ yad uktaM tatra/ AmosahivipposahikhelosahijallaosahI ceva/ saMbhinnaso ya ujjamaI savvosahI ceva bodhavvA// cAraNaAsIvisakevalI ya maNaNANiNo ya puvvadharA/ arahantacakkavaTTI baladevA vAsudevA ya// tathA/ alaulyam Arogyam aniSThuratvaM gandhaH zubho mUtrapurISam alpam/ kAntitaH prasAdaH svarasaumyatA ca yogapravRtteH prathamaM hi liGgam// 1// maitryAdiyuktaM viSayeSy cetaH prabhAvavaddhairyasamanvitaM ca/ dvandvair adhRSyatvam abhISTalAbho janapriyatvaM ca tathA paraM syAt// 2// doSavyapAyaH paramA ca tRptir aucityayogaH samatA ca gurvI/ vairAdinAzo 'tha kRtaMbharA dhIr nSpannayogasya tu cihnam etat// 3// athoktAd eva yogaphalAt tattvAntaraprasiddhyartham Aha/ na caitad bhUtasaMghAtamAtrAd evopapadyate/ tadanyabhedakAbhAve tadvaicitryAprasiddhitaH// 56// na ca naivaitad yogamAhAtmyaM bhAvayogiSUpalabhyamAnam/ bhUtasaMghAtamAtrAd eva pRthvyAdimahAbhUtasaMghAtAt kevalAdAtmAdirUpatattvAntarazUnyAd (p. 28) upapadyate ghaTate/ kuta ity Aha "tadanyabhedakAbhAve" tasmAd bhUtasaMghAtAd yadanyat tattvAntaram AtmAdilakSaNaM bhedakaM vizeSakAri tasyAbhAve "tadvaicitryAprasiddhitaH" teSAM bhUtasaMghAtAnAM kAyAkArapariNatAnAm api vaicitryasya nAnAtvasya yogamAhAtmyayuktatvetaralakSaNasyAprasiddher aghaTanAt/ ato balAd anumimImahe bhUtasaMghAtAtiriktaM vicitrazaktisaMgataM tattvAntaraM samasti yadvazAd ayaM yogamAhAtmyabhAvAbhAvalakSaNo bhedaH saMpadyate// atha yogamAhAtmyAd eva prakArAntareNa paralokasiddhim Aha/ brahmacaryeNa tapasA sadvedAdhyayanena ca/ vidyAmantravizeSeNa sattIrthAsevanena ca// 57// brahmacaryeNa bhAvato vastinirodharUpeNa, tapasopavAsAdinA, sadvedAdhyayanena ca satA sundareNAtmAnugrahAdipariNAmayuktatayA vedasya sadbhUtArthAgamasyAdhyayanena vAcanApRcchanAdisvabhAvena/ caH samuccaye/ vidyAmantravizeSeNa samAdhanA strIsvAmikA vA vidyA mantraz ca taditararUpaH/ tato mantravyAkaraNaprasiddhayor vidyAmantrayor vizeSeNa bhedena/ sattIrthAsevanena ca sataH sAtizayasya vyasanasalilanidhinistAraNopAyasya sthAvarajaGgamabhedabhinnasya tIrthasyAsevanena paryanupAsanena/ caH prAgvat// tathA/ pitroH samyagupasthAnAd glAnabhaiSajyadAnataH/ devAdizodhanAc caiva bhavej jAtismaraH pumAn// 58// pitror jananIjanakayoH samyagyathAvad upasthAnAt trisaMdhyapraNAmAdivinayarUpAt, "pUjanaM cAsya vijJeyaM trisaMdhyaM namanakriyA" ityAdi vakSyamANAt/ glAnabhaiSajyadAnato glAnAnAM jvarAdirogopahatazarIrazaktInAM bhaiSajyasyauSadhasya dAnato (p. 29) vitaraNAt/ devAdizodhanAc caiva devadevasthAnapustakasAdhUpAzrayAder dharmakAryopayoginaH zodhanAt tathAvidhamalApanayanena nirmalIkaraNAd bhavej jAyeta jAtismaro 'nubhUtabhavasmartA pumAn prANI, brahmacaryAdInAM yogavizeSANAM jJAnAvaraNahrAsAntaraGgakaraNatvAt// atraiva prasaGgasiddhim Aha/ ata eva na sarveSAm etad Agamane 'pi hi/ paralokAd yathaikasmAt sthAnAt tanubhRtAm iti// 59// ata eva brahmacaryAder jAtismaraNahetutvAd eva na naiva sarveSAM dehinAm/ etaj jAtismaraNam Agamane 'pi hy AgatAv api kiM punar lokAyatamatena tadabhAva ity apihizabdArthaH/ paralokAt parabhavAt/ "yathA" iti dRSTAntArthe/ ekasmAt sthAnAt pATaliputrakAder Agamane 'pi tanubhRtAM tatrAnubhUtArthasmaraNam/ itiH vAkyaparisamAptau/ idam uktaM bhavati/ yathaikasmAt pATaliputrakAdeH sthAnAd AgatAnAm api subahUnAM pathikAnAM kvacid vivakSite sthAne na sarveSAM prAganubhUtArthasmRtir upajAyate kiM tu keSAMcid eva, evaM bhavAntarasmRtAv api yojanA syAd iti na cAlyabahutvena smartQNAM dRSTAntadArSTAntikayor vaiSamyam udbhAvanIyaM, samatRNasaMbhavamAtrasya pratipAdayitum iSTatvAd dRSTAntadArSTAntikayoH sarvadA-sAdharmyAbhAvAc ca// etad eva bhAvayann Aha/ na caiteSAm api hy etad unmAdagrahayogataH/ sarveSAm anubhUtArthasmaraNaM ssyAd vizeSataH// 60// na ca naiva/ eteSAm apy ekasthAnAd AgatAnAM kiM punar bhavAntarAd AgatAnAm apIty apizabdArthaH/ hir yasmAt/ etad idam/ unmAdagrahayogata unmAdo mohAvezo grahaz ca bhUtAvezas tata unmAdagrahayor yogaH saMbandhas tasmAt/ sarveSAM samastAnAm/ (p. 30) kim ity Aha "anubhUtArthasmaraNaM syAt" bhavet "vizeSataH" sarvAn vizeSAn pratItya kiM tu sAmAnyenaiva// atha dArSTAntike sarveSAM sAmAnyena smRtir yathA syAt tathAha/ sAmAnyena tu sarveSAM stanavRttyAdicihnitam/ abhyAsAtizayAt svapnavRttitulyaM vyavasthitam// 61// sAmAnyena sAdhAraNatayA/ tur vizeSaNArthaH/ sarveSAM samastAnAM prANinAm/ stanavRttyAdicihnitaM stanavRttis tadaharjAtAnAM stanapAnarUpA/ AdizabdAd ramaNIyarUpakandukAdyavalokanakutUhalAdikA vividhA ceSTA gRhyate/ tayA cihnitaM vyaktibhAvam AnItam/ "jAtismaraNaM" iti gamyate/ kIdRzam ity Aha/ "abhyAsAtizayAt" punaH punar Asevanam abhyAsas tasyAtizaya utkarSas tasmAt/ "svapnavRttitulyaM" svapnakAlopalabhyamAnadivasAnubhUtavanadevakulAdivihArAdivyavahArasamam/ "vyavasthitaM" pratiSThitam/ yathAbhyAsAtizayAt svapne dinAnubhUto 'rtha upalabhyate, evaM stanavRttyAdiko vyavahAraH prAgbhavAnubhUto bhavAntara iti// nanu svapnavRttiH pazcAd api smaryate na tv evaM stanAdivRttir bhavAntarasaMbandhinIha smaryata iti katham anayor dRSTAntadArSTAntikabhAva ity AzaMkyAha/ svapne vRttis tathAbhyAsAd viziSTasmRtivarjitA/ jAgrato 'pi kvacit siddhAsUkSmabuddhyA nirUpyatAm// [62]// svapne vRttir uktarUpA tathAbhyAsAt tatprakArAd abhyAsAt; mandAbhyAsAd ity arthaH/ viziSTasmRtivarjitA sphuTapratibhAsarUpasmaraNarahitA/ "kvacit siddhA" ity uttareNa yogaH/ tathA/ jAgrato 'pi kSINanidrasya kasyacit kiM punar anyasyeti kvacit kSetre kAle vA siddhA sarvalokasaMmatyA pratiSThitA vRttir gacchattRNasparzAdikA tathAbhyAsAd eva smRtivarjitA/ etad arthapratItAv upadezam aha "sUkSmabuddhyA" nipuNAbhogena (p. 31) "nirUpyatAM" paribhAvyatAm etad anyathoktasyApy arthasya samyagavagamAbhAvAt// atha prakArAntarata eva jAtismaraNAd Atmasiddhim abhidhitsur Aha/ zrUyante ca mahAtmAna ete dRzyanta ity api/ kvacit saMvAdinas tasmAd AtmAder hanta nizcayaH// 63// zrUyante samAkarNyante kathAnakeSu bharukacchAdau zakunikAjIvarAjaputrIsudarzanAdayaH/ cakAro hetvantarasamuccaye/ mahAtmAnaH prazastasvabhAvAH/ ete jAtismarakAH/ dRzyanta ity api dRzyante sAkSAd eva kvacid idAnIm apy upalabhyante/ kIdRzA ity Aha "saMvAdinaH" visaMvAdavikalavacanAH/ tataH kim ity Aha "tasmAt" jAtismarakAdisaMvAdAt "AtmAdeH" jIvakarmAder atIndriyasyApi kathaMcit/ "hanta" iti komalAmantraNe/ nizcayaH saMpadyata iti// atha nigamayann Aha/ evaM ca tattvasaMsiddher yoga eva nibandhanam/ ato yan nizcitaiveyaM nAnyatas tv IdRzI kvacit// 64// evaM coktanyAyenaiva tattvasaMsiddher AtmAdRSTAdipratIter yoga eva nAparaM kiMcin nibandhanaM hetur vartate/ etad api kuta ity Aha "ataH" yogAt "yat" yasmAt "nizcitaiva" aviparyAsavaty eva "iyaM" tattvasiddhiH syAt "na" naiva "anyataH" anyasmAd vAdaprativAdAdeH, "tuH" punararthe, "IdRzI" nizcitarUpA tattvasaMsiddhiH "kvacit" kSetrAdau// ato 'traiva mahAn yatnas tattattattvaprasiddhaye/ prekSAvatA sadA kAryo vAdagranthAs tv akAraNam// 65// ato 'smAt kAraNAt/ atraiva yoge/ mahAn anyopAyAtizAyI yatna AdaraH/ tasya tasya tattvasya svarganarakAdeH/ (p. 32) prasiddhaye pratItyartham/ prekSAvatA zuddhimatA/ sadA sarvakAlam/ kAryo vidheyaH/ upAyAntarapratiSedham Aha "vAdagranthAH" parapakSanirAkaraNena svapakSapratiSThApanAni tarkaprakaraNAni/ "tuH" prAgvat/ "akAraNaM" tattvapratIter ahetavaH// etad eva samarthayamAna Aha/ uktaM ca yogamArgajJais taponirdhUtakalmaSaiH/ bhAviyogihitAyoccair mohadIpasamaM vacaH// 66// uktaM ca nirUpitaM punar yogamArgajJair adhyAtmavidbhiH pataJjaliprabhRtibhis taponirdhUtakalmaSaiH prazamapradhAnena tapasA kSINamArgAnusAribodhabAdhakamohamalaiH/ bhAviyogihitAya bhaviSyadvivAdabahulakalikAlayogihitArtham/ uccair atyartham/ mohadIpasamaM matimohAndhakArapradIpasthAnIyam/ vaco vacanam// etad eva darzayati/ vAdAMz ca prativAdAMz ca vadanto nizcitAMs tathA/ tattvAntaM naiva gacchanti tilapIlakavadgatau// 67// vAdAMz ca pUrvapakSarUpAn prativAdAMz ca paropanyastapakSaprativacanarUpAn/ cau samuccaye/ vadanto bruvANAH/ nizcitAn asiddhAnaikAntikAdihetudoSaparihAreNa/ tathA tena prakAreNa tattacchAstraprasiddhena sarve 'pi darzanino mumukSavo 'pi/ kim ity Aha "tattvAntaM" AtmAditattvaprasiddhirUpaM "naiva gacchanti" pratipadyante "tilapIlakavat" niruddhAkSasaMcAratilayantravAhananiyuktaikagomahiSAdivat "gatau" vahanarUpAyAM satyAm iti/ yathAsau tilapIlako gavAdir niruddhAkSatayA nityaM bhrAmyann api na tatparimANam avabudhyate, evam ete 'pi vAdinaH svapakSAbhinivezAndhA vicitraM vadanto 'pi nocyamAnatattvaM pratipadyanta iti// (p. 33) tarhi kas tatra pratipattyupAya ity AzaMkyAha/ adhyAtmam atra parama upAyaH parikIrtitaH/ gatau sanmArgagamanaM yathaiva hy apramAdinaH// 68// adhyAtmaM vakSyamANarUpam/ atra tattvapratipattau/ paramaH prakRSTaH/ upAyo hetuH/ parikIrtitaH prajJaptaH/ dRSTAntam Aha/ "gatau" viziSTanagaraprAptau "sanmArgagamanaM" satAvisaMvAdakena mArgeNa yathA gamanam/ "yathaiva" iti dRSTAntArthaH/ "hi" sphuTam/ "apramAdinaH" gantur upAya iti// evaM sati yad vidheyaM tad Aha/ muktvAto vAdasaMghaTTam adhyAtmam anucintyatAm/ nAvidhUte tamaskandhe jJeye jJAnaM pravartate// 69// muktvA projjhya/ ato 'dhyAtmasyaiva tattvapratipattyupAyatvAd dhetoH/ vAdasaMghaTTaM sabhyasabhApatinirulbaNena vAdaprativAdarUpam/ adhyAtmam anucintyatAm/ kutaH/ yato na naiva avidhUte 'nirghATite tamaskandhe mithyAtvAbhinivezAdyandhakAraprabandhe 'dhyAtmAnucintanadIpena jJeya AtmAdau jJAnaM pratItirUpaM pravartate saMjAyata iti// etad eva bhAvayann Aha/ sadupAyAd yathaivAptir upeyasya tathaiva hi/ netarasmAd iti prAjJaH sadupAyaparo bhavet// 70// sadupAyAd upAyAbhAsaparihAreNa sAmAnyena samyagupAyAt/ "yathaiva" iti dRSTAntArthaH/ Aptir upalambhaH/ upeyasya sAdhyasya/ tathaiva hi sadupAyAd eva/ na naiva/ itarasmAd asadupAyAt/ iti asmAd dhetoH/ prAjJo yuktAyuktavibhAgajJaH pumAn sadupAyaparaH sarvatra vimRzya samyagupAyaparAyaNo bhavej jAyeta/ anyathA prAjJataiva na syAt// (p. 34) atha prastutam evAdhikRtyAha/ sadupAyaz ca nAdhyAtmAd anyaH saMdarzito budhaiH/ durApaM kiM tv ado 'pIha bhavAbdhau suSThu dehinAm// 71// saduAyaz ca samyagupAyaH punar nAdhyAtmAd anyo vilakSaNaH/ saMdarzito nirUpitaH/ budhaiH pUrvazAstrakArais tattvapratItAv iti/ durApaM durlabham/ kiM tu kiM punaH/ ado 'pi adhyAtmam api kiM punas tattvapratItir ity apizabdArthaH/ iha bhavAbdhau bhavasamudre/ suSThu atizayena dohinAM jantUnAm iti// adhyAtmadurApatvam eva bhAvayati/ carame pudgalAvarte yato yaH zuklapAkSikaH/ bhinnagranthiz caritrI ca tasyaivaitad udAhRtam// 72// carame paryantavartini/ pudgalAvarte dravyataH sAmAnyena sarvapudgalagrahaNojjhanarUpe pravRtte sati/ yato yasmAt/ yaH kazcid bhavyavizeSas tatrApi zuklapAkSikopArdhapudgalAvartAntargatasaMsAraH/ yata uktam/ jesi avaTTo poggalapariyaTTo sesao u saMsAro/ te sukkapakkhiyA khalu ahie puNaH kaNhapakkhi tti// tatrApi bhinnagranthir apUrvakaraNavajraprahAravidAritaghanarAgadveSamohapariNAmas tatrApi caritrI dezataH sarvato vA sAvadyAcAranivRttaH/ caH prAgvat/ tasyaiva nAnyasya/ etad adhyAtmam/ udAhRtam uktam iti// atha katham anyathA na bhavatIty AzaMkyAha/ pradIrghabhavasadbhAvAn mAlinyAtizayAt tathA/ atattvAbhinivezAc ca nAnyeSv anyasya jAtucit// 73// pradIrghabhavasadbhAvAt pradIrghasyAtidrAghIyaso bhavasya saMsArasya sadbhAvAt saMbhavAt/ mAlinyAtizayAt tathA bhavyAparipAkalakSaNAt/ "tathA" iti hetvantarasamuccaye/ atattvAbhinivezAd (p. 35) viparItavastusvabhAvAtyantAgrahAt/ caH prAgvat/ nAnyeSu pudgalAvarteSu carame 'pi nAnyasyoktaguNavikalasya bhavaysyApi/ jAtucit kadAcid api/ carame pudgalAvarta ity uktam// athAnye 'pi kiM te santIty AzaMkyAha/ anAdir eSa saMsAro nAnAgatisamAzrayaH/ pudgalAnAM parAvartA atrAnantAs tathA gatAH// 74// anAdir avidyamAnamUlArambhaH/ eSa pratyakSato dRzyamAnaH/ saMsAro bhavaH/ kIdRza ity Aha "nAnAgatisamAzrayaH" narakAdicitraparyAyapAtraM vartate/ tataz ca pudgalAnAm audArikAdivarNArUpANAM sarveSAM parAvartA grahaNamokSAtmakA atra saMsAre 'nantA anantavArasvabhAvAs tathA tena samayaprasiddhaprakAreNa gatA atItAH// keSAm ity Aha/ sarveSAm eva sattvAnAM tatsvAbhAvyaniyogataH/ nAnyathA saMvid eteSAM sUkSmabuddhyA vibhAvyatAm// 75// sarveSAm eva sattvAnAM prANinAm/ tatsvAbhAvyam anantapudgalaparAvartaparibhramaNasvabhAvatA, tasya niyogo vyApAras tasmAt/ atraiva vyatirekam Aha "na" naiva "anyathA" tatsvAbhAvyaniyogam antareNa "saMvid" avabodho ghaTate/ "eteSAM" anantapudgalaparAvartAnAm/ "sUkSmabuddhyA" nipuNAbhogena "vibhAvyatAM" anucintyatAm etat// etad eva bhAvayati/ yAdRcchikaM na yat kAryaM kadAcij jAyate kvacit/ sattvapudgalayogaz ca tathA kAryam iti sthitam// 76// yAdRcchikaM yadRcchAnimittam/ na naiva/ yad yasmAt/ kAryaM kadAcit kutrApi kAle jAyate bhavati kvacit kSetre/ itthaM (p. 36) sAmAnyena kAraNapUrvakatvaM kAryasya prasAdhya prastute yojayann Aha "sattvapudgalayogaz ca tathA kAryaM" iti/ tathA ca sattvapudgalayogo jIvapudgalasaMbandhaH kAryaM tato 'numIyate 'sya kiMcit kAraNam/ yac ca kAraNaM tanniyamAj jIvatatsvAbhAvyaniyogam antareNa nAnyad upapadyate/ "iti sthitaM" evaM pratiSThitaM tatsvAbhAvyaniyoganimittatvaM pudgalaparAvartAnAm iti// atha tatsvAbhAvyasyaiva vaicitryaM sAdhayann Aha/ citrasyAsya tathA bhAve tatsvAbhAvyAd Rte paraH/ na kazcid dhetur evaM ca tad eva hi tatheSyatAm// 77// citrasya kasyacij jantoH kiyatsaMkhyArUpatayA vicitrarUpabhAjo 'syAnantapudgalaparAvartarUpakAryasya/ tathA dezakAlaniyamena/ bhAve saMbhave/ tatsvAbhAvyAd Rte tatsvAbhAvyam antareNa/ paro vilakSaNaH/ na naiva kazcid dhetur evaM cAnena ca kAryavaicitryaprakAreNa. tad eva hi tatsvAbhAvyam eva/ tathA vicitratAyA iSyatAm aGgIkriyatAm iti// atraiva paramatam AzaMkya pariharann Aha/ svabhAvavAdApattiz ced atra ko doSa ucyatAm/ tadanyavAdAbhAvaz cen na tadanyAnapohanAt// 78// svabhAvavAdApattiH/ kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSNyaM vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca/ svabhAvataH sarvam idaM pravRttaM na kAmacAro 'sti kutaH prayatnaH// evaMlakSaNo yaH svabhAvavAdas tasyApattiH prasaGgas tatsvAbhAvyAt kAryotpattyabhyupagame ced yadi, brUSa AcAryaH "atra" svabhAvavAdApattau "ko doSa ucyatAM" bhaNyatAm/ "tadanyavAdAbhAvaH" kAlAdizeSakAraNApalApaH "cet" yadi, (p. 37) brUSa AcAryaH "na" naiva "tat" paroktam/ kuta ity Aha "tadanyAnapohanAt" tasmAt tatsvAbhAvyAd ye 'nye kAlAdayas teSAm anapohanAd anirAkaraNAt, teSAm api kAraNatvenAbhyupagamAt// etad eva bhAvayann Aha/ kAlAdisacivaz cAyam iSTa eva mahAtmabhiH/ sarvatra vyApakatvena na ca yuktyA na yujyate// 79// kAlAdisacivaz ca kAlAdisahAyaH punaH/ ayaM svabhAvaH/ iSTa eva saMmata eva/ mahAtmabhiH siddhasenamallavAdiprabhRtibhir asmatsvayUthyaiH/ katham ity Aha "sarvatra" kArye "vyApakatvena" kArtsnyavRttyA saMmatiprabhRtizAstreSu na ceSTamAtram evedaM kiM tu yuktiyuktam apIty Aha "na ca" naiva "yuktyA" upapattyA na yujyate kiM tu yujyata eva// tathA hi/ tathAtmapariNAmAt tu karmabandhas tato 'pi ca/ tathA duHkhAdi kAlena tatsvabhAvAd Rte katham// 80// tathAtmapariNAmAt tu tatprakArAtmapariNater eva/ karmabandhaH karmopAdAnaM saMpadyate/ tato 'pi ca karmabandhAc ca/ tathA duHkhAdi tatprakArasukhaduHkhalakSaNaM kAryam ujjRmbhate/ kAlena grISmavarSAdirUpeNa/ tatsvabhAvAd Rte tatsvabhAvaM vinA/ kathaM kena prakAreNa/ naivety arthaH/ tatsvAbhAvye tu sati svapariNAmAd evopAttakarma tathAvidhakAlabalena sukhaduHkhabhAgAtmA bhavatIti// evaM ca tatsvAbhAvyAdhIne sati sarvasmin kArye, vRthA kAlAdivAdaz cen na tadbIjasya bhAvataH/ akiMcitkaram etac cen na svabhAvopayogataH// 81// vRthA viphalaH kAlAdivAdas tatsvAbhAvyavilakSaNakAraNAbhyupagamaH (p. 38) ced yadi, brUSe/ "na" naivaitad yad uktaM pareNa/ kuta ity Aha "tadbIjasya" kAlAdibIjasya tacchaktirUpasya/ bhAvataH sattvAt tatsvAbhAvyAdhInatAyAm api kAryANAm/ "akiMcitkaraM" kAryAkAri/ etatkAryAdibIjam// "cet" yady ucyate pareNa/ "na" naiva/ etat kuta ity Aha "svabhAvopayogataH" svabhAve sarvabhAvAnAM kAryeSu svata eva pravartamAne/ upayogataH kAlAdibIjAnAM sahakAritvena vyApArAnmRda iva ghaTapariNatau cakracIvarAdInAm iti// etad eva bhAvayati/ sAmagryAH kAryahetutvaM tadanyAbhAvato 'pi hi/ tadabhAvAd iti jJeyaM kAlAdInAM niyogataH// 82// sAmagryAH samagrasaMyogalakSaNAyAH/ kAryahetutvaM sAmAnyena ghaTAdisAdhyanimittatvam/ tadanyAbhAvato 'pi hi tasya pariNAmikAraNasya yAny anyAni sahakArikAraNAni teSAm abhAvato 'bhAvAt, kiM punaH pariNAmihetor abhAva ity apihizabdArthaH/ tadabhAvAt kAryAbhAvAt/ ity asmAt kAraNAt/ jJeyam avagantavyam/ prastutam api kAryaM kAlAdInAM sahakAriNAM niyogato vyApArAt tatsvAbhAvye saty api na punar anyatheti// prastutam evAzrityAha/ etac cAnyatra mahatA prapaJcena nirUpitam/ neha pratanyate 'tyantaM lezatas tUktam eva hi// 83// etac caitat punaH sAmagryAH kAlAdikAyAH kAryahetutvam/ anyatra zAstravArtAdisamuccayAdiSu/ mahatA bRhatA prapaJcena nirUpitaM carcitaM yataH, tato na naiveha zAstre pratanyate vistAryate/ atyantam atIva/ lezatas tu saMkSepeNa punaruktam eva hi darzitam eva hi// (p. 39) ata evAha/ kRtam atra prasaGgena prakRtaM prastumo 'dhunA/ nAdhyAtmayogabhedatvAd AvarteSv apareSv api// 84// kRtaM paryAptam/ atra sthAne/ prasaGgena prabandhena kAlAdisAmagrIviSayeNa/ prakRtaM prArabdham/ prastumaH pravartayAmaH/ adhunA saMprati/ tad eva ca darzayati/ na naivAdhyAtmayogabhedatvAd yogavizeSatvAt/ AvarteSu pudgalaparAvartarUpeSu/ apareSv api caramavyatirekeSu carame tAvad bhavaty evety apizabdArthaH// atra hetum Aha/ tIvrapApAbhibhUtatvAj jJAnalocanavarjitAH/ sadvartmAvataranty eSu na sattvA gahanAndhavat// 85// tIvrapApAbhibhUtatvAt tIvreNAtidAruNena pApena mithyAtvAdinAbhibhUtatvAt paratantrIkRtatvAt/ ata eva jJAnalocanavarjitA yuktAyuktavivecananipuNasaMvedananayanarahitAH/ kim ity Aha "sadvartma" sanmArgaM "avataranti" Agacchanti "eSu" anyeSy parAvarteSy "na" naiva "sattvAH" jantavaH/ dRSTAntam Aha "gahanAndhavat" mahAkAntArapatitajAtyandha iveti// etad api kuta ity Aha/ bhavAbhinandinaH prAyas trisaMjJA eva duHkhitAH/ kecid dharmakRto 'pi syur lokapaktikRtAdarAH// 86// jAtijarAmaraNAdyupadravavrAtavidhuritam api bhavam abhinandanti tacchIlAz ca ye te tathA/ prAyo bAhulyena trisaMjJA eva tisrA AhArabhayaparigraharUpAH saMjJA yeSAM te tathA/ maithunasaMjJAyAz ca kadAcit keSAMcid avyaktAvasthAyAm api bhAvAt prAyas trisaMjJA evety evam uktam iti/ ata eva duHkhitA duHkhApohakavivekasya svapne 'py abhAvAt satatam eva duHkhabhAjaH/ tathA (p. 40) kecin na sarve dharmakRto 'pi laukikalokottarapravrajyAdidharmakAriNaH kiM punas tadakAriNa ity apizabdArthaH/ syur bhaveyuH/ kIdRzA ity Aha "lokapaktikRtAdarAH" lokapaktir lokasadRzabhAvasaMpAdanarUpA tasyAM kRtayatnAH/ "anyAvarteSu" iti vartata iti// atha bhavAbhinandisvarUpam Aha/ kSudro lAbharatir dIno matsarI bhayavAn zaThaH/ ajJo bhavAbhinandI syAn niSphalArambhasaMgataH// 87// kSudraH kRpaNo, lAbharatir yAJcAzIlaH [dInaH sadavAdRSTakalyANaH] matsarI parakalyANaduHsthitaH bhayavAn nityabhItaH, zaTho mAyAvI, ajJo mUrkhaH/ bhavAbhinandI "asAro 'py eSa saMsAraH sAravAn iva lakSyate/ dadhidugdhAmbutAmbUlapuNyapaNyAGganAdibhiH"// ityAdi vacanaiH saMsArAbhinandazIlaH syAd bhavet/ kIdRza ity Aha/ "niSphalArambhasaMgataH" sarvatrAtattvAbhinivezAd vandhyakriyAsaMpanna iti// saMprati lokapaktisvarUpaM vyAcaSTe/ lokArAdhanahetor yA malinenAntarAtmanA/ kriyate satkriyA sAtra lokapaktir udAhRtA// 88// lokArAdhanahetor lokacittAvarjananimittaM yA malinena kIrtispRhAdimAlinyavatA/ antarAtmanA cittarUpeNa/ kriyate vidhIyate/ satkriyA ziSTasamAcArarUpA/ sA/ atra yo ganirUpaNAyAm/ lokapaktiH prAguddiSTA/ udAhRtA yogazAstrajJaiH// athaitAM dUSayann Aha/ bhavAbhinandino lokapaktyA dharmakriyAm api/ mahato hInadRSTyoccair durantAM tadvido viduH// 89// (p. 41) bhavAbhinandino jIvasya lokapaktyoktarUpayA dharmakriyAm api kiM punar itarakriyAm ity apizabdArthaH/ kim ity Aha "mahataH" adharIkRtakalpadrumacintAmaNikAmadhenor dharmasya "hInadRSTyA" buddhimatAm atyantam anAdeyasya kIrtyAdimAtrasya hetubhAvena niyojanAd dhInatayAvalokanena "uccaiH" atyarthaM zeSAnarthahetubhyaH sakAzAt "durantAM" dAruNapariNAmAM "tadvidaH" lokapaktisvarUpavidaH "viduH" jAnata iti lokapaktis tyAjyaiveti// athaiSApi vivekinaH sundarapariNAmA syAd ity abhidhitsur Aha/ dharmArthaM lokapaktiH syAt kalyANAGgaM mahAmateH/ tadarthaM tu punar dharmaH pApAyAlpadhiyAm alam// 90// dharmArthaM samyagdarzanAdi mokSabIjAdhAnanimittam/ lokapaktir dAnasanmAnocitasaMbhASaNAdibhiz citrair upAyaiH syAd bhavet kalyANAGgaM zreyaHkAraNaM mahAmateH prazastabuddheH/ ata evocyate/ yuktaM janapriyatvaM zuddhaM saddharmasiddhiphaladam alam/ dharmaprazAsanAder bIjAdhAnAdibhAvena// iti// vyatirekam Aha "tadarthaM tu" lokapaktinimittam eva "punardharmaH" sadAcArarUpaH "pApAya" pApakarmanimittaM "alpadhiyAM" tucchabuddhInAM puMsAM "alaM" atyartham iti// atraiva kaMcid vizeSam Aha/ lokapaktimataH prAhur anAbhogavato varam/ dharmakriyAM na mahato hInatAtra yatas tathA// 91// lokapaktimato lokacittArAdhanapradhAnasya prAhur bruvate/ kIdRzasyety Aha "anAbhogavataH" sanmUrchanajaprAyasya svabhAvata eva vainayikaprakRteH "varaM" pUrvoktAlpabuddhidharmakriyAyAH sakAzAt pradhAnaM yathA bhavati "dharmakriyAM" sadAcArarUpAm/ (p. 42) kuta ity Aha "na" naiva "mahato" dharmasya "hInatA" hInabhAvaH "atra" anAbhogavato dharmakriyAyAM "yataH" yasmAt kAraNAt "tathA" tena prakAreNa yathAmalinAtmArabdhadharmakriyAyAm/ idam uktaM bhavati/ anAbhogavato lokArAdhanapradhAnasya kIrtyAdispRhAmalinAtmadharmakriyAyAH sakAzAn manAk sundaraiva dharmakriyA mahato dharmasya tatra hInatayAnavalokanAd iti// tattvena tu punr naikApy atra dharmakriyA matA/ tatpravRttyAdivaiguNyAl lobhakrodhakriyA yathA// 92// tattvena tu punas tattvavRttyA punaH/ na naivaikApi kiM punar dve ity apizabdArthaH/ atrAnayor malinAntarAtmAnAbhogavatpuruSakRtayor dharmakriyayor madhye dharmakriyA matA saMmatA/ kuta ity Aha "tatpravRttyAdivaiguNyAt" tatra dharme pravRttivighnajayasiddhiviniyogAnAM vaiguNyAd abhAvAt/ dRSTAntam Aha "lobhakrodhakriyA" pratItarUpA "yathA" yena prakAreNeti// atha nigamayann Aha/ tasmAd acaramAvarteSv adhyAtmaM naiva yujyate/ kAyasthititaroryadvat tajjanmasvAmaraM sukham// 93// tataH tasmAl lokapaktimAtraphalAyA adharmatvAd dhetoH/ acaramAvarteSUktarUpeSu/ adhyAtmaM naiva yujyate/ atra dRSTAntam Aha/ kAyasthititaroH kAye vanaspatikAya evAnantotsarpiNyavasarpiNIpramANA sthitir avasthAnaM yasya sa tathA/ tasya taror vanaspater yadvad yathA tajjanmasu vanaspatijanmasvanantAnantarUpeSu/ Amaram amarasaMbandhi sukhaM, tatsukhakAraNAnAm aNuvratamahAvratAdInAM teSu kadAcid apy abhAvAt// tathA/ taijasAnAM ca bIjAnAM bhavyAnAm api no tadA/ yathA cAritram ityevaM nAnyadA yogasaMbhavaH// 94// (p. 43) taijasAnA cakArAd vAyUnAM ca manuSyatvamAtratvasyApy ayogyAnAM jIvAnAm/ bhavyAnAm api kiM punar itareSAm/ no naiva ca/ tadA taijasAvasthAkAle/ "yathA" iti dRSTAntArthaH/ cAritraM dezataH sarvato vA/ ityevaM dArSTAntikArtham/ nAnyadAnyAvarteSu yogasaMbhava iti// tathA/ tRNAdInAM ca bhAvAnAM yogyAnAm api no yathA/ tadA ghRtAdibhAvaH syAt tadvad yoyo (yogo???) 'pi nAnyadA// 95// tRNAdInAM tRNapatrapuSpaphalakhalAdInAM gavAdicAraNArhANAm/ cakAro dRSTAntAntarasamuccaye/ bhAvAnAM padArthAnAm/ yogyAnAm api ghRtAdipratItyAnantaram evotpattiheturUpANAM kiM punar itareSAm ity apizabdArthaH/ no yathA tadA tRNAdikAle ghRtAdibhAvo ghRtadugdhadadhyAdibhAvaH syAd bhavet/ tadvat tathA yogo 'py adhyAtmAdikaM kiM punar ghRtAdikaM tRNAdikAla ity apizabdArthaH/ nAnyadeti// ata evAha/ navanItAdikalpas tat tadbhAve 'tra nibandhanam/ pudgalAnAM parAvartaz caramo nyAyasaMgatam// 96// navanItaM mrakSaNam/ AdizabdAd dadhidugdhAdigrahaH/ tato ghRtAdipariNAme navanItAdikalpaH/ tat tasmAt/ tadbhAve 'dhyAtmAdipariNAme/ atra yogavicAre/ nibandhanaM hetuH/ pudgalAnAM parAvarta uktarUpaH/ caramo 'pazcimaH/ nyAyasaMgataM yuktam etat// ata eveha nirdiSTA pUrvasevApi yA paraiH/ sAsannAnyagatA manye bhavAbhiSvaGgabhAvataH// 97// ata eva caramAvarte 'dhyAtmabhAvAd eva/ iha yogaprajJApanAyAm/ nirdiSTA nirUpitA/ pUrvasevApi bhogAdyarthaM yamaniyamArAdhanarUpA (p. 44) kiM punar lokapaktimAtram ity apizabdArthaH/ yA paraiH kApilAdibhiH sA AsannAnyagatA caramAvartAsannAnyataraparAvartavartinIti manye 'haM na punaz caramAvartagateti/ kuta ity Aha "bhavAbhiSvaGgabhAvataH" atyantadRDhasaMsArikaphalabandhAt// enAm evAdhikRtyAha/ apunarbandhakAdInAM bhavAbdhau calitAtmanAm/ nAsau tathAvidhA yuktA vakSyAmo yuktim atra tu// 98// apunarbandhakAdInAm apunarbandhakasamyagdRSTyAdInAm/ bhavAbdhau saMsArajaladhau calitAtmanAM vinivartamAnAtmanAm/ kim ity Aha "nAsau" pUrvasevA "tathAvidhA" aparopanyastapUrvasevAsadRzI "yuktA"/ kutaH/ yataH/ "vakSyAmo" bhaNiSyAmo "yuktiM" hetuM "atra tu" anayoH punaH pUrvasevayor vizeSagatAm iti// yuktim evAha/ muktimArgaparaM yuktyA yujyate vimalaM manaH/ sadbuddhyAsannabhAvena yad amISAM mahAtmanAm// 99// muktimArgaparaM nirvANapathaparAyaNam/ yuktyA yujyate ghaTate/ kim ity Aha "vimalaM" atitIvramithyAtvAdimalavikalaM "manaH" antaHkaraNaM "sadbuddhyAsannabhAvena" samyaktvAdyuttarottarazuddhaguNasthAnasamIpabhAvena "yat" yasmAt "amISAM" apunarbandhakAdInAM "mahAtmanAM" prazastasvabhAvAnAM na punarAvartAntaravartinAM, yamaniyamAnuSThAne 'py atidRDhabhavAbhiSvaGgabhAvAd iti// athaitad eva tIrthAntarIyamatena saMvAdayann Aha/ tathA cAnyair api hy etad yogamArtakRtazramaiH/ saMgItam uktibhedena yad gaupendram idaM vacaH// 100// (p. 45) "tathA ca" iti pUrvoktArthabhAvanArthaH/ anyair api hi kiM punar asmAbhir ity apihizabdArthaH/ etac caramAvarta eva vimalamanolakSaNaM vastu/ yogamArgakRtazramair yogamArgavihitAbhyAsaiH/ saMgItam uktam/ uktibhedena zabdavizeSalakSaNena/ kutaH/ yad yasmAt/ gaupendraM bhagavadgopendroktam/ idam anantaram eva vakSyamANam/ vaco vacanam// etad eva darzayati/ anivRttAdhikArAyAM prakRtau sarvathaiva hi/ na puMsas tattvamArge 'smiJ jijJAsApi pravartate// 101// anivRttAdhikArAyAm anivRtto 'vyAvRtto 'dhikAraH puruSAbhibhavarUpo yasyAH sA tathA, tasyAm/ prakRtau pradhAnAbhidhAnAyAm/ sarvathaiva hi sarvair eva prakArair apunarbandhakasyApy aprAptAv ity arthaH/ na naiva/ puMsaH puruSasya/ tattvamArge 'smin vaktum upakrAnte/ jijJAsApi yogamArgaM jJAtum icchA kiM punas tadabhyAsa ity apizabdArthaH/ pravartate saMjAyata iti// tad eva bhAvayati/ kSetrarogAbhibhUtasya yathAtyantaM viparyayaH/ tadvad evAsya vijJeyas tadAvartaniyogataH// 102// kSetrarogAbhibhUtasya kSetrarogeNa rogAntarAdhArabhUtena kuSThAdinAbhibhUtasya/ "yathA" iti dRSTAntArthaH/ atyantam atIva/ viparyayo matibhraMzarUpaH syAt/ "tadvad eva" iti dArSTAntikArthaH/ asyAnivRttaprakRtyadhikArasya puMsaH/ vijJeyo viparyayo yogamArgApratipattirUpaH/ kuta ity Aha "tadAvartaniyogataH" tasyAnivRttAdhikAraprakRtikAlabhAvina Avartasya prakRter eva parivartasya niyogato vyApArAt// etad api katham ity Aha/ (p. 46) jijJAsAyAm api hy atra kazcit sargo nivartate/ nAkSINapApa ekAntAd Apnoti kuzalAM dhiyam// 103// jijJAsAyAm api jJAtum icchAyAM kiM punar abhyAsa ity apizabdArthaH/ hir yasmAt/ atra yoge viSayabhUte/ kazcid anirdhAritarUpaH/ sargaH prakRteH puruSAbhibhavalakSaNaH/ nivartate/ etad api kuta ity Aha "na" naiva "akSINapApaH" avyAvRttakalmaSaH paGkAntakaH "ekAntAt" ekAntenaiva "Apnoti" labhate prANI "kuzalAM" muktipathAnuvartinIM "dhiyaM" buddhim iti kiM tu kathaMcit kSINapApaH// tatas tadAtve kalyANam AyatyAM tu vizeSataH/ mantrAdy api sadA cAru sarvAvasthAhitaM matam// 104// tataH kuzaladhIprApteH/ tadAtve kuzaladhIprAptikAle/ kalyANaM zreyaHsamAgamarUpam/ AyatyAM tv AgAmini kAle punaH kuzalabuddhiprabhAvopAttapuNyaparipAkavazena/ vizeSato vizeSaNena/ etad eva prativastUpamayA darzayati/ mantrAdy api mantramaNyauSadhyAdi kiM punaH prAkRto yogaH/ sadA sarvakAlam/ cAru sundarasvabhAvam/ sarvAvasthAhitaM sarvAsv avasthAsu vyApAraNAvyApAraNarUpAsu hitaM kalyANAvaham/ matam iSTaM matimatAm iti// itthaM gopendramatam anUdya vastusthitiM pratipAdayann Aha/ ubhayos tatsvabhAvatvAt tadAvartaniyogataH/ yujyate sarvam evaitan nAnyatheti manISiNaH// 105// ubhayoH puruSaprakRtyoH/ tatsvabhAvAtvat (tatsvabhAvatvAt???) prakRter vyAvRttyadhikArasvabhAvatvAt tadvyAvRttyAdhikAratve ca puruSasya kuzalabuddhiprApakasvabhAvatvAt/ tadAvartaniyogatas tasya caramAvartasya niyogataH sAmarthyAt/ yujyate ghaTate/ sarvam evaitat kuzaladhIprAptyAdi/ (p. 47) nAnyathA ubhayos tatsvabhAvatvAbhAve/ ity etat prAhuH/ manISiNo matimantaH// tathA/ atrApy etad vicitrAyAH prakRter yujyate param/ ittham Avartabhedena yadi samyag nirUpyate// 106// atrApy ubhayos tatsvabhAvatve kiM punas tadabhAve na ghaTata ity apizabdArthaH/ etan nivRttAdhikAratvam/ vicitrAyAs tatsAmagrIvazena nAnArUpAyAH/ prakRteH karmarUpAyAH/ yujyate/ paraM kevalam/ ittham uktaprakAreNa/ Avartabhedena caramAvartarUpeNa yadi cet/ samyag yathAvat/ nirUpyate vimRzyata iti// atraiva vipakSe bAdhAm Aha/ anyathaikasvabhAvatvAd adhikAranivRttitaH/ ekasya sarvatadbhAvo balAd Apdyate sadA// 107// anyathA prakRtivaicitryAbhAve/ ekasvabhAvatvAd ekaM kathaMcid avicalitaH svabhAvo yasyAH sA tathA, tadbhAvas tattvaM, tasmAt/ adhikAranivRttito 'dhikAranivRttau satyAm ity arthaH/ ekasya puMsaH/ sarvatadbhAvaH sarveSu puruSeSv adhikAranivRttibhAvaH/ balAd ekasvabhAvatvasAmarthyAt/ Apadyate prApnoti/ sadA sarvakAlam/ anyathA sarvatrApi jagati tasyA ekasvabhAvatvAyogAt// dUSaNAntaram Aha/ tulya eva tathA sargaH sarveSAM saMprasajyate/ brahmAdistambaparyanta evaM muktiH sasAdhanA// 108// tulya eva sadRza eva/ "tathA" iti dUSaNAntarArthaH/ sargaH svargAdisRSTirUpaH/ sarveSAM sRSTimatAm/ saMprasajyata Apadyate/ brahmAdir brahmalokaprabhRtikaH stambaparyanto nArakatiryagrUpalokaparyavasAnaH (p. 48) sAMkhyasamayaprasiddhaH/ tathA ca te paThanti/ UrdhvaM sattvavizAlas tamovizAlaz ca mUlataH sargaH/ madhye rajovizAlo brahmAdistambaparyantaH// evaM sargavat/ muktir mokSaH/ sarvapuruSANAM sasAdhanA yamaniyamAnuSThAnasahitA tulyA saMpadyate// itthaM yogamAhAtmyaM taddurApatAM cAbhidhAya sAMprataM prAguddiSTapUrvasevAkramam Aha/ pUrvasevA tu tantrajJair gurudevAdipUjanam/ sadAcAras tapo muktyadveSaz ceha prakIrtitA// 109// pUrvasevA tu yogaprasAdaprathamabhUmikArUpA punaH/ tantrajJaiH samyagadhigatazAstraiH/ "prakIrtitA" ity uttareNa yogaH/ kIdRzIty Aha "gurudevAdipUjanaM" vakSyamANarUpaM 1 tathA "sadAcAraH" 2 "tapo" 3 "muktyadveSaz ca" 4 "iha" yogacintAyAM "prakIrtitA" nirUpitA// etad eva krameNa vyAcaSTe/ mAtA pitA kalAcArya eteSAM jJAtayas tathA/ vRddhA dharmopadeSTAro guruvargaH satAM mataH// 110// mAtA jananI/ pitA janakaH/ kalAcAryo lipyAdikalAzikSaNopAdhyAyaH/ eteSAM mAtRprabhRtInAM jJAtayo bhrAtRbhaginyAdayaH/ "tathA" iti samuccaye/ vRddhAH zrutavayovRddhalakSaNAH/ kIdRzA ity Aha "dharmopadeSTAraH" dharmopadezapravartakAH/ kim ity Aha "guruvargaH" gauravyalokasamudAyarUpaH "satAM" ziSTAnAM "mataH" abhISTa iti// pUjanaM cAsya vijJeyaM trisaMdhyaM namanakriyA/ tasyAnavasare 'py uccaiz cetasy Aropitasya tu// 111// pUjanaM ca pUjanaM punaH/ asya guruvargasya/ vijJeyam avagantavyam/ (p. 49) kim ity Aha "trisaMdhyaM" saMdhyAtrayArAdhanena "namanakriyA" pramANarUpA/ yadi kathaMcit sAkSAd asau praNantuM na pAryate, tadA kiM kRtyam ity Aha "tasya" guruvargasya "anavasare 'pi" tathAvidhapraghaTTakavazAt kiM punar avasara ity apizabdArthaH/ "uccaiH" atyarthaM "cetasi" manasi "Aropitasya tu" pUrvavad guruvargasya pUjanam iti// tathA/ abhyutthAnAdiyogaz ca tadante nibhRtAsanam/ nAmagrahaz ca nAsthAne nAvarNazravaNaM kvacit// 112// abhyutthAnAdiyogo 'bhyutthAnAsanapradAnasthitaparyupAsanAdivinayavyApArarUpaH/ ca (caH???) samuccaye/ tadante guruvargAnte/ nibhRtAsanam apragalbhatayAvasthAnam/ nAmagrahaz ca nAmoccAraNarUpaH/ na naiva/ asthAne mUtrapurISotsargAdisthAnarUpe/ na naiva/ avarNazravaNam avarNavAdAkarNanam/ kvacit parapakSam adhyAvasthAne 'pIti// tathA/ sArANAM ca yathAzakti vastrAdInAM nivedanam/ paralokakriyANAM ca kAraNaM tena sarvadA// 113// sArANAM cotkRSTAnAm/ yathAzakti yasya yAvatI zaktis tayA/ vastrAdInAM vasanabhojanAlaMkArAdInAm/ nivedanaM samarpaNam/ tathA paralokakriyANAM ca devAtithidInAnAthapratipattiprabhRtInAm/ kAraNaM vidhApanam/ tena guruvargeNa/ sarvadA sarvakAlam// tathA/ tyAgaz ca tadaniSThAnAM tadiSTeSu pravartanam/ aucityena tv idaM jJeyaM prAhur dharmAdyapIDayA// 114// (p. 50) tyAgaz ca projjhanam/ tadaniSTAnAM guruvargAsaMmatAnAM vyavahArANAm/ tadiSTeSu guruvargapriyeSu vyavahAreSv eva pravartanam/ atrApavAdam Aha/ "aucityena tu" aucityavRttyA punaH "idaM" pUjanaM "jJeyaM prAhuH" uktavantaH/ pUrva aucityam eva vyanakti/ dharmAdyapIDayA dharmAdInAM puruSArthAnAm abAdhayA/ yadi tadaniSTebhyo nivRttau tadiSTeSu ca pravRttau dharmAdayaH puruSArthA bAdhyante, tadA na tannivRttipareNa bhAvyaM kiM tu puruSArthArAdhanapareNaiva, atidurlabhatvAt puruSArthArAdhanakAlasyeti// tathA/ tadAsanAdyabhogaz ca tIrthe tadvittayojanam/ tadbimbanyAsasaMskAra UrdhvadehakriyA parA// 115// tadAsanAdyabhogaz ca guruvargasyAsanazayanabhojanapAtrAdInAm abhogo 'paribhogaH/ tIrthe devatAyatanAdau/ tadvittayojanam alaMkArAdiguruvargadravyaniyojanam/ anyathA tatsvayaMgrahe guruvargamaraNAdyanumatiprasaGgaH syAt/ tadbimbanyAsasaMskAras tasya guruvargasya yo bimbanyAsaH pratibimbasthApanArUpas tasya saMskAro dhUpapuSpAdipUjArUpaH/ tatkAritadevatAdeH pUjArUpa ity anye/ UrdhvadehakriyA gurudevapUjanAdimRtakAryakaraNarUpA/ parA darzitAdarA// atha devapUjAvidhim Aha/ puSpaiz ca balinA caiva vastraiH stotraiz ca zobhanaiH/ devAnAM pUjanaM jJeyaM zaucazraddhAsamanvitam// 116// puSpair jAtizatapatrikAdisaMbhavaiH/ balinA pakvAnnaphalAdyupahArarUpeNa/ vastrair vasanaiH/ stotraiH stavanaiH/ cazabdau caivazabdaz ca samuccayArthAH/ zobhanair Adaropahitatvena sundaraiH/ devAnAm ArAdhyatamAnAm/ pUjanaM jJeyam/ kIdRzam ity Aha (p. 51) "zaucazraddhAsamanvitaM" zaucena zarIravastravyavahArazuddhirUpeNa zraddhayA ca bahumAnena samanvitaM yuktam iti// etac ca/ avizeSeNa sarveSAm adhimuktivazena vA/ gRhiNAM mAnanIyA yat sarve devA mahAtmanAm// 117// avizeSeNa sAdhAraNavRttyA/ sarveSAM pAragatasugataharaharihiraNyagarbhAdInAm/ pakSAntaram Aha/ adhimuktivazena vA athavA yasya yatra devatAyAm atizayena zraddhA tadvazena/ kuta ity Aha "gRhiNAM" adyApi kuto 'pi matimohAd anirnItadevatAvizeSANAM (anirNItadevatAvizeSANAM???) "mAnanIyAH" gauravArhAH "yat" yasmAt "sarve devAH" uktarUpAH "mahAtmanAM" paralokapradhAnatayA prazastAtmanAm iti// etad api katham ity Aha/ sarvAn devAn namasyanti naikaM devaM samAzritAH/ jitendriyA jitakrodhA durgANy atitaranti te// 118// sarvAn devAn namasyanti namaskurvate/ vyatirekam Aha "naikaM" kaMcana "devaM samAzritAH" pratipannA vartante, yato "jitendriyAH" nigRhItahRSIkAH "jitakrodhAH" abhibhUtakopAH "durgANi" narakapAtAdIni vyasanAni "atitaranti" vyatikrAmanti "te" sarvadevanamaskartAraH// nanu naiva te loke vyavahriyamANAH sarve 'pi devA muktipathasthitAnAm anukUlAcaraNA bhavantIti katham avizeSeNa namaskAraNIyatety AzaMkyAha/ cArisaMjIvanIcAranyAya eSa satAM mataH/ nAnyathAtreSTasiddhiH syAd vizeSeNAdikarmaNAm// 119// cAreH pratItarUpAyA madhye saMjIvany auSadhivizeSaz cArisaMjIvanI (p. 52) tasyAz cAraz caraNaM sa eva nyAyo dRSTAntaz cArisaMjIvanIcAranyAyaH/ eSo 'vizeSeNa devatAnamaskAraNIyatopadezaH/ satAM viziSTAnAm/ mato 'bhipretaH/ bhAvArthas tu kathAgamyaH sa cAyam abhidhIyate/ asti svastimatI nAma nagarI nAgarAkulA// 1// tasyAm AsIt sutA kAcid brAhmaNasya tathA sakhI/ tasyAm eva paraM pAtraM sadA premNo gatAvadheH// 2// tayor vivAhavazato bhinnasthAnanivAsinoH/ jajJe 'nyadA dvijasutA jAtA cintAparAyaNA// 3// katham Aste sakhItyevaM tataH prAdhUrNikA gatA/ dRSTA viSAdajaladhau nimagnA sA tayA tataH// 4// prapaccha kiM tvam atyantavicchAyavadanA sakhI/ tayoce pApasadmAhaM patyur durbhagatAM gatA// 5// mA viSIda viSAdo 'yaM nirvizeSo viSAt sakhi/ karomy anaDvAham ahaM patiM te mUlikAbalAt// 6// tasyAH sA mUlikAM dattvA saMnivezaM nijaM yayau/ aprItamAnasA tasya prAyacchattAm asau tataH// 7// abhUd gauruddhuraskandho jhagity eva ca sA hRdi/ vidrANaiSa kathaM sarvakAryANAm akSamo bhavet// 8// goyUthAntargato nityaM bahiz cArayituM sa kaH/ tayArabdho vaTasyAdhaH so 'nyadA vizramaM gataH// 9// tacchAkhAyAM nabhazcArimithunasya kathaMcana/ vizrAntasya mithojalpaprakrame ramaNo 'bravIt// 10// nAtraiSa gauH svabhAvena kiM tu vaiguNyato 'jani/ patnI pratibabhASe sA punar nAsau kathaM bhavet// 11// mUlAntaropayogena kvAste sAsya taroradhaH/ zrutvaitat sA pazoH patnI pazcAt tApitamAnasA// 12// abhedajJas tataz cAriM sarvAM cArayituM takAm/ pravRtto mUlikAbhogAt sadyo 'sau puruSo 'bhavat// 13// (p. 53) ajAnAno yathA bhedaM mUlikAyAs tathA pazuH/ cAritaH sarvataz cAriM punar nRtvopalabdhaye// 14// tathA dharmaguruH ziSyaM pazuprAyaM vizeSataH/ pravRttAv akSamaM jJAtvA devapUjAdike vidhau// 15// sAmAnyadevapUjAdau pravRttiM kArayann api/ viziSTasAdhyasiddhyarthaM na syAd doSI manAg api// 16// iti// vipakSe bAdhAm Aha/ "na" naiva "anyathA" cArisaMjIvanIcAranyAyam antareNa "atra" devapUjanAdau prastute "iSTasiddhiH" viziSTamArgAvatArarUpA "syAt" bhavet/ ayaM copadezo yathA yeSAM dAtavyas tad Aha "vizeSeNa" samyagdRSTyAdyucitadezanAparihArarUpeNa "AdikarmaNAM" prathamam evArabdhasthUladharmAcArANAm/ na hy atyantamugdhatayA kaMcana devatAdivizeSam ajAnAnA vizeSapravRtter adyApi yogyAH, kiM tu sAmAnyarUpAyA eveti// tarhi kadA vizeSapravRttir anumanyata ity AzaMkyAha/ guNAdhikyaparijJAnAd vizeSe 'py etad iSyate/ adveSeNa tadanyeSAM vRttAdhikye tathAtmanaH// 120// guNAdhikyaparijJAnAd devatAntarebhyo guNAdhikasya guNavRddher avagamAt/ vizeSe 'py arhadAdau kiM punaH sAmAnyena/ etat pUjanam iSyate/ katham ity Aha "adveSeNa" amatsareNa "tadanyeSAM" pUjyamAnadevatAvyatiriktAnAM devatAntarANAM "vRttAdhikye" AcArAdhikye sati/ "tathA" iti vizeSaNasamuccaye/ "AtmanaH" svasya devatAntarANi pratItyeti// gurudevAdipUjanam ity atrAdizabapragRhItaM pUjanIyAntaram adhikRtyAha/ pAtre dInAdivarge ca dAnaM vidhivad iSyate/ poSyavargAvirodhena na viruddhaM svataz ca yat// 121// (p. 54) pAtre dAyakalokarakSAkare nirdikSyamANalakSaNe/ dInAdivarge ca bhaNiSyamANarUpa eva/ dAnaM svavibhavAtisargarUpam/ vidhivad vidhiyuktam/ iSyate matimadbhiH/ katham ity Aha "poSyavargAvirodhena" mAtApitrAdipoSaNIyalokasya vRtter anucchedanena/ "na viruddhaM" na dAyakagrAhakayor dharmabAdhAkAri halamusalAdivat/ "svataz ca" svAtmanA ca "yat" dIyamAnam iti// etad eva bhAvayati/ vratasthA liGginaH pAtram apacAs tu vizeSataH/ svasiddhAntAvirodhena vartante ye sadaiva hi// 122// varatasthA hiMsAnRtAdipApasthAnaviratimantaH/ liGgino vratasUcakatathAvidhAnepathyavantaH/ pAtram/ avizeSeNa vartante/ atrApi vizeSam Aha/ apacAs tu svayam evApAcakAH punarupalakSaNatvAt parair apAcayitAraH pacyamAnAnanumantAraz ca liGgina eva/ vizeSato vizeSeNa pAtram iti/ tathA svasiddhAntavirodhena svazAstroktakriyAnullaGghanena vartante ceSTante ye/ sadaiva hi sarvakAlam eveti// dInAndhakRpaNA ye tu vyAdhigrastA vizeSataH/ niHsvAH kriyAntarAzaktA etadvargo hi mIlakaH// 123// dInAndhakRpaNA dInAH kSINasakalapuruSArthazaktayo 'ndhA nayanarahitAH kRpaNAH svabhAvata eva satAM kRpAsthAnam/ ye tu ye ca/ vyAdhigrastAH kuSThAdyabhibhUtAH/ vizeSato 'tyantam/ tathA niHsvA nirdhanAH/ kIdRzA eta ity Aha "kriyAntarAzaktAH" nirvAhahetuvyApArAntarAsamarthA ye prANivizeSAH/ kim ity Aha "etadvargaH" dInAdivargo yaH prAguddiSTaH/ hi (hiH???) pAdapUraNArthaH/ "mIlakaH" dInAdInAm eveti// vidhivad ity uktam atha tad eva vycAcaSTe/ (p. 55) dattaM yad upakArAya dvayor apy upajAyate/ nAturApathyatulyaM tu tad etad vidhivan matam// 124// dattaM vitIrNam/ yad annAdi/ upakArAyAnugrahAya/ dvayor api dAyakagrAhakayor upajAyate na punar ekasyaivety apizabdArthaH/ vyatirekam Aha/ na naiva/ AturApathyatulyaM tu jvarAdirogavidhurasya ghRtAdidAnasadRzaM punaH/ yan musalahalAdi taddAyakagrAhakayor apakAri/ etad dattaM vidhivanmatam abhISTam// atha dAnam eva stuvann Aha/ dharmasyAdipadaM dAnaM dAnaM dAridryanAzanam/ janapriyakaraM dAnaM dAnaM kIrtyAdivardhanam// 125// dharmasya zreyorUpasya/ AdipadaM prathamasthAnam/ dAnam uktalakSaNam/ dAnaM dAridryanAzanaM, ihaparabhavayor lobhAntarAyakarmopaghAtena viziSTalAbhasaMbhavAd daurgatyApohakAri/ janapriyakaraM lokasaMtoSahetur dAnam/ dAnaM kIrtyAdivardhanaM kIrtiH svacittasaMtoSajanasaubhAgyAdivRddhihetuH/ yad atra punaH punar dAnazabdoccAraNaM tadatyantAdaraNIyatAkhyApanArtham iti// atha sadAcAram Aha/ lokApavAdabhIrutvaM dInAbhyuddharaNAdaraH/ kRtajJatA sudAkSiNyaM sadAcAraH prakIrtitaH// 126// lokApavAdabhIrutvaM yataH kuto 'pi lokApavAdAn maraNAn nirviziSyamANAd bhItabhAvaH/ dInAbhyuddharaNAdara upalakSaNatvAd dInAnAthopakAraprayatnaH/ kRtajJatA parakRtopakAraparijJAnam/ sudAkSiNyaM gambhIradhIracetaso nirmatsarasya ca prakRtyaiva parakRtyAbhiyogaparatA/ kim ity Aha "sadAcAraH" prAgupanyasyaH "prakIrtitaH" prajJaptaH// tathA/ sarvatra nindAsaMtyAgo varNavAdaz ca sAdhuSu/ (p. 56) Apadyadainyam atyantaM tadvat saMpadi namratA// 127// sarvatra jaghanyamadhyamottamajaneSu nindAsaMtyAgaH parivAdApanodaH/ varNavAdaz ca prazaMsArUpaH sAdhuSu sadAcAreSu janeSu/ Apadi vyasane/ adainyam adInabhAvaH/ atyantam atIva/ tadvad Apadyadainyavat/ saMpadi vibhavasamAgame nabhratA aucityena namanazIlatA// tathA/ prastAve mitabhASitvam avisaMvAdanaM tathA/ pratipannakriyA ceti kuladharmAnupAlanam// 128// prastAve bhASaNAvasara upalabdhe mitabhASitvaM mitahitabhASaNazIlatA avisaMvAdanaM visaMvAdavataH svavacanasyAkaraNam/ tathA pratipannakriyA ceti pratipannasya vrataniyamAdeH kriyAnirvAhaNaM, iti padasamAptau/ kuladharmAnupAlanam aviruddhasvakulAcArAnuvartanam// asadvyayaparityAgaH sthAne caitatkriyA sadA/ pradhAnakArye nirbandhaH pramAdasya vivarjanam// 129// asadvyayaparityAgo 'sataH puruSArthAnupayogitvenAsuMdarasya vyayasya vittaviyogarUpasya parityAgaH/ sthAne ca sthAna eva devapUjanAdau/ etatkriyA vyayakriyA/ sadA sarvakAlam/ pradhAnakArye viziSTaphaladAyini prayojane/ nirbandha AgrahaH/ pramAdasya madyapAnAdirUpasya/ vivarjanam ujjhanam// lokAcArAnuvRttiz ca sarvatraucityapAlanam/ pravRttir garhiteneti prANaiH kaNThagatair api// 130// lokAcArAnuvRttiz ca bahujanarUDhAvirodhilokavyavahArAnupAlanarUpA/ sarvatra svapakSe parapakSe caucityapAlanaM samucitAcArarUpam/ pravRttir garhite kutsite kuladUSaNAdau/ na (p. 57) naiva/ iti prAgvat/ prANair ucchvAsarUpaiH/ kaNThagatair api galasthAnaprAptaiH kiM punaH svabhAvasthair ity apizabdArthaH// atha tapaH prAha/ tapo 'pi ca yathAzakti kartavyaM pApatApanam/ tac ca cAndrAyaNaM kRcchraM mRtyughnaM pApasUdanam// 131// tapo 'pi ca kiM punaH prAguktam anuSThAnam/ yathAzakti yasya yAvatI zaktis tayA kartavyaM vidheyam/ kIdRzam ity Aha "pApatApanaM" smRtyAdiprasiddhaM tathAvidhAparAdhavazasamutpannAzubhakarmatApakAri/ "tac ca" tat punaH "cAndrAyaNaM kRcchraM mRtyughnaM pApasUdanaM" iti catuHprakAram// idam eva zlokacatuSTayena vyAcaSTe/ ekaikaM vardhayed grAsaM zukle kRSNe ca hApayet/ bhuJjIta nAmAvAsyAyAm eSa cAndrAyaNo vidhiH// 132// ekaikaM na tu dvyAdirUpam/ grAsaM kavalam annasya zukle zuklapakSe pratipattitherArabhya yAvatpaurNamAsyAM paJcadaza kavalAH/ tathA kRSNe ca kRSNapakSe punaz caturdazyAdau kRtvA/ hApayed dhInaM kuryAd ekaikaM grAsam ekaM yAvat amAvAsyAM/ tato bhuJjIta nAmAvAsyAyAM tasyAM sakalakavalakSayAt/ eSa uktarUpaz cAndrAyaNaz candreNa vRddhibhAjA kSayabhAjA ca saheyate gamyate yat tac cAndrAyaNaM tasyAyam iti cAndrAyaNo vidhiH karaNaprakAra iti/ etac ca cAndrAyaNaM laukikazAstroktaM prathamadhArmikayogyatayA cehopanyastaM, lokottaraM tv ittham anyathA ca zAstrAntarAd avaseyam iti// saMtApanAdibhedena kRcchram uktam anekadhA/ akRcchrAd atikRcchreSu hanta saMtAraNaM param// 133// iha kRcchram anekadhA yathA saMtApanakRcchraM pAdakRcchraM saMpUrNakRcchram ityAdi/ tatra saMtApanakRcchram/ (p. 58) tryaham uSNaM pibed ambu tryaham uSNaM ghRtaM pibet/ tryaham uSNaM piben mUtraM tryaham uSNaM pibet payaH// tathA/ ekabhaktena bhuktena tathaivAyAcitena ca/ upavAsena caikena pAdakRcchraM vidhIyate// saMpUrNakRcchraM punar etad eva caturgunam iti// tataH saMtApanaM saMtApanakRcchram Adau yasya sa tathA/ sa cAsau bhedaz ca vizeSas tena kRcchranAmakam uktam anekadhAnekaprakAraM tapaH zAstreSu/ kIdRzam ity Aha "akRcchrAt" akRcchreNa "atikRcchreSu" narakAdipAtaphaleSv aparAdheSu viSaye/ "hanta" iti pratyavadhAraNe/ "saMtAraNaM" saMtaraNahetuH "paraM" prakRSTaM prANinAm iti// mAsopavAsam ity Ahur mRtyughnaM tu tapodhanAH/ mRtyuMjayajapopetaM parizuddhaM vidhAnataH// 134// mAsaM yAvad upavAso yatra tat tathA/ ity etat/ Ahur uktavantaH/ mRtyughnaM tu mRtyughnanAmakaM punas tapaH/ tapodhanAs tapaHpradhAnA munayaH/ mRtyuMjayajapopetaM paJcaparameSThinamaskArAdirUpaM mRtyuMjayasaMjJamantrasmaraNasamanvitam/ parizuddham iha lokAzaMsAdiparihAreNa/ vidhAnataH kaSAyanirodhabrahmacaryadevapUjAdirUpAd vidhAnAt// pApasUdanam apy evaM tattatpApAdyapekSayA/ citramantrajapaprAyaM pratyApattivizeSitam// 135// pApasUdanam api kiM punarmRtyughnam ity apizabdArthaH/ evaM parizuddhaM vidhAnataz ca jJeyam/ katham ity Aha "tattatpApAdyapekSayA" tattaccitrarUpaM yatpApaM sAdhudrohAdi/ AdizabdAj jJAnAvaraNAdyaSTavidhaM karmApekSyeti/ tatra mahurAe jauNarAyA jauNAbaGke ya DaNDamaNagAre/ vahaNaM ca kAlakaraNaM savvAgamaNaM ca pavvajja// iti// (p. 59) atra kathAnake DanDAnagArahanturyamunarAjasya tatpApazuddhyartham aGgIkRtapravrajyasya sAdhuvadhasmaraNe taddinapratipannAbhojanAbhigrahasya SaNmAsAnyAvajjAtavrataparyAyasya samyaksaMpannArAdhanasya kila na kvacid dinabhojanam ajanIti tattatpApApekSayA pApasUdanam iti/ karmasUdanatapas tu pratikarmettham AcaritaM dRzyate/ upavAsaikAzanaikasikthaikasthAnakaikadantinirvikRtikAcAmlASTakabalAni/ kIdRzam etad ity Aha "citramantrajapaprAyaM" citro nAnAvidhaH "oM hrIM asi A usA namaH" ityAdimantrasmaraNarUpo japaH prAyo bahulo yatra tat tathA/ pratyApattivizodhitaM pratyApattis tattadaparAdhasthAnAn mahatA saMvegena pratikrAMtis tayA vizodhitaM vizuddhim AnItam// atha muktyadveSam abhidhitsur Aha/ kRtsnakarmakSayAn muktir bhogasaMklezavarjitA/ bhavAbhinandinAm asyAM dveSo 'jJAnanibandhanaH// 136// kRtsnakarmakSayAn nikhilamalapralayAn muktir nivRttiH saMjAyate/ kIdRzIty Aha "bhogasaMklezavarjitA" indriyArthAbhiSvaGgarUpaduHkhavikalA/ tato bhavAbhinandinAm atyantAsAram api saMsAraM prati bahumAnavatAM jantUnAm/ asyAM muktau sarvAGgasukhAni bhUtAyAM keSAMcid yo dveSo matsaraH so 'jJAnanibandhano muktisvarUpAparijJAnanimittaH/ na hi svabhAvasundare vastuni tathaiva ca jJAte kazcid vipazcid dveSaM pratipadyata iti// na ca vaktavyaM "asau dveSo 'saMbhAvyaH" ity AzaMkyAha/ zrUyante caitadAlApA loke tAvad azobhanAH/ zAstreSv api hi mUDhAnAm azrotavyAH sadA satAm// 137// zrUyanta AkarNyante/ cakAraH pUrvoktabhavanArthaH/ etadAlApA muktidveSavacanAni/ loke savyavahArArhe jane/ tAvacchabdaH kramArthaH/ azobhanA azreyorUpAH/ tathA ca paThanti/ (p. 60) jai tattha natthi sImaMtiNIo maNaharapiyaMguvannAo/ tA re siddhantiyabandhanaM khu mokhko na so mokhko// tathA zAstreSv api hi tathAvidhasmRtipurANarUpeSu kiM punar loka ity apihItizabdArthaH/ mUDhAnAM tattvaM prati vyAmohavatAM zAstrakRtAm/ kIdRzA ity Aha "azrotavyAH" zrotum anarhAH/ sadA sarvakAlam/ satAM ziSTAnAm// etad eva darzayati/ varaM vRndAvane ramye kroSTutvam abhivAJchitam/ na tv evAviSayo mokSaH kadAcid api gautama// 138// varaM pradhAnam/ vRndAvane yamunAnadItaTavartini mathuropavanavizeSe/ ramye ramaNIye/ kroSTutvaM zRgAlatvam/ abhivAJchitam abhilaSitam/ na tv eva naiva punaH/ aviSayaH kayAcit kriyayA sAvayitum ayogyaH/ mokSo 'pavargaH/ kadAcid api kvApy avasthAvizeSe vAJchitaH/ "gautama" iti gAlavena nijaziSyavizeSasyAmantraNaM kRtam iti// mahAmohAbhibhUtAnAm evaM dveSo 'tra jAyate/ akalyANavatAM puMsAM tathA saMsAravardhanaH// 139// mahAmohAbhibhUtAnAm atinibiDamithyAtvAdimohanIyavipAkavisaMsthulAnAm/ evam uktaprakAreNa/ dveSo 'tra muktau jAyate/ akalyANavatAM saMmukhIbhUtAtiprabhUtAzubhAnAM puMsAm/ tathA saMsAravardhanaH/ tathA tatprakArasyAnantAnantakAlapramitasya saMsArasya vardhano vRddhihetuH// viparyaye guNam Aha/ nAsti yeSAm ayaM tatra te 'pi dhanyAH prakIrtitAH/ bhavabIjaparityAgAt tathA kalyANabhAginaH// 140// na naiva/ asti vidyate/ yeSAM bhavyavizeSANAm/ ayaM (p. 61) dveSaH/ tatra muktau/ te 'pi kiM punas tatrAnurAgabhAja ity apizabdArthaH/ dhanyA dharmadhanalabdhAraH prakIrtitAH/ punar api kIdRzA ity Aha "bhavabIjaparityAgAt" manAk svagatasaMsArayogyatAparihANeH sakAzAt "tathA" tena prakAreNa caramapudgalaparivartavyavadhAnAdinA "kalyANabhAjinaH" tIrthakarAdipadaprAptidvAreNa zivazarmabhAja iti// kiM ca/ sajjJAnAdiz ca yo mukter upAyaH samudAhRtaH/ malanAyaiva tatrApi na ceSTaiSAM pravartate// 141// sajjJAnAdiz ca samyagjJAnadarzanacAritrarUpaH punaH/ yo mukter nivRtter upAyaH panthA samudAhRtas tIrthakaraiH prajJaptaH, tasya malanAyaiva vinAzanimittam eva kiM tu kadAcid ArAdhanArtham api/ tatrApi tasminn api muktyadveSe sati kiM punas tadanurAga ity apizabdArthaH/ na naiva/ ceSTA manovAkkAyapravRttirUpA/ eSAM muktyadveSavatAM jantUnAm/ pravartate samasti// atha muktyupAyasyaivAmalanAdRSTAntAn malanAyAH phalam Aha/ svArAdhanAd yathaitasya phalamuktam anuttaram/ malanAyAs tv anartho 'pi mahAn eva tathaiva hi// 142// svArAdhanAd vidhivadanuvartanAt/ yathA yena prakAreNa/ etasya muktyupAyasya/ phalaM kAryam uktam anuttaraM sarvaphalAtizAyi/ malanAyAs tu malanAyAH sakAzAt punaH muktyuAyasyaivAnartho 'pi kiM punar ArAdhanAto 'nuttaraM phalam ity apizabdArthaH/ mahAn eva narakAdipAtarUpaH/ tathaiva hi svArAdhanAphalaprakAreNaiva// etad eva bhAvayati/ uttuGgArohaNAt pAto viSAnnAt tRptir eva ca/ anarthAya yathAtyantaM malanApi tathekSyatAm// 143// (p. 62) uttuGgArohaNAt parvatazikharAdyadhyAsanAt/ pAto 'dhastAt patanam/ viSAnnAd viSamizrabhojanAt tRptir eva ca tRptiz cAnarthAyAkalyANAya/ yathA yena prakAreNAtyantaM malanApi muktyupAyasya tathekSyatAm avalokyatAm iti// etad eva samarthayamAna Aha/ ata eva ca zastrAgnivyAladurgrahasannibhaH/ zrAmaNyadurgraho 'svantaH zAstra ukto mahAtmabhiH// 144// ata eva muktyupAyamalanasyAnarthahetutvAd eva hetoH/ cakAraH pUrvoktabhAvanArthaH/ zastrAgnivyAladurgrahasannibhaH zastrasya kSurikAder agneH pratItarUpasya vyAlasya ca duSTazvApadabhujagalakSaNasya yo durgraho durgRhItatvaM tena sannibhaH sadRzaH/ ka ity Aha/ "zrAmaNyadurgrahaH" asamyaktadaGgIkAraH "asvantaH" asundarapariNAmaH "zAstre" yogasvarUpanirUpake granthe "uktaH" nirUpitaH "mahAtmabhiH" pUrvamunibhiH/ tathA ca paThanti/ jaha ceva u mokkhaphalA ANA ArAhiyA jiNindANaM/ saMsAradukkhaphalayA taha ceva virAhiyA navaraM// nanu durgRhItAd api zrAmaNyAt suralokalAbho bhavati, ataH katham asyAsvantatety AzaMkyAha "graiveyaka" ityAdi/ graiveyakAptir apy evaM nAtaH zlAghyA sunItitaH/ yathAnyAyArjitA saMpad vipAkavirasatvataH// 145// graiveyakAptir api zuddhasamAcAravatsu sAdhuSu cakravartyAdibhiH parapuruSaiH pUjyamAneSu dRSTeSu saMpannatatpUjAspRhANAM tathAvidhAnyakAraNavatAM ca keSAMcid vyApannadarzanAnAm api prANinAM yA navamagraiveyakaprAptiH kiM punaH zeSasurasthAnAptir ity apizabdArthaH/ evam asvantatvena/ na naiva/ ato durgRhItazrAmaNyAt/ zlAghyA prazaMsanIyA/ sunItitaH pariNAmavimarzakavicArAt/ (p. 63) atra dRSTAntam Aha "yathAnyAyArjitA" cauryadyUtaramaNasvAmidrohAdinAnyAyena labdhA "saMpat" vibhUtir na zlAghyA/ kuta ity Aha/ "vipAkavirasatvataH" pariNativirasabhAvAt/ te hi graiveyakebhyaz cyutA nirvANabIjasyaikAntenAsattvenehodIrNadurnivAramithyAtvAdimohAH, ata eva sarveSv apy akAryeSv askhalitapravRttayo narakAdipAtahetum upArjya pApaprAgbhAraM pazcAd adhastAn narakabhAjo bhavantIti// atha vyApannadarzanAnAm apy akhaNDadravyazrAmANyaparipAlanAtoyA navamagraiveyakaprAptiH, tatrApi muktyadveSa eva kAraNam ity abhidhAtukAmaH prAha/ anenApi prakAreNa dveSAbhAvo 'tra tattvataH/ hitas tu yat tad ete 'pi tathAkalyANabhAginaH// 146// anenApi prakAreNa labdhipUjAdyarthatvarUpeNa kiM punar itarathety apizabdArthaH/ dveSAbhAvo muktyamatsaraH/ atra dravyazrAmaNye/ tattvata aidaMparyAt/ hitas tu hitaH punar na tu dravyakriyaiva/ yad yasmAt kAraNAt/ tat tasmAt/ ete 'pi dravyazrAmaNyabhAjaH kiM punas tadanya ity apizabdArthaH/ tathAkalyANabhAginaH graiveyakAdyutpattirUpazreyaHsthAnabhAjanam iti// atha prastutam evAdhikRtyAha/ yeSAm eva na muktyAdau dveSo gurvAdipUjanam/ ta eva cAru kurvanti nAnye tadgurudoSataH// 147// eSAM bhavyavizeSANAm/ evaM caramapudgalAvartavartitvena/ na naiva/ muktyAdau muktau muktyupAye muktipathaprasthiteSu bhAjaneSu/ dveSo matsaraH/ gurvAdipUjanaM yogapUrvasevAsvabhAvam/ ta eva muktyAdyadveSiNaH/ cAru vidhisamanvitaM kurvanti/ vyavacchedyam Aha "nAnye" muktyAdidveSiNaH/ kuta ity Aha "tadgurudoSataH" samuktyAdidveSalakSaNNe (samuktyAdidveSalakSaNo???) gurur mahAn yo doSas tasmAt// (p. 64) etad eva bhAvayati/ sacceSTitam api stokaM gurudoSavato na tat/ bhautahantur yathAnyatra pAdasparzaniSedhanam// 148// sacceSTitam api sundaram api ceSTitam anuSThAnam/ stokam alpam/ gurudoSavataH sacceSTitApekSayA bahudaparAdhasamanvitasya/ na naiva/ tat sacceSTitaM vartate/ dRSTAntam Aha/ bhautahantur bhautAnAM bhasmavRttinAM hantur ghAtakasya/ "yathA" iti dRSTAntArthaH/ anyatra sacceSTite kartavye/ pAdasparzananiSedhanaM pAdasparzasya caraNasaMghaTTanarUpasya niSedhanaM hantavyAn bhautAn pratItyeti/ tathA hi/ kila kasyacic chabarasya kuto 'pi prastAvAt tapidhanAnAM pAdena sparzanaM mahate 'narthAya saMpadyata iti/ zrutadharmazAstrasya kadAcin mayUrapicchaiH prayojanam ajAyata/ yadAsau nipuNam anyatrAnveSamANo na lebhe, tadA zrutam anena yathA bhautasAdhusamIpe tAni santi/ yayAcire ca tAni tebhyaH paraM na kiMcil lebhe/ tato 'sau zastravyApArapUrvakaM tAn nigRhya jagrAha tAni pAdena sparzaM ca parihRtavAn/ yathAsya pAdasparzaparihAro guNo 'pi zastravyApAreNopahatatvAn na guNaH kiM tu doSaH, evaM muktidveSiNAM gurudevAdipUjanaM yojanIyam iti// etad evAha/ gurvAdipUjanAn neha tathA guNa udAhRtaH/ muktyadveSAd yathAtyantaM mahApAyanivRttitaH// 149// gurvAdipUjanAd uktarUpAt sakAzAt/ na naiva/ iha pUrvasevAyAm/ tathA guNaH pUjakopakAraH/ udAhRto matimadbhiH/ muktyadveSAd gurvAdipUjAbhAve 'pi yathAtyantam atIva guNo mahApAyanivRttito mahApAyasya saMsAranAmakasyAvyApArakAraNAn nivRtteH// (p. 65) ata evAha/ bhavAbhiSvaGgabhAvena tathA nAbhogayogataH/ sAdhvanuSThAnam evAhur naitAn bhedAn vipazcitaH// 150// bhavAbhiSvaGgabhAvena bhavapratibandhasattayA dvayor anuSThAnayoH/ "tathA" iti hetvantarasamuccaye/ anAbhogayogataH saMmUrchanajapravRttitulyatayAbhogavirahAd ekatrAnuSThAne/ kim ity Aha "sAdhvanuSThAnam eva" paripUrNayaty anuSThAnam api sadA/ Ahur bruvate/ na naiva/ sAdhvanuSThAnatayeti/ gamyate/ kAn ity Aha "etAn" vakSyamANAn "bhedAn" anuSThAnavizeSAMs trIn viSAdIn "vipazcitaH" vidvAMsaH, ekAntenaiva dravyAnuSThAnatvAt teSAm iti// amum evArthaM bhAvayann Aha/ ihAmutraphalApekSA bhavAbhiSvaGga ucyate/ tathAnadhyavasAyas tu syAd anAbhoga ity api// 151// iha manuSyam eva, amutra svargAdau phalApekSA iha kIrtyAder amutra ca suravibhUtyAdeH phalasyApekSA spRhArUpA/ kim ity Aha "bhavAbhiSvaGga" uktarUpaH "ucyate" nigadyata iti/ "tathA" iti samuccaye/ anadhyavasAyas tu vidhIyamAnAnuSThAnocitAdhyavasAyAbhAvaH punaH/ syAd bhavet/ anAbhogo yaH prAguktaH/ ity api eSa eveti// tataH kim ity Aha/ etadyuktam anuSThAnam anyAvarteSu taddhruvam/ carame tv anyathA jJeyaM sahajAlpamalatvataH// 152// etadyuktaM bhavAbhiSvaGgAnAbhogasaMgatam anuSThAnaM gurudevAdipUjanarUpam/ anyAvarteSu caramAvartavilakSaNeSu tatpUrvasevArUpatayopanyastam/ dhruvaM nizcitam/ carame tu carame punaH parAvarte/ anyathAnyaprakAraM jJeyam/ kuta ity Aha "sahajAlpamalatvataH" (p. 66) svAbhAvikakarmabandhayogyatAlakSaNamalatucchabhAvAt// tato 'pi kim ity Aha/ ekam eva hy anuSThAnaM kartRbhedena bhidyate/ sarujetarabhedena bhojanAdigata< yathA// 153// ekam eva hy ekAkAram eva/ anuSThAnaM devatApUjanAdi/ kartRbhedena caramAcaramAvartavartitayA kArakajantunAnAtvena/ bhidyate viziSyate/ dRSTAntam Aha "sarujetarabhedena" saroganIrogabhoktRbhedena "bhojanAdigataM" bhojanapAnazayanAsanAdigataM "yathA" yena prakAreNa/ ekasya rogavRddhihetutvAd anyasya ca balopacayArthatvAd iti// etad eva dRDhayann Aha/ itthaM caitad yataH proktaM sAmAnyenaiva paJcadhA/ viSAdikam anuSThAnaM vicAre 'traiva yogibhiH// 154// ittham idaMprakAram/ cakAraH pUrvoktabhAvanArthaH/ etad anuSThAnabhedalakSaNaM vastu/ yato yasmAt/ proktam/ sAmAnyenaiva na tu caramAcaramAvartabhedam apekSya/ paJcadhA paJcabhiH prakAraiH viSAdikaM viSagarAdibhedam anuSThAnaM prastutam eva/ vicAre paryAlocane/ atraivAsminn eva yogamate/ yogibhiH pataJjaliprabhRtibhiH/ idam eva darzayati/ viSaM garo 'nanuSThAnaM taddhetur amRtaM param/ gurvAdipUjAnuSThAnam apekSAdividhAnataH// 155// viSaM sthAvarajaGgamabhedabhinnam/ tato viSam iva viSayedam/ evaM garo 'pi yojanIyaH/ paraM gataH kudravyasaMyogajo viSavizeSaH/ ananuSThAnam anuSThanAbhAsam/ tathA taddhetur anuSThAnahetur amRtam ivAmRtam amaraNahetutvAt/ paraM prakRSTaM gurvAdipUjAnuSThAnam/ (p. 67) prakRtam eva vartate/ kuta ity Aha "apekSAdividhAnataH" apekSAyA ihalokaparalokaphalaspRhAnurUpAyA AdizabdAd anAbhogAdez ca yadvidhAnaM vizeSas tasmAt// viSAditvam eva bhAvayann Aha/ viSaM labdhyAdyapekSAta idaM saccittamAraNAt/ mahato 'lpArthanAj jJeyaM laghutvApAdanAt tathA// 156// viSaM labdhyAdyapekSAto labdhikIrtyAdispRhAlakSaNAyAH sakAzAd idam anuSThAnaM vartate/ kuta ity Aha "saccittamAraNAt" parizuddhAntaHkaraNapariNAmavinAzanAt/ mahato 'nuSThAnasya/ alpArthanAd atitucchalabdhyAdispRhaNAt sakAzAt/ yallaghutvApAdanaM laghubhAvAdhAnaM tasmAt/ "tathA" iti hetvantarabhAvanArthaH/ jJeyam idaM viSam iti// divyabhogAbhilASeNa garamAhur manISiNaH/ etad vihitanItyaiva kAlAntaranipAtanAt// 157// divyabhogAbhilASeNaihikabhoganiHspRhasya svargasthAnabhavabhogAbhiSvAGgarUpeNa/ garam anuSThAnam/ Ahur manISiNo matimantaH/ etad devAdipUjAdyanuSThAnam/ vihitanItyaiva saccittamAraNAdirUpayaiva, paraM kAlAntaranipAtanAt kAlAntare bhavAntare 'narthasaMpAdanAd AtmanaH kila viSaM sadya eva vinAzahetur garaz ca kAlAntareNetyevam upanyastam iti// anAbhogavataz caitad anuSThAnam ucyate/ saMpramugdhaM mano 'syeti tataz caitad yathoditam// 158// anAbhogavataz cehalokaparalokayor api saMmUrchanajatulyapravRttitayA kvacid apraNihitamanasaH punaH puMsaH/ etad gurudevapUjAdyanuSThAnaM tathAvidhasamudayAdivazAd vidhIyamAnam api/ ananuSThAnam ucyata ananuSThAnam eva na bhavatIty arthaH/ kuta etad ity Aha "saMpramugdhaM" "saM" iti sarvataH prakarSeNa mugdhaM sannipAtopahatasyeva (p. 68) moham anadhyavasAyamAtrarUpam ApannaM "manaH" antaHkaraNaM "asya" anAbhogavataH/ itiH pAdaparisamAptau/ yata evaM tataz ca manaHsaMpramohAd eva hetoH/ etat prAguktam/ yathoditaM yathA nirUpitaM tathaiveti// etadrAgAd idaM hetuH zreSTho yogavido viduH/ sadanuSThAnabhAvasya zubhabhAvAMzayogataH// 159// etadrAgAt sadanuSThAnam iva bhAvabahumAnAt/ idam AdidhArmikakAlabhAvi devapUjAdyanuSThAnaM kriyamANam/ hetuH kAraNam/ zreSTho 'vandhyo vartate/ etadyogavido vidur jAnate/ kasya hetur ity Aha "sadanuSThAnabhAvasya" tAttvikadevapUjAdyAcArapariNAmasya/ kuta ity Aha "zubhabhAvAMzayogataH" muktyadveSeNa manAgmuktyanurAgeNa vA zubhabhAvalezasaMgamAt/ jinoditam iti tv Ahur bhAvasAram adaH punaH/ saMvegagarbham atyantam amRtaM munipuGgavAH// 160// jinoditaM jinanirUpitam/ iti tu anenaivAbhiprAyeNa vidhIyamAnam/ Ahur bruvate/ bhAvasAraM zuddhazraddhApradhAnam/ ado 'nuSThAnam/ punaH/ tathA/ saMvegagarbham antaHpravezitanirvANAbhilASam/ atyantam atIva/ amRtam amaraNahetutvAd amRtasaMjJam/ munipuGgavA gautamAdimahAmunaya iti// atha prastutam evAdhikRtyAha/ evaM ca kartRbhedena carame 'nyAdRzaM sthitam/ pudgalAnAM parAvarte gurudevAdipUjanam// 161// evaM cAsmiMz cAnuSThAnapaJcavidhAatve sthite sati/ kartRbhedenAnuSThAtRvizeSeNa/ carame 'paJcime/ anyAdRzaM muktyadveSAdeH pUrvaparAvartakAlabhAvino devAdipUjanAd vilakSaNam/ sthitaM pratiSThitam/ pudgalAnAM parAvarte gurudevAdipUjanam uktarUpam eveti// (p. 69) etad eva samarthayate/ yato viziSTaH kartAyaM tadanyebhyo niyogataH/ tadyogayogyatAbhedAd iti samyag vicintyatAm// 162// yataH yasmAt kAraNAt/ viziSTo vilakSaNaH/ kartA devapUjanAdInAm/ ayaM caramAvartavartI jantuH/ tadanyebhyaH prAcyaparAvartavartibhyaH kartRbhyaH/ niyogato niyamena/ kuta ity Aha "tadyogayogyatAbhedAt" sa cAsau yogayogyatAyA yoganimittabhAvasya bhedo vizeSas tasmAt/ iti evam/ samyag vicintyatAM vimRzyatAm iti/ pUrvaM hy ekAntena yogAyogyasyaiva devAdipUjanam AsIc caramAvarte tu samullasitayogayogyabhAvasyeti caramAvartadevAdipUjanasyAnyAvartadevAdipUjanAd anyAdRzatvam iti// eteSu ca yac caramAvarte syAt tad Aha/ caturtham etat prAyeNa jJeyam asya mahAtmanaH/ sahajAlpamalatvaM tu yuktir atra puroditA// 163// caturthaM turIyam/ etad anuSThAnaM taddhetunAmakam/ prAyeNa bAhulyena/ jJeyam asya caramAvartabhAja AdidhArmikasya/ mahAtmanaH prazastabhAvasyAnAbhogAdibhyaH kadAcid anyathApi syAd idam iti prAyograhaNam/ etad api kutaH/ yataH sahajAlpamalatvaM tu sahajo jIvasamAnakAlabhAvitvenAlpas tuccho malo vakSyamANarUpo yasya sa tathA, tadbhAvas tattvaM punaH/ yuktir hetuH/ atrAsminn arthe/ puroditA prAgupanyasteti// atha malam evAdhikRtyAha/ sahajaM tu malaM vidyAt karmasaMbandhayogyatAm/ Atmano 'nAdimattve 'pi nAyam enAM vinA yataH// 164// (p. 70) sahajaM tu punar malaM vidyAj jAnIyAt/ kAm ity Aha "karmasaMbandhayogyatAM" jJAnAvaraNAdikarmasaMzleSanimittabhAvam/ kasyety Aha "AtmanaH" jIvasya/ kuta ity Aha "anAdimattve 'pi" bandhasya "na" naiva "ayaM" bandhaH "enAM" yogyatAM jIvasya "vinA" antareNa "yataH" yasmAt kAraNAt/ kilAnAdimAn bhAvo gamanAdir na kaMcana hetuM svasvabhAvalAbhe 'pekSate, bandhas tu pravAhApekSayaivAnAdimAn/ tato na jIvayogyatAm antareNaiSa upapadyate, anyathAnekadoSaprasaGgAt// etad eva darzayati/ anAdimAn api hy eSa bandhatvaM nAtivartate/ yogyatAm antareNApi bhAve 'syAtiprasaGgatA// 165// anAdimAn api hi AdibhUtabandhakAlavikalo 'pi pravAhApekSayA kiM punar yuktim apekSyAdimAn ity apihizabdArthaH/ eSa bandhaH/ bandhatvaM jIvena gRhyamANakArmaNavargaNApudgalarUpatayA kRtakatvam/ nAtivartate 'tikrAmati/ tato yo yo bandhaH sa sa badhyamAnayogyatAm apekSate, yathA vastrakambalAdInAM maJjiSThAlAkSAdirAgarUpaH, bandhaz ca jIvasya karmaNA saMyogaH, tasmAd avazyaM tayor yogyatAm apekSata iti/ atraiva vipakSe bAdhAm Aha/ yogyatAM yogyakaSAyapariNatirUpAm antareNApi vinA kiM punaH prAcyaprAcyatarAdibandham ity apizabdArthaH/ bhAve sattAyAm asya bandhasyAbhyupagamyamAne 'tiprasaGgatAtivyApteH sattvam iti// idam eva bhAvayati/ evaM cAnAdimAn mukto yogyatAvikalo 'pi hi/ badhyeta karmaNA nyAyAt tadanyAmuktavRndavat// 166// evaM cAtiprasaGge ca sati/ anAdimAn muktaH sadA---zivarUpaH (p. 71) paraparikalpitaH/ kim ity Aha "yogyatAvikalo 'pi hi" prastutayogyatArahitaH kiM punas tadyukta ity apihizabdArthaH/ "badhyeta" pAravazyam anIyeta (AnIyeta???) "karmaNA" adRSTasaMjJena "nyAyAt" yogyatAvaikalyAvizeSalakSaNAt/ dRSTAntam Aha "tadanyAmuktavRndavat" tasmAd anAdimato muktAd yadanyad amuktavRndaM saMsArijIvalakSaNaM tadvat// atra paraH/ tadanyakarmavirahAn na cet tadbandha iSyate/ tulye tadyogyatAbhAve na tu kiM tena cintyatAm// 167// tadanyakarmavirahAt tasmAt saMpratibanddhum iSTAd yadanyat prAkkAlabaddhaM karma tadvirahAt/ na ced yadi/ tadbandhas tasmAd anAdimato muktasya bandha iSyate 'bhimanyate AcAryaH/ tulye samAne sarvajantuSu/ tadyogyatAbhAve karmabandhayogyatAyA virahaH/ "na tu" iti parapakSAkSamAyAm/ kiM prayojanaM tena prAcyakarmabandhaviraheNottaratayA parikalpitena/ cintyatAM paribhAvyatAm etat/ ayam abhiprAyaH/ yadi yogyatAm antareNApi zeSasaMsAriNAM karmabandho 'bhyupagamyate tadAnAdimukte 'pi so 'stu, ubhayatrApi yogyatAvirahAvizeSAt// athopasaMharann Aha/ tasmAd avazyam eSTavyA svAbhAviky eva yogyatA/ tasyAnAdimatI sA ca malanAn mala ucyate// 168// tasmAd anAdimuktakarmabandhaprasaGgAd dhetoH/ avazyaM niyamena/ eSTavyA svAbhAviky eva svabhAvabhUtaiva yogyatA karmabandhaM prati/ tasyAtmanaH/ anAdimatI anAdikAlapravRttA/ sA ca yogyatA punaH malanAj jIvasvabhAvaviSkambhaNAn mala ucyata iti// enAm eva tantrAntaramatAviSkaraNena samarthayamAna Aha/ (p. 72) didRkSAbhavabIjAdizabdavAcyA tathA tathA/ iSTA cAnyair api hy eSA muktimArgAvalambibhiH// 169// puruSasya prakRtivikArAn draSTum icchA didRkSA sAMkhyAnAM, bhavabIjaM zaivAnAM, bhrAntirUpAvidyA vaidAntikAnAM, anAdiklezarUpA vAsanA saugatAnAM, tato didRkSAbhavabIjAdibhiH zabdair ucyate yA sA/ tathA tathA tena tena darzanabhedaprakAreNa/ iSTA cAbhimataiva/ anyair apy asmadvilakSaNaiH kiM punar asmAbhir ity apihizabdArthaH/ eSA karmabandhayogyatA/ muktimArgAvalambibhir nirvRtipurapathaprasthitair iti// evaM sati yatsiddhaM tad Aha/ evaM cApagamo 'py asyAH pratyAvartaM sunItitaH/ sthita eva tadalpatve bhAvazuddhir api dhruvA// 170// evaM cAsyAM ca karmabandhayogyatAyAM satyAm/ apagamo 'pi vyAvRttirUpo 'napagamas tAvad asty evety apizabdArthaH/ asyA yogyatAyAH pratyAvartaM pratipudgalaparAvartaM naikasminn eva caramAvarta ity arthaH/ sunItito doSANAM kramahrAsalakSaNAt sannyAyAt/ sthita eva pratiSThita eva/ tatas tadalpatve malAlpatve/ bhAvazuddhir api pariNatinirmalatA kiM punaH pratyAvartaM malApagama ity apizabdArthaH/ dhruvA nizcitA sthitA, anyathA malApagamasyaivAbhAvAd iti// tataH zubham anuSThAnaM sarvam eva hi dehinAm/ vinivRttAgrahatvena tathAbandhe 'pi tattvataH// 171// tato bhAvazuddheH sakAzAc chubhaM zreyaskAry anuSThAnaM dharmArthAdigocaraM sarvam eva/ hi sphuTam/ dehinAM zarIrabhAjAm/ kenety Aha "vinivRttAgrahatvena" vyAvRttAtyantavitathAbhinivezabhAvena/ tathAbandhe 'pi tatprakArAlpAlpatarabandhasadbhAve (p. 73) kiM punas tasyApy abhAva ity apizabdArthaH/ tattvato nizcayavRttyA jAyata iti// nAta evANavas tasya prAgvat saMklezahetavaH/ tathAntastattvasaMzuddher udagrazubhabhAvataH// 172// na naiva/ ata eva vinivRttAgrahatvAd eva aNavo jJAnAvaraNAdikarmANavaH/ tasya caramapudgalaparAvartavartino jantoH/ prAgvat prAcyaparAvarteSv iva/ saMklezahetavo mAlinyanibandhanA jAyante/ "tathA" iti hetvantarasamuccaye/ antastattvasaMzuddher antastattvam AtmA tasya saMzuddheH svabhAvabhUtamalakSayAt, ua ydagra utkaTaH zubho bhAvas tasmAt// ayaM cAsya tathAvidhakarmabandho bhavann api na tathAvidhabhayAya saMpadyata iti darzayann Aha/ satsAdhakasya caramA samayApi vibhISikA/ na khedAya yathAtyantaM tadvad etad vibhAvyatAm// 173// satsAdhakasya tathAvidhAM vidyAM samyak sAdhayituM pravRttasya puMsaH/ caramA paryantavartinI/ samayApi sannihitApi kiM punar dUra ity apizabdArthaH/ vibhISikA vetAlAdidarzanarUpA/ na khedAya zramAya/ yathAtyantam atIva/ tadvat sAdhakacaramavibhISikAvat/ etac caramAvartabandharUpaM vastu/ vibhAvyatAM vimRzyatAm/ vivekavatAM pradhAnAnAgatavastupratibandhAc cetasa iti// dRSTAntam evAdhikRtyAha/ siddher AsannabhAvena yaH pramodo vijRmbhate/ cetasy asya kutas tena khedo 'pi labhate 'ntaram// 174// siddher vidyAvivazIbhAvasya/ AsannabhAvena sannihitatvena/ yaH kazcin nirdeSTum azakyaH/ pramodo harSaH/ vijRmbhate samucchalati/ cetasy antaHkaraNe/ asya/ kutaH kasmAd dhetoH/ tena (p. 74) pramodavijRmbhaNena khedo 'pi/ yaH prAgatyantarUpatayoktaH pramodas tAvaj jRmbhata eveti zabdArthaH/ labhate prApnoty antaram avakAzam iti// atha dArSTAntikam adhikRtyaitad vizeSam Aha/ na ceyaM mahato 'rthasya siddhir AtyantikI na ca/ muktiH punar dvayopetA satpramodAspadaM tataH// 175// na ca naiva/ iyaM vidyAdiviSayA/ mahato garIyasaH/ arthasya sAdhyasya/ siddhir uktarUpA/ AtyantikI atyantabhavA/ na ca bhUtvApi punarvinAzAt/ muktiH punardvayopetA mahatvAtyantikabhAvayuktA/ satpramodAspadaM sataH sarvAtizAyinaH pramodasya sthAnam/ tato dvayopetatvAd dhetor iti// nanu sannihitAyAM muktau syAd etatparaM tatsannidhAnam apy asaMbhAvyam ity AzaMkyAha/ AsannA ceyam asyoccaiz caramAvartino yataH/ bhUyAMso 'mI vyatikrAntAs tad eko 'tra na kiMcana// 176// AsannA cAbhyarNavartiny eva/ iyaM muktiH/ asyoccair atIva/ caramAvartinaz caramapudgalaparAvartalAbho jIvasya/ yataH kAraNAt/ bhUyAMso 'tIvabahavaH/ amI AvartaH/ vyatikrAntA anAdau saMsAre vyatItAH/ tat tataH/ eko 'pazcimaH/ atra jagati/ na kiMcana na kiMcid bhayasthAnam eSa ity arthaH// ata eva ca yogajJair apunarbandhakAdayaH/ bhAvasArA vinirdiSTAs tathApekSAdivarjitAH// 177// ata eva ca muktyAsannabhAvAd eva ca/ yogajJaiH zAstrakAraiH/ apunarbandhakAdayo 'punarbandhakasamyagdRSTicAritriNo (p. 75) dharmAdhikAriNaH/ bhAvasArAs tattvapariNatipradhAnAH/ vinirdiSTAH prajJaptAH/ "tathA" iti vizeSaNasamuccaye/ apekSAdivarjitA uktarUpApekSAnAbhogarahitAH, apunarbandhakaprabhRtikatvAd dharmAdhikAriNAm// tam evAdAv AcaSTe/ bhavAbhinandidoSANAM pratipakSaguNair yutaH/ vardhamAnaguNaprAyo apunarbandhako mataH// 178// bhavAbhinandidoSANAM kSudro lobharatir dAno matsarItyAdinA prAg evoktAnAm/ pratipakSaguNair akSudratAnirlobhatAdibhir yuto vardhamAnaguNaprAyo vardhamAnAH zuklapakSakSapApatimaNDalam iva pratikAlam ullasanto guNA audAryadAkSiNyAdayaH prAyo bAhulyena yasya sa tathA/ apunarbandhako dharmAdhikArI mato 'bhipretaH// asyaiSA mukhyarUpA syAt pUrvasevA yathoditA/ kalyANAzayayogena zeSasyApy upacArataH// 179// asyApunarbandhakasyaiSA prAguktA mukhyarUpA nirupacaritA/ syAd bhavet/ pUrvasevA devAdipUjArUpA/ yathoditA yatprakArA nirUpitA prAk/ kalyANAzayayogena manAg muktyanukUlazubhabhAvasaMbandhena/ zeSasyApy apunarbandhakApekSayA vilakSaNasya sakRdbandhakAdeH/ upacArata aupacArakI pUrvasevA syAd adyApi tathAvidhabhavavairAgyAbhAvAt tasya// iha kecin mArgapatitamArgAbhimukhAv api zeSazabdenAhuH/ tac ca na yujyate, apunarbandhakAvasthAvizeSarUpatvAt tayor apunarbandhakagrahaNenaiva gatatvAt, yato lalitavistarAyAM mArgalakSaNam ittham uktam/ iha mArgaz cetaso 'vakragamanaM bhujagagamanalikAyAm atulyo viziSTaguNasthAnAvAptipraguNaH svarasavAhI kSayopazamavizeSa iti/ tatrapratiSTho mArgapatitaH mArgapravezayogyabhAvApanno (p. 76) mArgAbhimukhaH/ evaM ca naitAv apunarbandhakAvasthAyAH paraparatarAvasthAbhAjau vaktum ucitau, bhagavadAjJAvagamayogyatayA paJcasUtrakavRttAv anayor uktatvAt/ yathoktaM tatra/ iyaM ca bhAgavatI sadAjJA sarvaivApunarbandhakAdigamyA/ apunarbandhakAdayo ye sattvA utkRSTAM karmasthitiM tathApunarbandhakatvena kSapayanti, te khalv apunarbandhakAH/ AdizabdAn mArgapatitamArgAbhimukhAdayaH parigRhyante, dRDhapratijJAlocanAdigamyaliGgAH/ etadgamyeyaM na saMsArAbhinandigamyeti/ saMsArAbhinandinaz cApunarbandhakaprAgavasthAbhAjo jIvA iti// nanUpacaritaM vastv eva na bhavati, tat katham upacArataH zeSasya pUrvasevA syAd ity AzaMkyAha/ kRtaz cAsyA upanyAsaH zeSApekSo 'pi kAryataH/ nAsanno 'py asya bAhulyAd anyathaitatpradarzakaH// 180// kRtaz ca kRtaH punar iha/ asyAH pUrvasevAyAH/ upanyAsaH prajJApanArUpaH/ zeSApekSo 'pi apunarbandhakabhAvAsannajIvAn Azritya/ kAryato bhAvinIM bhAvarUpAM pUrvasevAm apekSya naDvalodakaM pAdaroga ityAdidRSTAntAt/ yataH/ na naiva/ Asanno 'pi samIpavarty api jIvo 'syApunarbandhakAbhAvasya kiM punar ayam evety apizabdArthaH/ bAhulyAt prAyeNa/ anyathA punarbandhAcAravilakSaNo vartata iti/ etasyArthasya pradarzako vyApakaH/ na hi mRtpiNDAdi kAraNaM kAryAd ghaTAder bAhulyena vailakSaNyam anubhavad dRzyate kiM tu kathaMcit tulyarUpatAm iti// idam evAdhikRtyAha/ zudhyal loke yathA ratnaM jAtyaM kAJcanam eva vA/ guNaiH saMyujyate citrais tadvad AtmApi dRzyatAm// 181// zudhyac chuddhim anubhavatkSAramRtpuTapAkAdisaMyogena/ loke vyavahArArhajanamadhye/ yathA ratnaM padmarAgAdi/ jAtyam akRtrimam/ (p. 77) kAJcanam eva vA cAmIkaraM vA/ guNaiH kAntyAdibhiH/ saMyujyate saMzliSyati/ citrair nAnAvidhais taducitaiH/ tadvad ratnakAJcanavat/ AtmApi jIvaH zudhyet, kiM punA ratnakAJcana ity apizabdArthaH/ dRzyatAm UhApohacakSuSAvalokyatAm iti// atraiva matAntaram Aha/ tatprakRtyaiva zeSasya kecid enAM pracakSate/ AlocanAdyAbhAvena tathAnAbhogasaMgatAm// 182// sA vakSyamANavizeSaNAnurUpA yA prakRtiH svabhAvas tayA/ zeSasya sakRdbandhakAdeH/ kecic chAstrakArAH/ enAM pUrvasevAm/ pracakSate vyAkurvate/ na punaH sarve/ kIdRzIm ity Aha "AlocanAdyabhAvena" AlocanasyohasyAdizabdAd apohasya nirNayasya mArgaviSayasyAbhAvena/ "tathAnAbhogasaMgatAM" tathA tatprakAraH kathaMcid api bhavasvarUpAnirNAyako yo 'nAbhoga upayogAbhAvas tatsaMgatAM pUrvakAraNabhAvenopacaritatvam uktam atra cAnAbhogadvAreNeti// etad eva samarthayamAna Aha/ yujyate caitad apy evaM tIvre malaviSe na yat/ tadAvego bhavAsaGgas tasyoccair vinivartate// 183// yujyate ca ghaTata eva/ etad apy anantaroktaM vastu kiM punaH paraMparoktam ity apizabdArthaH/ evaM yathA kecit pracakSate/ atra hetuH/ tIvre 'tyantam utkaTe malaviSe karmabandhayogyatAlakSaNaH/ na naiva/ yad yasmAt/ tadAvego malaviSAvegaH/ kiMrUpa ity Aha "bhavAsaGgaH" saMsArapratibandhaH/ tasya zeSajIvasya/ uccair atyantam/ vinivartate/ manAg api hi tannivRttau tasyApunarbandhakatvam eva syAd ity aupacAriky eva zeSasya pUrvaseveti sthitam// (p. 78) atha yAM prakRtim Azritya pUrvasevA syAt tAM tadviparyayaM cAha// saMklezAyogato bhUyaH kalyANAGgatayA ca yat/ tAttvikI prakRtir jJeyA tadanyA tUpacArataH// 184// saMklezAyogato bhUyaH punar api tIvrasaMklezAyogena/ kalyANAGgatayA cottarottarabhavavairAgyAdikalyANanimittabhAvena vA/ yad yasmAd vartate yA sA tasmAt tAttvikI vAstavarUpA prakRtiH svabhAvalakSaNA dharmArhajIvasya jJeyA/ tadanyA tu tasyA anyA punaH prakRtiH/ upacArata upacaritarUpA, tAttvikaprakRtivilakSaNatvAt tasyAH// enAM cAzritya zAstreSu vyavahAraH pravartate/ tataz cAdhikRtaM vastu nAnyatheti sthitaM hy adaH// 185// enAM cainAm eva tAttvikIM prakRtim/ AzrityApekSya/ zAstreSu yogapratibaddheSu/ vyavahAraH pUrvasevAdiH/ pravartate prajJApanIyatAm eti/ tataz ca tasmAd eva hetoH/ adhikRtaM pUrvasevAlakSaNaM vastu tAttvikam/ nAnyathApunarbandhakaM vyatiricya/ iti sthitaM pratiSThitam/ hi sphuTam/ ada etat// tathA/ zAntodAttatvam atraiva zuddhAnuSThAnasAdhanam/ sUkSmabhAvohasaMyuktaM tattvasaMvedanAnugam// 186// zAntas tathAvidhendrayakaSAyavikAravikala udAtta uccoccatarAdyAcaraNasthitibaddhacittas tataH zAntaz cAsAv udAttaz ca zAntodAttas tasya bhAvas tattvam/ atraiva proktaprakRtau satyAM jAyate zuddhAnuSThAnasAdhanaM niravadyAcaraNakAraNam/ tathA sUkSmabhAvohasaMyuktaM bandhamokSAdinipuNabhAvaparyAlocanayutam/ ata eva tattvasaMvedanAnugaM tattvasaMvedanasaMjJitajJAnavizeSasamanvitam// (p. 79) tataH/ zAntodAttaH prakRtyeha zubhabhAvAzrayo mataH/ dhanyo bhogasukhasyeva vittADhyo rUpavAn yuvA// 187// zAntodAtta uktarUpaH/ prakRtyA svabhAvena/ iha jane/ zubhabhAvAzrayaH parizuddhacittapariNAmasthAnam/ mato jantuH/ atra dRSTAntam Aha/ dhanyaH saubhAgyAdeyatAdinA dhanArhaH/ bhogasukhasyeva zabdarUparasagandhasparzasevAlakSaNasya yathAzrayaH/ vittADhyo vibhavanAyakaH/ rUpavAn zubhazarIrasaMsthAnaH/ yuvA taruNaH pumAn// etad eva vyatirekata Aha/ anIdRzasya ca yathA na bhogasakham uttamam/ azAntAdes tathA zuddhaM nAnuSThAnaM kadAcana// 188// anIdRzasya ca dhanyAdivizeSaNavikalasya punaH/ yathA na bhogasukhaM zabdAdiviSayAnubhavalakSaNam/ uttamaM prakRSTam/ azAntAder azAntasyAnudAttasya ca/ tathA bhogasukhavat/ zuddhaM nirvANAvandhyabIjakalpam/ nANuSThAnaM devapUjanAdi/ kadAcana kvacid api kAle// tarhi kiM syAd ity AzaMkyAha/ mithyAvikalparUpaM tu dvayor dvayam api sthitam/ svabuddhikalpanAzilpinirmitaM na tu tattvataH// 189// mithyAvikalparUpaM tu marumarIcikAdiSu mugdhamRgAdInAM jalAdipratibhAsAkAraM punaH dvayor uktavilakSaNayor bhogidhArmikayoH/ dvayam api bhogasukhAnurUpaM kiM punar ekaikam ity api zabdArthaH/ sthitaM pratiSThitam/ kim uktaM bhavati/ svabuddhikalpanAzilpinirmitam/ svabuddhikalpanA svacchandamativikalparUpA saiva zilpI vaijJAnikas tena nirmitaM ghaTitam/ na (p. 80) tu na punaH/ tattvataH paramArthataH/ tadbhogasukhaM dharmAnuSThAna ceti// tadbhAvanArtham Aha/ bhogAGgazaktivaikalyaM daridrAyauvanasthayoH/ surUparAgAzaGke ca kurUpasya svayoSiti// 190// iha bhogAGgAni rUpAdIni/ yad Aha vAtsyAyanaH/ "rUpavayovaicakSaNyasaubhAgyamAdhuryaizvaryANi bhogasAdhanam" iti "tatrApi rUpavayovittADhyatvAni pradhAnAni" iti/ etad eva tritayam apekSyAha "bhogAGgazaktivaikalyaM" bhogAGgAnAM rUpAdInAM zakter bhogAsevanalakSaNAyA vaikalyam abhAvaH/ daridrAyauvanasthayor daridrasya bhogAGgaviraho 'yauvanasthasya tv azaktir iti/ surUparAgAzaGke ca surUpe bhoktum Arabdhe strIgate sundare saMsthAne rAgo 'bhiSvaGgAtireka AzaGkA ca strIgatAnurAgasaMdeharUpA tasmin/ tataH surUparAgaz cAzaGkA ca surUparAgAzaGke punaH/ kurUpasya tu puMsaH svayoSiti svastriyAm iti// tataz ca/ abhimAnasukhAbhAve tathA kliSTAntarAtmanaH/ apAyazaktiyogAc ca na hItthaM bhoginaH sukham// 191// abhimAnasukhAbhAve 'haM sukhItyevaMcittapratipattirUpalakSaNasyAbhimAnasukhasyAbhAve sati/ "tathA" iti vizeSaNasamuccaye/ kliSTAntarAtmano 'pUryamANecchatvena sAbAdhacittasya/ apAyazaktiyogAc cApAyasya nirvAhazarIravyavacchedarUpasya daridrAyauvanasthayoH kurUpasya vA rucimatstrIkRtoccATanAder yA zaktir yogyatA tasyA yogAt saMbandhAt/ caH samuccaye/ kim ity Aha "na hi" naiva "itthaM" anAdyatvAdiviziSTasya (p. 81) "bhoginaH sukhaM" bhogajaM yadvicakSaNair mRgyata iti// yathA ca tadbhogasukham anuSThAnaM ca dRSTAntadArSTAntikabhAvena syAtAM tathAha/ ato 'nyasya tu dhanyAder idam atyantam uttamam/ yathA tathaiva zAntAdeH zuddhAnuSThAnam ity api// 192// ataH prAguktAd bhoginaH sakAzAt/ anyasya tu anyaprakArabhAjaH punaH/ dhanyAder uktarUpasya bhoginaH/ idaM bhogasukham/ atyantam uttamaM zeSabhogasukhAtizAyi yathA syAt tathaiva zAntAdeH zAntodAttaprakRter anuSThAnaM prastutam ity apIdam api jJeyam iti// evaM sati yat syAt tad Aha/ krodhAdyabAdhitaH zAnta udAttas tu mahAzayaH/ zubhAnubandhipuNyAc ca viziSTamatisaMgataH// 193// krodhAdyabAdhitaH zAnta udAttas tUdAttaH punar mahAzayo gAmbhIryAdiguNopetatvena mahAcetAH/ zubhAnubandhipuNyAc ca puNyAnubandhinaH puNyAt sakAzAt punaH/ viziSTamatisaMgato mArgAnusAriprauDhaprajJAnugataH san// kim ity Aha/ Uhate 'yam ataH prAyo bhavabIjAdigocaram/ kAntAdigatageyAdi tathA bhogIva sundaram// 194// Uhate vitarkayati/ ayam apunarbandhakaH/ ato viziSTamatisAMgatyAt/ prAyo bAhulyena/ katham ity Aha "bhavabIjAdigocaraM" bhavabIjaM bhavakAraNam/ AdizabdAd bhavasvarUpaM bhavaphalaM ca gRhyate/ yathA/ esa NaM aNAijIve aNAijIvassa bhave aNAikammasaMyoganivvattie (p. 82) durakarUve durakaphale durakANubandhitti// tato bhavabIjAdigocaro yatra tat tathA/ kriyAvzeSaNam etat/ atha vA bhavabIjAdigocaro viSaya UhanIyatayA bhavabIjAdigocaras tam/ atra dRSTAntaH/ kAntAdigatageyAdi/ kAntA vallabhA/ AdizabdAt tadanyagAyanAdigrahaH/ tadgataM tatpratibaddhaM yadgeyaM gItam/ AdizabdAd rUparasAdizeSendriyaviSayagrahaH/ tathA tatprakAro geyAdyUhayogyaH/ bhogI sa iva sundaraM manohArIndriyaviSayasthAnam Agatam iti/ yathA vicakSaNo bhogI sundaraM kAntAdigatageyAdy Uhate, tathAyaM bhavabIjAdikam iti bhAvaH// yathohate tathaivAha/ prakRter bhedayogena nAsamo nAma AtmanaH/ hetvabhedAd idaM cAru nyAyamudrAnusArataH// 195// prakRteH paraparikalpitAyAH sattvarajasramorUpAyAH svaprakriyAyAz ca jJAnAvaraNAdilakSaNAyAH/ bhedayogenaikAntenaiva bhedenety arthaH/ na naiva/ asamo visadRzo nAmaH pariNAmaz caitanyazraddhAnonmIlanAdikaH pratyakSata evopalabhyamAna Atmano jIvasya syAt, kiM tu sarvajIvAnAM sarvadaiva sama eva prApnoti/ kuta ity Aha "hetvabhedAt" hetoH prakRtibhedalakSaNasyAbhedAt nAnAtvAt, na hy abhinne hetau kvacid api phalabheda upapadyata iti kRtvA, idam anekAntenaiva prakRtibheda AtmanaH pariNAmavaisadRzyAsAMgatyalakSaNaM vastu cAru saMgataM vartate/ kuta ity Aha "nyAyamudrAnusArataH" nyAyasya mudrA kRtaprayatnair api parair anullaGghanIyatvAd rAjAdimudrAvat tasyA anusArato 'nuvartanAt/ tathA hi/ yadi prakRtibhede saty api pariNAmanAnAtvam Atmana iSyate, tadA muktAnAm api prApnoti, saMsAriNAM muktAnAm api ca prakRtibhedAvizeSAt// (p. 83) evaM ca sarvas tadyogAd ayam AtmA tathA tathA/ bhave bhaved ataH sarvaprAptir asyAvirodhinI// 196// evaM ca prakRtibheda AtmanaH pariNAmanAnAtvasAMgatye sati punaH kiM syAd ity Aha "sarvaH" niravazeSaH "tadyogAt" prakRtisaMyogAt kathaMcid aikyApattilakSaNAt "ayaM" apunarbandhakAdyavasthAbhAk "AtmA" jIvaH "tathA tathA" naranArakAdiparyAyabhAktvena "bhave" saMsAre "bhavet" syAt/ "ataH" tathA tathA bhavanAt "sarvaprAptiH" saMsArApavargAvasthAlAbharUpA "asya" AtmanaH "avirodhinI" avighaTamAnA saMpadyate/ prakRtiyogAt tasya saMsArAvasthA viprayogAc ca muktAvastheti bhAvaH// saMsiddhikamalAd yad vA na hetor asti siddhatA/ tad bhinnaM yad abhede 'pi tatkAlAdivibhedataH// 197// sAMsiddhikamalAt karmabandhayogyatAlakSaNAd anAdisvabhAvAt/ sAMsiddhikamalaM parihRtyety arthaH/ "yad vA" ity Uhasyaiva pakSAntarasUcakaH/ na naiva/ hetor anyasyezvarAnugrahAdeH pariNAmacitratAyAM sAdhyAyAM siddhatA pramANapratiSThitA/ Izvaro hy apratiskhalitavairAgyavAn/ yataH paThyate/ jJAnam apratighaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH/ aizvaryaM caiva dharmaz ca sahasiddhaM catuSTayam// tataH katham asau kaMcanAnugRhNIyAn nigRhNIyAd vA kiM cAsau yogyatAm apekSya pravartata itarathA veti dvayI gatiH/ kiM cAtaH/ yadi prathamaH pakSaH, tadA saiva yogyatA hetuH, kim IzvarAnugrahanigrahAbhyAm/ athetarathA, tadA sArvatrikAv evAnugrahanigrahau syAtAM na tu vibhAgena na vA kvacit, nimittAbhAvAt/ yataH paThyate/ nityaM sattvam asattvaM vA hetor anyAnapekSaNAt/ apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhavaH// iti/ (p. 84) sAMsiddhikamalam evAtmanAM pariNAmavaicitryahetuH/ atra hetuH/ tat sAMsiddhikamalam/ bhinnaM nAnArUpam/ yad yasmAt kAraNAt/ abhede 'pi kathaMcit sAmAnyarUpatayA/ etad api kuta ity Aha "tattvakAlAdibhedataH" te zAstrAntaraprasiddhA ye kAlAdayaH kAlasvabhAvaniyatipUrvakRtapuruSakAralakSaNA hetavaH sarvajagatkAryajanakAH, teSAM vibhedato vaisadRzyAt/ idam uktaM bhavati/ kAlAdibhedAt tatsAMsiddhikaM malam AtmanA saha bhedAbhedavRtti sad yato nAnAvRttaM rUpaM vartate, tatas tadvazAd eva pariNAmavaicitryam AtmanAm anupacaritam evopapadyate na punar IzvarAnubhAvAt, prAguktayuktyA tasya nirAkRtatvAt, iti vA cintayaty asAv iti// idam eva samarthayati/ virodhiny api caivaM syAt tathA loke 'pi dRzyate/ svarUpetarahetubhyAM bhedAdeH phalacitratA// 198// virodhiny api ca vighaTamAnaiva ca "sarvArthaprAptiH" ity anuvartate/ na punaH kathaMcid api virodhinI/ evaM sAMsiddhikamalAd anyahetvabhyupagame sati/ syAd bhavet/ yathA ca virodhinI sarvaprAptiH, tathAnantaram eva darziteti/ "tathA" iti hetvantarasamuccaye/ loke 'pi zAstre tAvad darzitaivety apizabdArthaH/ dRzyate vilokyate/ svarUpetarahetubhyAM svarUpetarahetuH pariNAmikAraNam/ yathA mRdghaTasyetaraH punar nimittahetur yathA tasyaiva cakracIvarAdi tAbhyAM tAv Azrityety arthaH/ bhedAder bhedAd abhedAc ca yathAyogaM saMbandhAt svarUpahetum apekSyAbhedAd itarApekSayA ca bhedAt/ kim ity Aha "phalacitratA" kAryANAM nAnArUpatA/ yadi hi mRnmAtraka eva ghaTaH syAt, tadA sarvaghaTAnAM mRnmayatvAviSezAd ekAkArataiva syAt/ tathA bAhyamAtranimittatve pariNAmikAraNaviraheNa kUrmaromAder iva na kasyacit kAryasyotpattiH syAd iti svarUpetarahetU (p. 85) samAzrityAbhedavRttyA ca kAryam utpadyamAnaM citrarUpatAM pratipadyate/ evaM ca sAMsiddhike male sarvajIvAnAM pariNAmikAraNe sati tatkAlAdibAhyakAraNasavyapekSatAyAM citrakarmabandhakAnAM nAnApariNAmaprAptyA sarvo lokaH zAstraprasiddho naranArakAdiparyAyaH, tadgrAsAt punar apunarbandhakatvAdiyAvatsarvaklezaprahANilakSaNA muktir iti sarvam anupacaritam upapadyata ity Uhata iti// tataH kim ity Aha/ evam UhapradhAnasya prAyo mArgAnusAriNaH/ etadviyogaviSayo 'py eSa samyak pravartate// 199// evam uktarUpeNa/ UhapradhAnasya vitarkasArasya/ prAyo bAhulyena/ mArgAnusAriNo nirvANapathAnukUlasya, apunarbandhakatvena kvacid anyathApi pravRttir asya syAd iti prAyograhaNam/ etadviyogaviSayo 'py AtmanA saha prakRtivighaTanagocaraH kiM punarbhavabIjAdigocara ity apizabdArthaH/ eSa UhaH samyagUhanIyArthAvyabhicArI pravartate samunmIlati/ idam uktaM bhavati/ yathA bhavabIjAdigocaram atinipuNam Uhate, tathA krameNAt manaH karmaNA viyogo ghaTata evam apy Uhata iti// evaM sati yatsiddhaM tad Aha/ evaMlakSaNayuktasya prArambhAd eva cAparaiH/ yoga ukto 'sya vidvadbhir gopendreNa yathoditam// 200// evaMlakSaNayuktasya pUrvoktohaguNasamanvitasya/ prArambhAd eva prArambham eva pUrvasevAlakSaNam Azritya/ aparais tIrthAntarIyaiH/ yogo vakSyamANanirukta ukto 'syApunarbandhakasya/ vidvadbhir vicakSaNaiH/ gopendreNa yogazAstrakRtA/ yathoditaM yatprakAram idaM vastu tathoditam iti// tad eva darzayati/ (p. 86) yojanAd yoga ity ukto mokSeNa munisattamaiH/ sa nivRttAdhikArAyAM prakRtau lezato dhruvaH// 201// yojanAd ghaTanAt/ "mokSeNa" ity uttareNa saMbandhaH/ yoga ity asmAd dhetor ukto munisattamair RSipuGgavaiH/ sa yogaH/ nivRttAdhikArAyAM vyAvRttapuruSAbhibhavAyAM prakRtau/ lezataH kiMciddhRtyA dhruvo nizcitaH/ kIdRza ity Aha/ velAvalanavan nadyAs tadApUropasaMhRteH/ pratisrotonugatvena pratyahaM vRddhisaMyutaH// 202// velAvalanavad velA jalavRddhis tasyA valanaM vyAvRttis tadvat/ nadyA gaGgAdikAyAH/ kuto yadvalanam ity Aha "tadApUropasaMhRteH" mahAsamudrakSobheNa yas tasyA nadyA ApUra ApUraNaM tasyopasaMhRter upasaMhArAn nivRttaprakRtyadhikArasya puMsaH/ pratisrotonugatvena hetunendriyakaSAyAnukUlA vRttir anusrotas tatpratikUlA tu pratisrotraH, tataH pratisroto 'nugacchati yaH sa pratisrotonugaH, tadbhAvas tattvaM, tena/ kim ity Aha "pratyahaM" pratidivaM "saMvRddhisaMyutaH" vRddhim anubhavan/ yathA nadyA ApUropasaMhArAd velAvalanaM pratyahaM pravardhate, tathA pratisrotonugAmitvAn nivRttaprakRtyadhikArasya yoga iti bhAvaH// dravyata evAyaM yoga ity arthAd darzayann Aha/ bhinnagranthes tu yat prAyo mokSe cittaM bhave tanuH/ tasya tat sarva eveha yogo yogo hi bhAvataH// 203// bhinnagranthes tu vidAritAtitIvrarAgadveSapariNAmasya puMsaH punaH/ yad yasmAt/ prAyo bahutvAt/ mokSe nivRttau/ cittam antaHkaraNam/ tathA bhave bhavakRtyeSv ity arthaH/ tanuH zarIraM vartate/ tasya bhinnagraMtheH/ tat tasmAt/ sarva eveha yogavicAre (p. 87) dharmArthAdigocaro yogo vyApAraH/ kim ity Aha "yogo hi" yoga eva samyagdarzanAdirUpaH "bhAvataH" nizcayavRttyA cittAnurUpaphalatvAt sarvavyApArANAm iti mokSAkAMkSA kSaNikacittasya samyagdRSTer yA ceSTA sA sA mokSaprAptiparyavasAnaphalety upapadyata evAsya bhAvato yoga iti// etad eva dRSTAntato bhAvayann Aha/ nAryA yathAnyasaktAyAs tatra bhAve sadA sthite/ tadyogaH pApabandhaz ca tathA mokSe 'sya dRzyatAm// 204// nAryAs tathAvidhAyAH striyaH/ "yathA" iti dRSTAntArthaH/ anyasaktAyA anyasmin svabhartuH puruSAntare riraMsAtirekAt pratibaddhacittAyAH saMbandhini/ tatrAnyasmin bhAve manaHpariNAme/ sadA sarvakAlam/ sthita ArUDhe sati/ kim ity Aha "tadyogaH" tasminn anurAgaviSaye puruSe yogo vyApAraH svabhartRzuzrUSaNAdiko 'pi tathA pApabandho jAyate bhAvataH parapuruSaparibhogajanyaH/ caH pUrvavat/ "tathA" iti dArSTAntikArthaH/ mokSe mokSaviSaye/ asya bhinnagrantheH kuTumbacintanAdiko 'pi vyApAro yogo nirjarAphalaz ca dRzyatAM vimRzyatAm iti// idam eva bhAvayann Aha/ na ceha granthibhedena pazyato bhAvam uttamam/ itareNAkulasyApi tatra cittaM na jAyate// 205// na ca naiveha/ granthibhedenoktarUpagranthivighaTanena/ pazyato nirIkSamANasya/ bhAvaM padArtham/ uttamaM mokSarUpam/ kim ity Aha "itareNa" putrakalatrapratibandhAdirUpeNa bhAvena "AkulasyApi" durnivAratayA karmapariNater AkSipyamANasya kiM punar nAkulasyety apizabdArthaH/ tatrottamabhAve/ cittam antaHkaranaM (p. 88) na jAyate kiM tu jAyata evottamabhAvadarzanasya, anyathA tattvAyogAd iti// nanu kim anena mokSacittena yena bhinnagranther bhAvato yoga ucyate kriyAyA eva phaladAnapratyayatvAt, yataH paThyate kriyaiva phaladA puMsAM na jJAnaM phaladaM matam/ yataH strIbhakSyabhogajJo na jJAnAt sukhito bhavet// ity AzaMkyAha/ cAru caitad yato hy asya tathohaH saMpravartate/ etadviyogaviSayaH zuddhAnuSThAnabhAk sa yat// 206// cAru ca sundaram eva/ etan mokSacittam abhilASarUpam/ yato yasmAt/ hi sphuTam/ asya bhinnagrantheH/ tathA tatprakAraH/ Uho vimarzaH/ saMpravartate svayam eva jAyate/ etadviyogaviSayo bhavapArthakyagocaraH/ tathA zuddhAnuSThAnabhAk parizuddhazuzrUSAdharmarAgAdisamAcArabhAk/ sa bhinnagranthir jIvaH/ yad yasmAd vartate iti// athaivAbhyuccayam Aha/ prakRter A yataz caiva nApravRttyAdidharmatAm/ tathA vihAya ghaTata Uho 'sya vimalaM manaH// 207// prakRteH karmasaMjJitAyAH/ A arvAk/ yataz caiva yata eva ca hetoH/ na naiva/ apravRttyAdidharmatAm apravRttinivRttAdhikAritvaM, AdizabdAt tathAvidhAnyaprakRtidharmasaMgrahaH/ tato 'pravRttyAdayo dharmA yasyAH sA tathA, tadbhAvas tattA, tAm/ tathA tena prakAreNa vihAya ghaTate yujyate/ Uha uktarUpaH/ asya bhinnagrantheH/ kiMlakSaNo 'sAv ity Aha "vimalaM" amalImasaM "manaH" cittam iti/ ayam abhiprAyaH/ prakRter apravRttyAdidharmatAM vihAyArvAk na saMsAriNo jIvasyoktalakSaNa Uho ghaTate kiM tu nivRttyAdiSu satISv iti// (p. 89) tataH/ sati cAsmin sphuradratnakalpe sattvolbaNatvataH/ bhAvastaimityataH zuddham anuSThAnaM sadaiva hi// 208// sati ca vidyamAne punaH/ asminn Uhe vimalamanorUpe/ sphuradratnakalpe samujjRmbhamANarucijAlajaTilapadmarAgAdimaNivizeSasamAne/ kim ity Aha "sattvolbaNatvataH" sattvaM vIryaM tasyolbaNatvam udagratvaM; tasmAt/ bhAvastaimityato bhAvo 'ntaHkaraNaM, tasya staimityaM kSudratAdibhir bhavAbhinandicittadoSair akSobhaNIyatA; tasmAt/ zuddham anavadyam/ anuSThAnaM dharmazAstrazuzrUSaNAdi/ sadaiva hi sarvakAlam eva syAt, parizuddhohApohayogasya samyaganuSThAnAvandhyakAraNatvAt/ evaM ca sadUhabhAjaH zuddhAnuSThAnabhAktvaM prAgAkSiptaM sAdhitaM bhavatIti// idam evAnuSThAnam adhikRtyAha/ etac ca yogahetutvAd yoga ity ucitaM vacaH/ mukhyAyAM pUrvasevAyAm avatAro 'sya kevalam// 209// etac caitat punaH zuddham anuSThAnam/ yogahetutvAn mokSasaMyogakAraNatvAd yogo vartate/ ity evaMrUpam/ ucitaM yogyaM vaco vacanaM sArthakatvAd indrapurandarAdizabdavat, na punar anyad apunarbandhakAdigatam iti bhAvaH/ atraiva vizeSam Aha "mukhyAyAM" prakRSTAyAM "pUrvasevAyAM" devagurupUjAdirUpAyAM "avatAraH" avakAzaH "asya" zuddhAnuSThAnasya "kevalaM" param/ anyadAnujAyamAnam apy etat tadAbhAsam eva syAt// atha yogam evAdhikRtyAha/ tridhA zuddham anuSThAnaM sacchAstraparatantratA/ samyakpratyayavRttiz ca tathAtraiva pracakSate// 210// tridhA tribhiH prakArair vakSyamANaiH/ zuddham anuSThAnaM, tathA (p. 90) sacchAstraparatantratA samyakzrutagranthAdhInabhAvaH, samyakpratyayavRttiH samyakpratyaya AtmaguruliGgazuddhibhedAs tridhA/ tasmin sannivRttiH pravartanam/ cakAra uktasamuccaye/ "tathA" iti vaktavyAntarasamuccaye/ atraiva yogaprakrame yogo vartata iti pracakSate bruvate dhArmikA iti// etad eva bhAvayann Aha/ viSayAtmAnubandhais tu tridhA zuddham udAhRtam/ anuSThAnaM pradhAnatvaM jJeyam asya yathottaram// 211// viSayAtmAnubandhais tu viSayeNa gocareNAtmanA svarUpeNAnubandhena cottaratrAnuvRttilakSaNena punaH/ tridhA zuddham anavadyam udAhRtam uktam anuSThAnaM tatpratipattilakSaNam/ atra pradhAnatvaM jyeSThatvaM jJeyam avagamyam asya tridhAnuSThAnasya yathottaram/ yato 'nuSThAnam uttaraM tattadapekSayA pradhAnam iti bhAvaH// athedam eva krameNa darzayati/ AdyaM yad eva muktyarthaM kriyate patanAdy api/ tad eva muktyupAdeyalezabhAvAc chubhaM matam// 212// AdyaM viSayazuddham anuSThAnam/ yad eva kiMcit/ muktyarthaM muktaye muktir me bhUyAd ito 'nuSThAnAd iti praNidhAnena kriyate/ patanAdy api tatra patanaM himapathabhRgupAtAdilakSaNaM, AdizabdAc chAstrapAThanaM gRdhrapRSThArpaNAdiH zeSaH svaghAtopAyaH parigRhyate, kiM punaH zeSaM tasyAhiMsakam ity apizabdArthaH/ tad eva tad apy anuSThAnam/ muktyupAdeyalezabhAvAd bhAvapradhAnatvAn nirdezasya muktyupAdeyatAsaMbhavAt/ zubhaM zobhanam/ matam abhipretam/ na tu svarUpataH, atyantAsAvadyarUpatvAt// dvitIyaM tu yamAdy eva lokadRSTyA vyavasthitam/ na yathAzAstram eveha samyagjJAnAdyayogataH// 213// (p. 91) dvitIyaM tu kramaprAmANyAt svarUpazuddhAnuSThAnaM punaH/ yamAdy eva paJcayamapaJcaniyamarUpam eva tat/ kIdRzam ity Aha "lokadRSTyA" sthUlavyavahAriNo lokasya matena "vyavasthitaM" prasiddham/ ata eva "na" naiva "yathAzAstram eva" zAstraM sadbhAvazAsanAd duHkhatrANAyocyate tac ca jainam eva/ yathoktam/ zAsanasAmarthyena tu saMtrANabalena cAnavadyena/ yuktaM yat tacchAstraM tac caitat sarvavidvacanam// tato yathA yena prakAreNa zAstraM vyavasthitaM tenaiveha yogacintAyAm/ kuta ity Aha "samyagjJAnAdyayogataH" samyagjJAnazraddhAnAbhAvAt, na hi samyagjJAnAdyabhAve dUraM saMsAravirakto 'pi yathAzAstram eva pravRttim avalambituM kSamaH kiM tu ghuNAkSaravRttyaiva kadAcit kiMcid eva/ ayam atra bhAvaH/ ye 'mI pUraNAdayaH prathamaguNasthAnakavartino 'pi tathAvidhasaMsAravairAgyAl lokadRSTipratiSThitayamAn niyamAMz ca jIvAditattvam ajAnAnAH santaH samanutiSThanti tatsvarUpazuddham anuSThAnam ucyata iti// tRtIyam apy adaH kiM tu tattvasaMvedanAnugam/ prazAntavRttyA sarvatra dRDham autsukyavarjitam// 214// tRtIyam apy anuSThAnam/ ado yamAdy eva/ kiM tu punaH/ tattvasaMvedanAnugaM jIvAditattvasamyakparijJAnAnugatam/ tathA prazAntavRttyA kaSAyAdivikAranirodharUpayA/ sarvatra kArye/ dRDham atyartham/ autsukyavarjitaM tvarAparihINaM, aprazAntavRttyA devautsukyadoSAvakAzAt// athaitadanuSThAnatrayasya pratyekaM phalam Aha/ AdyAn na doSavigamas tamobAhulyayogataH/ tadyogyajanmasaMdhAnam ata eke pracakSate// 215// AdyAd viSayAnuSThAnAt/ na naiva/ doSavigamo mokSalAbhabAdhakadoSaparihANirUpaH/ (p. 92) kuta ity Aha "tamobAhulyayogataH" tamaso 'jJAnasya bAhulyaM bahulabhAvas tadyogAt/ AtmaghAtAdipravRttivyaGgo hy asAv etatpradhAnaM na prathamAnuSThAnam/ atraiva matAntaram Aha "tadyogyajanmasaMdhAnaM" doSavigamocitasya jAtikulAdiguNayuktatvena janmano bhavAntarotpattilakSaNasya saMdhAnaM ghaTanam/ "ataH" anuSThAnAt "eke" zAstrakRtaH "pracakSate" prajJApayanti// atra hetuH/ muktAv icchApi yac chlAghyA tamaHkSayakarI matA/ tasyAH samantabhadratvAd anidarzanam ity adaH// 216// muktAv icchApi kiM punar etadviSayA kriyety apizabdArthaH/ yad yasmAt/ zlAghyA prazasyA/ tamaHkSayakarI mohavidhvaMsakAriNI/ matA matimatAM paraM tasyA mukteH/ samantabhadratvAt sarvataH kalyANarUpatvAt/ anidarzanam atIva vaisadRzyAd ananurUpam/ ity evam atisAvadyaprakRtitvena/ ado viSayAnuSThAnaM vartate/ sadRzo hi bhAvaH sadRzasya hetur bhavati, yathA mRdghaTasya; viSayAnuSThAnaM tv atIva sAvadyarUpatvAt katham ekAntaniravadyarUpAyA mukter hetuH syAt/ ato na tanmuktihetuH kiM tu tadgatamuktIcchAmAtram eva// dvitIyAd doSavigamo na tv ekAntAnubandhanAt/ gurulAghavacintAdi na yat tatra niyogataH// 217// dvitIyAd anuSThAnAt/ doSavigamaH kaSAyAdinirodharUpaH saMpadyate/ na tu na punaH/ ekAntAnubandhAd bhasmIkRtadarduracUrNavinAzavad ekAntena sarvathottarApy anuvRttimAn/ atra hetuH gurulAghavacintAdi guNadoSaviSayA gurulaghubhAvamImAMsA gurulAghavacintA/ AdizabdAt pravRttiz ca/ na yad yasmAt/ tatra svarUpazuddhAnuSThAne/ niyogato niyamena/ tathA hi/ tathAvidhavivekavaikalyena (p. 93) kAyamAtrakriyApradhAnatvAn nAtyantiko doSavigamo 'tra/ yataH paThyate/ kAyakiriyAe dosA khaviyA maNDukkacuNNatulla tti/ savvAvaNae te puNa neyA tacchArasAricchA// ata evedam AryANAM bAhyam antarmalImasam/ kurAjapurasacchAlayatnakalpaM vyavasthitam// 218// ata eva doSavigamaikAntAnubandhAbhAvAd eva/ idaM svarUpazuddhAnuSThAnam/ AryANAM sarvaheyadharmebhya ArAdbhAgayAyinAM matena/ bAhyam apradhAnam/ ata evAntar madhye malImasaM malinam/ kurAjapurasacchAlayatnakalpaM kurAjasya kunRpater yat puraM nagaraM tasya yaH satsundaraH parair adhRSyatvAc chAlaH prAkAras tatra yo yatna AdarAtirekaH kurAjasyaiva tatkalpaM tattulyaM vyavasthitaM pratiSThitam/ yathA hi vihitaparAdhRSyaprAkAram api puraM kutsitarAjAdhiSThitaM tathAvidhAM vRddhiM labdhum alaM lokaluNThanAdibhis tadupadravair nityam eva tasya duHkhIkRtatvAt, evaM svarUpazuddhAnuSThAnam iti bAhyadoSAbhAve 'pi tattvajJAnavikalasya puMso 'ta eva kurAjasadRzasya na parAM guNavRddhiM prAptum utsahate, ajJAnadoSopaghAtAd eva// tRtIyAd doSavigamaH sAnubandho niyogataH/ gRhAdyabhUmikApAtatulyaH kaizcid udAhRtaH// 219// tRtIyAt sAnubandhAnuSThAnAt/ doSavigamaH/ sAnubandho niyogato niyamena vartate/ ayaM ca gRhAdyabhUmikApAtatulyo gRhasya devagRhAder AdyabhUmikA dRDhapIThabandharUpA tasyA ApAta Arambhas tattulyas tatsadRzaH/ kaizcit tIrthAntarIyaiH/ udAhRta uktaH/ ayaM cAsmAkam api saMmata eva/ yathA hi gRhasya samyagAdibhUmikAprArambho nopariviracyamAnagRhabhaGgaphalaH saMpadyate kiM tu tadanubandhapradhAna eva, evaM tattvasaMvedAnugatam (p. 94) anuSThAnam uttarottaradoSavigamAvaham eva bhavati na tu kadAcanApy anyathArUpam iti// etad eva bhAvayati/ etad dhy udagraphaladaM gurulAghavacintayA/ ataH pravRttiH sarvaiva sadaiva hi mahodayA// 220// etad anubandhapradhAnam anuSThAnam/ hir yasmAt/ udagraphaladam udAraphaladAyi/ katham ity Aha "gurulAghavacintayA" sarvakAryeSu guNadoSayor gurulaghubhAvAlocanena/ etad api katham ity Aha "ataH" gurulAghavacintAtaH "pravRttiH" ceSTA "sarvaiva" na punaH kAcid eva "sadaiva" sarvakAlam eva "hi" yasmAt "mahodayA" atiprazastaphalA syAd iti// atha sacchAstrapAratantryam adhikRtyAha/ paralokavidhau zAstrAt prAyo nAnyad apekSate/ Asannabhavyo matimAn zraddhAdhanasamanvitaH// 221// paralokavidhau paralokaphale prayojane kartavye/ zAstrAd uktaniruktAt/ prAyo bAhulyena/ na naiva/ anyallokarUDhyAdi/ apekSata Alambate/ ka ity Aha "AsannabhavyaH" dUrabhavyavyavacchedArtham etat/ matimAn mArgAnusArI prajJaH/ tathA zraddhAdhanasamanvitaH zraddhAnuSThAnAbhilASarUpadhanasamanvitaH// upadezaM vinApy arthakAmau prati paTur janaH/ dharmas tu na vinA zAstrAd iti tatrAdaro hitaH// 222// upadezaM zAstraprajJApanam/ vinApy antareNApi kiM punar itarathety apizabdArthaH/ arthakAmau pratItarUpAv eva/ pratIty Azritya/ paTur jano lokarUDhiprAmANyAd api tatsiddhisaMbhavAt/ dharmas tu dharmaH punaruktaniruktaH/ na vinA zAstrAt/ ity asmAd (p. 95) dhetoH/ tatra zAstre/ Adaro yatnaH/ hitaH kalyANarUpaH saMpadyata iti// arthAdAv avidhAne 'pi tadabhAvaH paraM nRNAm/ dharme 'vidhAnato 'narthaH kriyodAharaNAt paraH// 223// arthAdAv arthakAmalakSaNaviSaye/ avidhAne 'py avidhAv api kriyamANe vidhau tAvat sarvAnarthAbhAva ity apizabdArthaH/ tadabhAvo 'rthAdyabhAvaH/ paraM kevalaM nAnyaH kazcid anarthaH/ nRNAM puMsAM saMpadyata iti/ dharme dharmaviSaye/ avidhAnato 'vidhAnAt/ anartho 'kalyANam/ kriyodAharaNAc cikitsAdRSTAntAt paraH prakRSTaH/ yathoktam/ paDivajjiUNa kiriyaM tIe viruddhaM nisevai jo u/ apavattagA u ahiyaM sigghaM ca saMpAvai viNAsaM// tasmAt sadaiva dharmArthI zAstrayatnaH prazasyate/ loke mohAndhakAre 'smiJ zAstrAlokaH pravartakaH// 224// tasmAd dharme 'vidhAnataH parAnarthabhAvAt/ sadaiva sarvakAlam eva/ dharmArthI dharmAbhilASukaH/ zAstrayatnaH zAstrAdaraparaH/ prazasyate zlAghyate/ kutaH/ yataH loke jagati moha evAndhakAras tamo yatra sa tathA, tatra zAstrAlokaH zAstraprakAzaH pravartakaH pravartayitA paralokakriyAsu// atha zAstram eva stuvann Aha/ pApAmayauSadhaM zAstraM zAstraM puNyanibandhanam/ cakSuH sarvatragaM zAstraM zAstraM sarvArthasAdhanam// 225// pApAmayauSadhaM pApavyAdhizamanIyaM zAstram/ tathA zAstraM puNyanibandhanaM pavitrakRtyanimittam/ cakSur locanaM sarvatra sUkSmabAdarAdAv arthe gacchati yattat sarvatragaM zAstram/ zAstraM sarvArthasAdhanaM sarvaprayojananiSpattihetuH// tataH/ (p. 96) na yasya bhaktir etasmiMs tasya dharmakriyApi hi/ andhaprekSAkriyAtulyA karmadoSAd asatphalA// 226// na yasya dharmArthinaH/ bhaktir bahumAnarUpA/ etasmin zAstre/ tasya dharmakriyApi hi devavandanAdirUpA kiM punar anyarUpety apihizabdArthaH/ andhaprekSAkriyAtulyA andhasyAvalokanakRte yA prekSaNakakriyA tattulyA/ karmadoSAt tathAvidhamohodayAt/ asatphalA avidyamAnAbhipretArthA saMpadyata iti// etad api kutaH/ yataH/ yaH zrAddho manyate mAnyAn ahaMkAravivarjitaH/ guNarAgI mahAbhAgas tasya dharmakriyA parA// 227// yaH zrAddhaH sanmArgazraddhAluH/ manyate bahumAnaviSayIkurute/ mAnyAn devatAdIn/ ahaMkAravivarjito muktAbhimAnaH/ ata eva guNarAgI guNAnurAgavAn/ mahAbhAgaH prazasyAcintyazaktiH/ kim ity Aha "tasya" zAstraparatantratayA mAnyamantuH "dharmakriyA" uktarUpA "parA" prakRSTeti// vyatirekam Aha "yasya" ityAdi/ yasya tv anAdaraH zAstre tasya zraddhAdayo guNAH/ unmattaguNatulyatvAn na prazaMsAspadaM satAm// 228// yasya tv anAdaro 'gauravarUpaH zAstre tasya zraddhAdayaH zraddhAsaMveganirvedAdayo guNAH/ kim ity Aha "unmattaguNatulyatvAt" tathAvidhagrahAvezAt sonmAdapuruSazauryaudAryAdiguNasadRzatvAt "na prazaMsAspadaM" na zlAghAsthAnaM "satAM" vivekinAm iti// etad api katham/ yataH/ (p. 97) malinasya yathAtyantaM jalaM vastrasya zodhanam/ antaHkaraNaratnasya tathA zAstraM vidur budhAH// 229// malinasya malavataH/ yathAtyantam atIva/ jalaM pAnIyam/ vastrasya pratItarUpasya/ zodhanaM zuddhihetuH/ antaHkaraNaratnasya/ antaHkaraNaM manaH, tad eva ratnaM, tasya cintAratnAdibhyo 'py atizAyinaH/ tathA zAstraM vidur jAnate zodhanaM budhA buddhimantaH// ata eva/ zAstre bhaktir jagadvandyair mukter dUtI paroditA/ atraiveyam ato nyAyyA tatprAptyAsannabhAvataH// 230// zAstre bhaktir uktarUpA/ jagadvandyair jagattrayapUjanIyais tIrthakRdbhiH/ mukter dUtI avazIbhUtamuktiyoSitsamAgamavidhAyinI/ parA prakRSTA/ uditA nirUpitA/ atraiva zAstra eva/ iyaM bhaktiH/ ato muktidUtIbhAvAd eva hetoH/ nyAyyA saMgatA/ kuta ity Aha "tatprAptyAsannabhAvataH" muktiprApter AsannabhAvAt/ na hi muktiprApter anAsannaH zAstrabhaktimAn saMpadyate/ ataH zAstra eveyaM nyAyyeti// atha samyakpratyayavRttiz cety adhikRtyAha/ tathAtmaguruliGgAni pratyayas trividho mataH/ sarvatra sadanuSThAne yogamArge vizeSataH// 231// "tathA" iti vaktavyAntarasamuccaye/ AtmaguruliGgAni/ AtmA ca guruz ca liGgAni ceti samAsaH/ pratIyate bhAvyartho 'smAd iti pratyayaH/ trividhas triprakAro mataH/ sarvatra sadanuSThAne phalAvisaMvAdini prayojane/ yogamArge prastuta eva/ vizeSato vizeSeNa mata iti/ asya sarvasadanuSThAnAtizAyitvAt// (p. 98) evam eva trividhaM pratyayaM bhAvayann Aha/ AtmA tadabhilASI syAd gurur Aha tad eva tu/ talliGgopanipAtaz ca saMpUrNaM siddhisAdhanam// 232// AtmA sadanuSThAnArambhiNaH puMso 'ntarAtmarUpaH svata eva tAvat tadabhilASI sadanuSThAnAbhilASavAn syAd bhavet/ tato gurur dharmopadeSTA Aha brUte tad eva tu yad evAtmanAbhilaSitam AsIt talliGgopanipAtas tasyAbhilaSitasya siddhisUcakAni liGgAni yAni nandItUraM punnassa daMsaNaM saGkhapaDahasaddo ya/ bhiMgArachattacAmarajhayapaDAgA pasatthAiM// ityAdisUtrasiddhAni teSAm upanipAtaH saMnihitatA/ caH samuccaye/ kim ity Aha "saMpUrNaM" samastaM "siddhisAdhanaM" vivakSitaphalaniSpattisUcakam// atha siddhim eva bhAvayann Aha/ siddhyantarasya sadbIjaM yA sA siddhir ihocyate/ aikAntiky anyathA naiva pAtazaktyanuvedhataH// 233// siddhyantarasya phalAntarasiddhirUpasya sad avandhyaM bIjaM hetur yA sA siddhir iha vidvalloka ucyate/ kIdRzIty Aha "aikAntikI" niyamenAsiddhirUpaparihAravatI/ anyathA siddhyantarasadbIjAbhAve naiva na sarvathA siddhir bhavati/ kuta ity Aha "pAtazaktyanuvedhataH" bhraMzasAmarthyAnuvedhAt/ yathA hi tathAvidhaprAsAdAdyasthyAdizalyopaghAtAn mahatA yatnenopArabhyamANam api nodayam AsAdayati kiM tv avazyaM patati, evaM vivakSitasiddhir api mithyAbhinivezAdipAtazaktyanuvedhAn na nirvANAvasAnaphalAya saMpadyate// amum evArtham adhikRtyAha siddhyantaraM na saMdhatte yA sAvazyaM pataty ataH/ (p. 99) tacchaktyApy anuviddhaiva pAto 'sau tattvato mataH// 234// siddhyantaraM prastutakAryasiddheH kAryAntarasiddhirUpam/ na naiva saMdhatte ghaTayati yA siddhiH sAvazyaM niyamena patati nivartate/ ato 'vazyaMpAtAt/ tacchaktyApi pAtazaktyApi/ anuviddhA vyAptA/ evazabdasya bhinnakramatvAt tataH pAta eva/ asau siddhiH saMpraty apAte 'pi paratas tAvat pAta evety apizabdArthaH/ tattvataH paramArthataH/ mataH saMmato viduSAm/ yathA hy avidyamAnaputrapautrAdisaMtAnaH pumAn svakAle 'patann api pAtazaktyanuvedhAt paramArthataH pAta eva, tathA prastutA yamaniyamAdisiddhir apy anubandhavikalA yojanIyA pAtatveneti// athaitadviparyayam Aha/ siddhyantarAGgasaMyogAt sAdhvI caikAntikI bhRzam/ AtmAdipratyayopetA tad eSA niyamena tu// 235// siddhyantarAggasaMyogAt siddhyantarANAM prastutasiddher anyasiddhivizeSANAM yAny aGgAni hetavas teSAM saMyogAn mIlanAt/ sAdhvI ca saMgatA punaH/ aikAntkI siddhiH pAtavikalA/ bhRzam atyarthaM paraMparayApy asiddhirUpaparihArAt/ AtmAdipratyayopetA AtmaguruliGgapratItisaMgatA/ tat tasmAt/ eSA aikAntikI siddhiH/ niyamena tv avazyaM tathaiva vartate, AtmAdipratyayasyaiva siddhyantarAvandhyahetutvAt// etad eva samarthayate/ na hy upAyAntaropeyam upAyAntarato 'pi hi/ hAThikAnAm api yatas tatpratyayaparo bhavet// 236// na hi naiva/ upAyAntaropeyaM mRtpiNDAdyupAyAntarasAdhyaM ghaTAdikAryam upAyAntarato 'pi hi sUtrapiNDAdyupAyAntarAd api bhavati/ hAThikAnAm api balAt kAracAriNAM kiM punas tadanyathAcAriNAm ity apizabdArthaH/ yato yasmAt/ tatpratyayapara AtmAdipratyayaparAyaNaH/ (p. 100) bhavet syAd aikAntikIM siddhim abhilaSan yogI, tasyAs tadekahetutvAt/ yathA hi kumbhakArAdiH sannihitamRtpiNDAdisarvasvopakaraNo 'pi na paTAdi sAdhayitum alaM tadupakaraNAbhAvAt, tathAtmAdipratyayavikalas tadanyAnuSThAnavAn api yogI naikAntikIM siddhim ArAdhayituM samarthaH syAt// athAmum eva puraskurvann Aha/ paThitaH siddhidUto 'yaM pratyayo hy ata eva hi/ siddhihastAvalambaz ca tathAnyair mukhyayogibhiH// 237// paThito nirUpitaH siddhidUtaH siddhisamAgamahetuH/ ayam AtmAdipratyayaH/ hi sphuTam/ ata eva hy aikAntikasiddhihetutvAd eva hetoH/ siddhihastAvalambaz ca siddhau tathAvidhaprAsAdazRGgaM ivAroDhumanasAM hastAvalambasadRzaH/ caH samuccaye/ "tathA" iti tatprakArair anyair nepathyamAtrabhedato 'smadvilakSaNair mukhyayogibhiH zuddhamArgadarzitayA tattvarUpair dhArmikair iti// athainam evAdhikRtyAha/ apekSate dhruvaM hy enaM sadyogArambhakas tu yaH/ nAnyaH pravartamAno 'pi tatra daivaniyogataH// 238// apekSate 'valambate/ dhruvaM hi dhruvam eva/ enam AtmAdipratyayam/ ka ity Aha "sadyogArambhakas tu" sAnubandhayogArambhaka eva yaH kazcit/ vyavacchedam (vyavacchedyam) Aha "na" naiva "anyaH" viSayasvarUpazuddhaprathamadvitIyAnuSThAnavidhAtA/ kIdRza ity Aha "pravartamAno 'pi" kiM punar itararUpa ity apizabdArthaH/ tatra yoge/ daivaniyogatas tathAvidhakarmapAratantryAt/ anyasya hi tattvaparijJAnazUnyatayAlabdhAtmalAbhasya sarvatra pravRttau karmapAratantryam eva hetur na punas tattvajJAnaM, vivekilokApekSaNIyatvAt tasya// (p. 101) kiM ca/ AgamAt sarva evAyaM vyavahAraH sthito yataH/ tatrApi hAThiko yas tu hantAjJAnAM sa zekharaH// 239// AgamAd guruvacanapratyayarUpAt/ sarva eva nikhilo 'pi/ ayaM yogamArgopayogI/ vyavahAro heyopAdeyayor hAnopAdAnarUpaH/ sthitaH pratiSThitaH/ yato yasmAd atIndriyaphalatvAt tasya, atIndriyaphaleSu cAnuSThAneSu zAstrasyaiva pratItihetutvAt/ tatas tatrApy AgamAdhIne vyavahAre kiM punar itararUpa ity apizabdArthaH/ hAThikaH svavikalpapravRttyAgamanirapekSatvena balAt kAracArI/ yas tu yaH punar yogI/ "hanta" iti sannihitasabhyAmantraNam/ ajJAnAm abuddhimatAm/ sa zekharaH ziromaNir vartate, anupAyapravRttatvAt tasya// kiM ca/ tatkArI syAt sa niyamAt taddveSI ceti yo jaDaH/ AgamArthe tam ullaMghya tata eva pravartate// 240// tatkArI tatkaraNazIlaH syAd bhavet sa niyamAd avazyaMbhAvena taddveSI ca svayam eva kriyamANavastudveSavAMz ca ity etadrUpaH saMpadyate/ yaH kazcit/ jaDo mandaH/ AgamArtha Agamavihite caityavandanAdau vidhAtum iSTe/ tam Agamam/ ullaMghyAtikramya/ tata evAgamAd eva pravartata AgamanirUpitavidhinirapekSatayAgamArtham anutiSThann api na tadbhaktaH, kiM tu taddviSTa eva/ dveSam antareNa tadullaGghanAbhAvAd iti bhAvaH// etad eva vyatirekato bhAvayati/ na ca sadyogabhavyasya vRttir evaMvidhApi hi/ na jAtv ajAtyadharmAn yaj jAtyaH san bhajate zikhI// 241// na ca naiva/ sadyogabhavyasya parizuddhayogayogyasya jantoH/ vRttiH samAcArarUpA/ evaMvidhApi hi tatkAritvataddveSitvalakSaNA (p. 102) kiM punas taddveSitvalakSaNaivety apihizabdArthaH/ etad eva prativastUpamayA bhAvayann Aha "na" naiva "jAtu" kadAcit "ajAtyadharmAn" kujAtamayUraceSTitarUpAn "yat" yasmAt "jAtyaH" sarvopAdhivizuddhaH "san" bhavan "bhajate" sevate "zikhI" mayUraH// etad eva samarthayamAna Aha// etasya garbhayoge 'pi mAtQNAM zrUyate paraH/ aucityArambhaniSpattau janazlAghyo mahodayaH// 242// etasya sadyogabhavyasya tIrthakarAder jIvasya/ garbhayoge 'pi kiM punar uttarakAla ity apizabdArthaH/ mAtQNAM janayitQNAm/ zrUyate zAstreSu/ paraH prakRSTaH/ aucityArambhaniSpattau samucitAnuSThAnanivRttau viSaye/ janazlAghyo lokaprazaMsanIyaH/ mahodayaH prazastamAhAtmyalAbhalakSaNaH/ tathA ca paThyate/ jaNaNI savvattha viNicchaesu sumaitti teNa sumaijiNe/ tathA/ gabbhagae jaM jaNaNI jAya sudhammatti teNa dhammajiNo/ tathA/ jAyA jaNaNI jaM suvvayatti muNisuvvao tamhA/ ityAdi// yata evam/ jAtyakAJcanatulyAs tatpratipaccandrasannibhAH/ sadojoratnatulyAz ca lokAbhyudayahetavaH// 243// jAtyakAJcanatulyA akRtrimasuvarNatulyA avisaMvAdisvabhAvA ity arthaH/ tat tasmAt kAraNAt/ tathA pratipaccandramaNDalasannibhAH zuklapakSapratipaccandramaNDalasamAH pravardhamAnazuddhiyogyA ity arthaH/ sadojoratnatulyAz ca satsundaram ojas tejo yasya sa tathA tac ca tadratnaM ca cintAmaNyAdi tattulyAH/ ata eva lokAbhyudayahetavo jagattrayamAhAtmyalAbhanimittabhUtAH// (p. 103) itthaM garbhAvasthAm adhikRtyoktaM sAMprataM tadanyAvasthAzrayeNAha/ aucityArambhiNo 'kSudrAH prekSAvantaH zubhAzayAH/ avandhyaceSTAH kAlajJA yogadharmAdhikAriNaH// 244// aucityArambhiNaH sarvArtheSu yogyArambhabhAjaH/ akSudrA gambhIrAzayAH/ prekSAvanto 'tinipuNabuddhibhAjaH/ zubhAzayAH zubhapariNAmAH/ avandhyaceSTA aniSphalavyApArAH/ jjkAlajJAH prastAvavidaH/ kim ity Aha "yogadharmAdhikAriNaH" yogadharmayor adhikAravanto vartanta iti// atha zikhidRSTAntam adhikRtyAha/ yaz cAtra zikhidRSTAntaH zAstre prokto mahAtmabhiH/ sa tadaNDarasAdInAM sacchaktyAdiprasAdhanaH// 245// yaz ca yaH punaH/ atra yogadharmAdhikAracintAyAm/ zikhidRSTAnto jAtyazikhinidarzanarUpaH/ zAstre yogaviSaya eva/ proktaH prajJaptaH/ mahAtmabhir yogazAstracintakaiH/ sa zikhidRSTAntaH/ tadaNDarasAdInAM jAtyazhikhyaNDake rasasya, AdizabdAc caJcucaraNAdyavayavAnAM ca/ sacchaktyAdiprasAdhanaH sacchakteH/ susAmarthyasya, AdizabdAt tatphalasya ca prasAdhanaH prakAzakaH/ na hy aNDakAvasthAyAM rasAdiSu sarvathAsanto jAtyazikhidharmA uttarakAlam api bhavitum arhanti, sarvathAsataH kasyacid utpAdAbhAvAt/ evaM dharmAdhikAriNo 'pi prANino garbhAdyavasthAsv apy uttarakAlAbhivyajyamAnaguNasaMdohabIjabhAjo vartanta iti// tataH/ pravRttir api caiteSAM dharyAt sarvatra vastuni/ apAyaparihAreNa dIrghAlocanasaMgatA// 246// pravRttiz ceSTA/ "api ca" ity abhyuccaye/ eteSAM yogadharmAdhikAriNAm/ dhairyAt parair akSobhyabhAvalakSaNAt/ sarvatra (p. 104) vastuni dharmArthAdau/ kIdRzIty Aha "apAyaparihAreNa" bhAvyapAyapariharaNena "dIrghAlocanasaMgatA" kAryapariNAmAlocanavatI// tathA/ tatpraNetRsamAkrAntacittaratnavibhUSaNA/ sAdhyasiddhAvanautsukhyagAmbhIryastimitAnanA// 247// tasyAH pravRtter yaH praNetA prajJApakas tIrthakarAdis tena pratikSaNaM smRtipathavyavasthitena samAkrAntaM vyAptaM yac cittaratnaM tad eva vibhUSaNam alaMkAro yasyAH pravRtteH sA tathA/ tathA sAdhyasiddhau dharmArthAdiprayojananiSpattau/ anautsukyenAtvarArUpeNa gAmbhIryeNa cAlakSitavikArarUpeNa stimitaM prasannam AnanaM mukhaM yasyAM sA tathA// ata evAha/ phalavad drumasadbIjaprarohasadRzaM tathA/ sAdhvanuSThAnam ity uktaM sAnubandhaM maharSibhiH// 248// phalavato phalaprAgbhArabhAjo drumasya nyagrodhAdeH sadavandhyaM yad bIjaM tasya yaH praroho 'GkkurodbhedarUpas tena sadRzaM samaM yat tat tathA/ "tathA" iti vaktavyAntarasamuccaye/ eteSAM yogAdhikAriNAM sAdhu sundaram anuSThAnaM yamaniyamAdirUpam/ ity anena prakAreNa/ uktaM zAstreSu/ sAnubandham uttarottarAnubandhavat/ maharSibhiH paramamunibhiH/ zuddhAdhikArisamArabdhatvAt tasya// ata eva/ antarvivekasaMbhUtaM zAntodAttam aviplutam/ nAgrodbhavalatAprAyaM bahizceSTAdhimuktikam// 249// antarvivekasaMbhUtam antarvivekena tattvasaMvedananAmnA saMbhUtaM pravRttam/ zAntodAttaM zAntodAttapuruSArabdhatvAt/ ata (p. 105) evAviplutaM sarvathA viplavarahitam/ vyavacchedyam Aha/ na naivAgrodbhavalatAprAyam agrAd vRkSaprAntAd udbhavo yasyAH sA cAsau latA ca tatprAyam/ sA hi latAgrodbhavatvena latAntaram anubaddhuM na kSamA/ idaM cAnuSThAnam uttarottarAnubandhapradhAnam iti, ata uktaM "nAgrodbhavalatAprAyaM" iti/ tathA bahizceSTAyAM caityavandanAdirUpAyAm adhimuktiH zraddhA yatra tat tathA/ itthaM viSayasvarUpAnubandhazuddhipradhAnam anuSThAnatrayam abhidhAya sAMprataM trayasyApy avasthAbhedena saMmatatvam AvizcikIrSur Aha/ iSyate caitad apy atra viSayopAdhi saMgatam/ nidarzitam idaM tAvat pUrvam atraiva lezataH// 250// iSyate manyate matimadbhiH/ caH samuccaye/ etad api prAguktam/ atra yogacintAyAm/ viSayopAdhi viSayazuddham anuSThAnaM kiM punaH svarUpazuddhAnubandhazuddhe ity apizabdArthaH/ kIdRzam ity Aha "saMgataM" yuktam eva "nidarzitaM" nirUpitaM "idaM" saMgatatvam/ tAvacchabdaH kramArthaH/ "pUrvaM" prAk "atraiva" zAstre "lezataH" saMkSepeNa muktAvicchApi yacchlAghyA tamaHkSayakarI matA/ ityAdinA granthena/ vistaratas tu vizeSagranthAd avaseyam iti// atha prastutam anuSThAnaM yasya bhavati tam adhikRtyAha/ apunarbandhakasyaivaM samyagnItyopapadyate/ tattattantroktam akhilam avasthAbhedasaMzrayAt// 251// apunarbandhakasyoktarUpasya/ evam uktarUpeNa/ samyagnItyA zuddhiyuktarUpayA/ upapadyate ghaTate/ kim ity Aha "tattattantroktaM" kApilasaugatAdizAstrapraNItaM mumukSujanayogyam anuSThAnaM "akhilaM" samastam/ kta ity Aha "avasthAbhedasaMzrayA" apunarbandhakasyAnekasvarUpAGgIkaraNAt/ anekasvarupAbhyupagame (p. 106) hy apunar bandhakasya kim apy anuSThAnaM kasyAm apy avasthAyAm avataratIti// athApunar bandhakottaraM yad bhavati tad darzayati/ svatantranItitas tv eva granthibhede tathA sati/ samyagdRSTir bhavaty uccaiH prazamAdiguNAnvitaH// 252// svatantranItitas tv eva jainazAstranIter eva na punas tantrAntarAbhiprAyeNApi/ granthibhede rAgadveSamohapariNAmasyAtIva dRDhasya vidAraNe/ tathA yathApravRttyAdikaraNaprakAreNa/ sati vidyamAne/ kim ity Aha "samyagdRSTiH" zuddhasamyaktvadharaH "bhavati" saMpadyate/ kIdRza ity Aha "uccaiH" atyarthaM prAgavasthAtaH sakAzAt "prazamAdiguNAnvitaH" upazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktiyuktaH// athAsya liGgAny Aha/ zuzrUSA dharmarAgaz ca gurudevAdipUjanam/ yathAzakti vinirdiSTaM liGgam asya mahAtmabhiH// 253// zuzrUSA saddharmazAstraviSayA/ dharmarAgaz ca cAritradharmAnurUpaH/ gurudevAdipUjanaM dharmAcAryajinasAdharmikAdisamabhyarcanam/ yathAzakti svasAmarthyAnurUpaM vinirdiSTam/ liGgaM cihnam/ asya samyagdRSTer jIvasya/ mahAtmabhiH zAstrakArair iti// atha liGgam eva bhAvayati/ na kiMnarAdigeyAdau zuzrUSA bhoginas tathA/ yathA jinoktAv asyeti hetusAmarthyabhedataH// 254// na naiva kiMnarAdigeyAdau kiMnarAdInAM gAthakavizeSANAM yad geyAdi gItaM varNaparivartAbhyAsakathAkathAnakAdi zravaNendriyAkSepakAri/ tatra zuzrUSA zrotum icchA/ bhoginaH puruSasya yUno vaidagdhyavataH kAntAyuktasyAtizayakAminaz ca/ (p. 107) tathA tena prakAreNa/ yathA jinoktau jinazAsane/ asya samyagdRSTeH/ itiH padasamAptau/ kuta ity Aha "hetusAmarthyabhedataH" kiMnarAdigeyAdizuzrUSAhetoH sakAzAj jinoktizuzrUSAyA hetoH sAmarthyavaiziSTyAt// etad eva bhAvayati/ tucchaM ca tucchanilayApratibaddhaM ca tad yataH/ geyaM jinoktis trailokyabhogasaMsiddhisaMgatA// 255// tucchaM ca kSaNikazravaNendriyasukhamAtrakAritvAd alpam/ tucchanilayApratibaddhaM ca zukrazoNitAdimalanilayalalanAvarNanapravRttatvAt/ tad yato yasmAd dhetoH/ geyaM kiMnarAdikRtam/ jinoktir jinazAsanaM punaH/ trailokyabhogasaMsiddhisaMgatA trailokyabhogena zakracakradharAdipadalakSaNena saMsiddhyA ca karmakSayalakSaNayA saMgatA yuktA vartata iti// hetubhedo mahAn evam anayor yad vyavasthitaH/ caramAt tad yujyate 'tyantaM bhAvAtizayayogataH// 256// hetubhedaH karaNayor vizeSo mahAn/ evam uktaprakAreNa/ anayoH prastutazuzrUSayoH/ yad yasmAt/ vyavasthitaH pratiSThitaH/ caramAd dvitIyAt/ tat tasmAd dhetoH/ yujyate ghaTate jinoktau zuzrUSAtyantam atIva, prathamazuzrUSAyAH sakAzAd bhAvAtizayayogata upAdeyatArUpabhAvaprakarSAt// atha dvitIyaliGgabhAvanArtham Aha/ dharmarAgo 'dhiko 'syaivaM bhoginaH stryAdirAgataH/ bhAvataH karmasAmarthyAt pravRttis tv anyathApi hi// 257// dharmarAgaz cAritradharmaspRhArUpaH/ adhikaH prakarSavAn/ asya samyagdRSTeH/ evaM/ zuzrUSAvat/ bhoginaH puruSasya yaH stryAdiSv indriyaviSayeSu rAgo 'bhilASas tasmAt sakAzAt/ (p. 108) bhAvato 'ntaHkaraNapariNatyA na punar bahirvRttyApi yataH karmasAmarthyAc cAritramohaprAbalyAt/ pravRttis tu vyApAraH punaH/ anyathAppi hi cAritradharmaprAtikUlyenAnukUlatayA bhavaty evety api hizabdArthaH// nanv anyathApi pravRttau kathaM bhAvato dharmarAgo 'styety AzaMkyAha/ na caivaM tatra no rAga iti yuktyopapadyate/ haviHpUrNapriyo vipro bhuGkte yat pUyikAdyapi// 258// na ca na punaH/ evam anyathApi pravRttau/ tatra cAritradharme no rAgaH kiM tu rAga eva/ ity etat/ yuktyopapadyate ghaTate/ enAm eva prativastUpamayA prAha/ haviHpUrNA ghRtapUrNA priyA vallabhA yasya sa tathA/ vipro brAhmaNaH/ bhuGkte jemati/ yad yasmAt/ tathAvidhaviSamapraghaTTakavazAt/ pUyikAdy api pUyaM nAma kuthito rasas tad asyAstIti pUyikaM, AdizabdAd rUkSaM paryuSitaM ca vallacanakAdi kiM punar itararUpaM ghRtapUrNAdir ity apizabdArthaH/ yad atra vipragrahaNaM kRtaM tad asya jAtipratyayAd evAnyatra bhoktum icchAyA abhAvAd iti// athainam evAdhikRtyAha/ pAtAttvasyetvaraM kAlaM bhAvo 'pi vinivartate/ vAtareNubhRtaM cakSuH strIratnam api nekSate// 259// pAtAt tu tathAvidhanikAcitamithyAtvamohodayena samyagdarzanasya bhraMzAt punaH/ asya samyagdRSTeH/ itvaraM parimitam apArdhapudgalaparAvartAdirUpaM kAlam/ kim ity Aha "bhAvo 'pi" tattvazraddhAnAdiH, kiM punarbhAvakAryaM zuzrUSAdIty apizabdArthaH "vinivartate"/ etad eva prativastUpamayA bhAvayati/ vAtareNubhRtaM vAtareNur vAtoddhataM rajas tena bhRtaM pUritam/ cakSurakSigolakarUpam/ strIratnam api rambhAtilottamAdi kiM punaH zeSaM (p. 109) dRzyam ity apizabdArthaH/ na naiva/ IkSate pazyatIti/ yathA labdhAtmalAbham api cakSus tathAvidhopadravAn na dRzyam api rUpaM kiMcit kAlaM kSamam IkSituM, tathA samyagdarzanacakSur api jIvAditattvam iti// atha tRtIyaliGgabhAvanAm Aha/ bhogino 'sya sa dUreNa bhAvasAraM tathekSate/ sarvakartavyatAtyAgAd gurudevAdipUjanam// 260// bhogino bhoktuH puruSAt sakAzAt/ asya strIratnasya/ sa samyagdRSTiH/ dUreNAtizayena/ bhAvasAram antaHpariNatipradhAnam/ "tathA" iti samuccaye/ IkSate nibhAlayati hRdayacakSuSA/ kiM tad ity Aha "sarvakartavyatAtyAgAt" tyAgabhogAdisarvazeSaprayojanakaraNIyatayA parihAreNa "gurudevAdipUjanaM" uktarUpam/ idam uktaM bhavati/ yAdRzaM tadbhoktA strIratnagocaraM gauravam avalambate, tato 'nantaguNam asau samyagdRSTigurudevAdipUjAviSayaM bahumAnam AtiSThata iti// tathA/ jinaM na hApayaty eva kAlam atra mahAmatiH/ sAratAm asya vijJAya sadbhAvapratibandhataH// 261// nijaM svakaM trisaMdhyAdirUpaM na hApayaty eva hArayaty eva kAlam avasaram/ atra devatApUjanAdau/ mahAmatiH prazastabuddhir eSa samyagdRSTiH/ katham ity Aha "sAratAM" sarvaprayojaneSu pradhAnatAM "asya" gurudevAdipUjanasya "vijJAya sadbhAvapratibandhataH" tAttvikapariNAmapratibandhAt// kiM ca/ zakter nyUnAdhikatvena nAtrApy eSa pravartate/ pravRttimAtram etad yad yathAzakti tu satphalam// 262// (p. 110) zakter nyUnAdhikatvena nyUnatvenAdhikAyAm adhikatvena hInAyAM zaktau/ na naiva/ atrApi atrApi devapUjanAdau kiM punaH zeSakRtyeSv ity apizabdArthaH/ eSa sa samyagdRSTiH pravartate/ kutaH/ yataH pravRttimAtraM pravRttir eva kevalA phalavikalA/ etad yathAzakti gurudevAdipUjanam/ yad yasmAt/ kathaM tarhi phalam etat syAd ity AzaMkyAha "yathAzakti tu" zaktyanurUpaM punaH "satphalaM" vidyamAnaphalaM devAdipUjanaM kriyamANaM syAt// ayaM tu samyagdRSTir yathA syAt tathA darzayati/ evaMbhUto 'yam AkhyAtaH samyagdRSTir jinottamaiH/ yathApravRttikaraNavyatikrAnto mahAzayaH// 263// evaMbhUtaH zuzrUSAdiguNabhAk/ ayam AkhyAto nirUpitaH samyagdRSTir yathAvaddarzI jinottamaiH/ kIdRza ity Aha "yathApravRttikaraNavyatikrAntaH" yathApravRttinAmakaraNAd upalakSaNatvAd apUrvAnivRttikaraNAbhyAM cAtItaH/ mahAzayaH prazastapariNAmaH// karaNAny eva darzayati/ karaNaM pariNAmo 'tra sattvAnAM tat punas tridhA/ yathApravRttim AkhyAtam apUrvam anivRtti ca// 264// karaNaM kriyate 'neneti karaNaM kartuH sAdhakatamam/ tac ceha pariNAmaH/ atra yathApravRttyAdikaraNasvarUpanirNaye prakrAnte sati/ sattvAnAm/ tat karaNaM punas tridhA/ traividhyam eva darzayati/ yathApravRttam ekam AkhyAtaM zAstrAntareSu dvitIyam apUrvaM tRtIyam anivRtti cAnivRttinAmakaM punar iti// athaitAni yeSAM yatkAlAni ca bhavanti tadAha/ etat tridhApi bhavyAnAm anyeSAm Adyam eva hi/ granthiM yAvat tv idaM taM tu samatikrAmato 'param// 265// (p. 111) etat karaNaM tridhApi tribhir api prakAraiH kiM punar ekaikenety apizabdArthaH/ bhavyAnAM nirvANArhajIvAnAm/ anyeSAm abhavyAnAm ity arthaH/ Adyam eva hi yathApravRttam eva karaNam/ granthim uktarUpam/ yAvat tu yAvat punaH/ idaM yathApravRttaM karaNam/ A anAdeH saMsArAt/ taM tu taM punargranthim/ samatikrAmataH samullaGghayataH sataH/ aparaM dvitIyam apUrvakaraNam ity arthaH// bhinnagranthes tRtIyaM tu samyagdRSTer ato hi na/ patitasyApy ete bandho granthim ullaGghya dezitaH// 266// bhinnagranthes tRtIyaM tv anivRttikaraNaM punar bhavati/ evaM sati yat siddhaM tadAha "samyagdRSTeH" jIvasya "ato hi" ata eva karaNatrayalAbhAd eva hetoH "na" naiva "patitasya" tathAvidhasaMklezAt samyaktvAt paribhraSTasya "Apyate" labhyate "bandhaH" jJAnAvaraNAdipudgalagraharUpaH/ kIdERzo 'yam ity Aha "granthiM" granthibhedakAlabhAvinIM karmasthitim ity arthaH "ullaGghya" atikramya "dezitaH" saptatikoTikoTyAdipramANatayA prajJaptaH, "bandheNa navolaikayA" ityAdivacanaprAmANyAt// evaM sAmAnyato jJeyaH pariNAmo 'sya zobhanaH/ mithyAdRSTer api sato mahAbandhavizeSataH// 267// evaM granther ullaGghanenAbandhAt/ sAmAnyato na vizeSAt/ jJeyaH pariNAmo 'sya samyagdRzaH/ zobhanaH prazastaH/ mithyAdRSTer api satas tathAvidhamithyAtvamohodayAt/ kuta ity Aha "mahAbandhavizeSataH"/ iha dividhA bandhaH, mahAbandha itaraz ca, tatra mithyAdRSTer mahAbandhaH zeSasyetaraz ca/ tato mahAbandhasya vizeSato 'vasthAntaravizeSAt/ idam uktaM bhavati/ labdhasamyaktvasya prANino mithyAdRSTitve 'pi na sAmAnyamithyAdRSTer iva bandhaH, kiM tu kazcid atyantanyUnas tadvizeSa eveti// (p. 112) kuta ity Aha/ sAgaropamakoTInAM koTyo mohasya saptatiH/ abhinnagranthibandho yan na tv eko 'pItarasya tu// 268// sAgaropamakoTInAM koTyo mohasya saptatiH karmagrantheH prasiddhAH/ abhinnagranther jIvasyotkarSato bandhaH/ yad yasmAt kAraNAt/ na tu na punaH/ eko 'pi sAgaropamakoTI bandhaH/ itarasya tu bhinnagrantheH punaH mithyAdRSTer api sataH// athopasaMharann Aha/ tad atra pariNAmasya bhedakatvaM niyogataH/ bAhyaM tv asadanuSThAnaM prAyas tulyaM dvayor api// 269// yato granthim atikramyAsya na bandhaH, tat tasmAd atrAnayor bhinnagranthItarayor jIvayor viSaye pariNAmasyAntaHkaraNasya bhedakatvaM bhedakabhAvaH/ niyogato niyamena/ bAhyaM tu bahirbhAvaH punaH/ asadanuSThAnam arthopArjanAdi/ prAyo bAhulyena/ tulyaM samam/ dvayor apy anayor iti// kiM ca/ ayam asyAm avasthAyAM bodhisattvo 'bhidhIyate/ anyais tallakSaNaM yasmAt sarvam asyopapadyate// 270// ayaM bhinnagranthir jIvaH/ asyAM samyagdarzanarUpAyAm avasthAyAm/ bodhisattvo vakSyamANaniruktaH/ abhidhIyate nirdizyate/ anyair api saugataiH/ tallakSaNaM boddhisattvalakSaNam/ yasmAt sarvaM niravazeSam/ asya samyagdRSTeH/ upapadyate ghaTate// etad eva darzayati/ kAyapAtina eveha bodhisattvAH paroditam/ na cittapAtinas tAvad etad atrApi yuktimat// 271// (p. 113) kAyapAtina eva kAyamAtreNaiva sAvadyakriyAvatAriNaH/ iha jagati/ prAkprastutA bodhisattvAH/ paroditaM paranirUpitam etat/ vyavacchedyam Aha/ na cittapAtino na cittena patanazIlAH, "taptalohapadanyAsatulyA vRttiH kvacid yadi" iti vacanaprAmANyAt/ tAvacchabdaH kramArthaH/ vistaratas tv anyad api paroditam astIti bhAvaH/ etad bodhisattvalakSaNam atrApi samyagdRSTau kiM punar bodhisattve yuktimad yuktisaMgatam// yuktim evAha/ parArtharasiko dhImAn mArgagAmI mahAzayaH/ guNarAgI tathetyAdi sarvaM tulyaM dvayor api// 272// jparArtharasikaH paropakArabaddhacittaH/ dhImAn buddhyanugataH/ mArgagAmI kalyANaprApakapathayAyI/ mahAzayaH sphItacittaH/ guNarAgI guNAnurAgavAn/ "tathA" iti bodhisattvaguNAntarasamuccayArthaH/ ityAdi zAstrAntaroktaM sarvaM tulyaM samam/ dvayor api samyagdRSTibodhisattvayoH// anvarthato 'pi tulyatAM darzayati/ yat samyagdarzanaM bodhis tatpradhAno mahodayaH/ sattvo 'stu bodhisattvas tad dhantaiSo 'nvarthato 'pi hi// 273// yad yasmAt/ samyagdarzanaM samyaktvaM/ bodhiH/ tatpradhAno bodhisAraH/ mahodayaH prazastaguNodgamaH/ sattvo jIvaH/ astu bhavatu bodhisattvaH/ tat tasmAt/ "hanta" iti pUrvavat/ eSa samyagdRSTiH/ anvarthato 'pi hy anvarthAd api kiM punar vizeSaNair ity apizabdArtha iti// atraiva pakSAntaram Aha/ varabodhisameto vA tIrthakRd yo bhaviSyati/ tathAbhavyatvato 'sau vA bodhisattvaH satAM mataH// 274// (p. 114) varabodhisameto vA tIrthakarapadaprAyogyasamyaktvasameto vA/ "bodhisattvaH" iti saMbadhyate/ sa ca kIdRza ity Aha "tIrthakRt" tIrthakartA "yaH" jIvaH "bhaviSyati" saMpatsyate "tathAbhavyatvataH" bhavyatvaM nAma siddhigamanayogyatvam anAdipariNAmiko bhAvaH, tathA bhavyatvaM caitad eva kAlanaiyatyAdinA prakAreNa vaicitryam ApannaM tasmAt "asau vA" ayam eva bodhisattvaH "satAM" sAdhUnAM "mataH"// tathA bhavyatvam eva bhAvayati/ sAMsiddhikam idaM jJeyaM samyakcitraM ca dehinAm/ tathA kAlAdibhedena bIjasiddhyAdibhAvataH// 275// sAMsiddhikam AtmasamakAlodbhavam/ idaM tathAbhavyatvaM jJeyam/ samyag yathAvac citraM ca nAnArUpaM punar dehinAm/ katham ity Aha "tathA" tatprakArA ye kAlAdayaH kAlasvabhAvAdayaH kAraNaprakArAs teSAM bhedena vaicitryeNa bIjasya dharmaprazaMsAdeH siddhir lAbhaH, AdizabdAd dharmacintAzravaNAnuSThAnAdigrahaH, teSAM bhAvato bhAvAt// etad evAdhikRtyAha/ sarvathA yogyatAbhede tadabhAvo 'nyathA bhavet/ nimittAnAm api prAptis tulyA yat tanniyogataH// 276// sarvathA sarvaiH prakArair yogyatAyA abheda ekAkArAyAM yogyatAyAm ity arthaH/ tadabhAvaz citrabIjasiddhyAdyabhAvaH/ anyathA pUrvoktArthAnabhyupagame sati/ bhaves saMpadyeta/ nanv ekAkArAyAm api yogyatAyAM sahakAribhedena phalabhedopapatteH kiM yogyatAvaicitryAbhyupagamenety AzaMkyAha "nimittAnAm api" kAlAdInAM "prAptiH" sannidhAnalakSaNA sarvayogyatAnAM tulyA samA bhavet, kiM punar yogyatA paramate yogyatAyAs tulyety apizabdArthaH/ "yat" yasmAt "tanniyogataH" yogyatApAravazyAt/ (p. 115) tulyAyAM hi sattveSu yogyatAyAM sahakAriNo 'pi tulyA eva bhaveyuH, tulyayogyatAsAmarthyAkSiptatvAt teSAm/ iti sarvatra tulyaphalatApattir iti// atraiva viparyaye bAdhakam Aha/ anyathA yogyatAbhedaH sarvathA nopapadyate/ nimittopanipAto 'pi yat tadAkSepato dhruvam// 277// anyathA sahakAriNAM tulyatvAbhAve yogyatAyA abhedas tulyatA sarvathA nopapadyate ghaTate/ kuta ity Aha/ nimittAnAm uktarUpANAM kAlAdInAm upanipAtaH sannihitatA kiM punar yogyatAsAdhyaM phalam ity apizabdArthaH/ yad yasmAt tadAkSepatas tulyayogyatAkarSaNAd dhruvaM nizcitaM bhavet// atha yogyatAm eva tathAbhavyatvam iti vyAcaSTe/ yogyatA ceha vijJeyA bIjasiddhyAdyapekSayA/ AtmanaH sahajA citrA tathAbhavyatvam ity ataH// 278// yogyatA ca yogyabhAvaH punar jIvAnAm/ iha prakrame/ vijJeyA avagantavyA/ bIjasiddhyAdInAm uktarUpANAm apekSayA Alambanena/ Atmano jIvasya/ sahajA jIvasamAnakAlabhAvinI/ citrA nAnArUpA/ kim ity Aha "tathAbhavyatvam iti" etat prAguktasvarUpaM "ataH" asmAd dhetoH// kim ity Aha/ varabodher api nyAyAt siddhir no hetubhedataH/ phalabhedo yato yuktas tathA vyavahitAd api// 279// varabodher api samyaktvalakSaNAyA api nyAyAd yukteH siddhiH saMbhavaH kiM punar yogyatAyA ity apizabdArthaH/ no hetubhedato dharmAcAryAdivaicitryalakSaNAt, kiM tu svayogyatAvaicitryAt/ phalabhedaH kAryanAnAtvam/ yato hetubhedAt/ yukto ghaTamAnaH (p. 116) syAt/ tathA tena prakAreNa/ vyavahitAd api kiM punar avyavahitAd ity apizabdArthaH/ iti svagata eva yogyatAbhedaH sarvatra kAryabhedanibandhanaM pratipattavyam iti tAtparyam iti/ evaM ca sati yat siddhaM tad Aha/ tathA ca bhinne durbhede karmagranthimahAbale/ tIkSNena bhAvavajreNa bahusaMklezakAriNi// 280// tathA ca yogyatAbhedasya phalahetutve ca sati/ bhinne vidArite/ durbhede kRcchravidAraNIye/ karmagranthir evoktarUpaH, mahAbalo himavadAdirUpaH; tatra/ kenety Aha "tIkSNena" nizitena "bhAvavajreNa" apUrvakaraNabhAvAzaninA/ kIdRze karmagranthimahAbala ity Aha "bahusaMklezakAriNi" samyagdarzanopaghAtakaSAyodayahetau// kim ity Aha/ Anando jAyate 'tyantaM tAttviko 'sya mahAtmanaH/ sadvyAdhyabhibhave yadvad vyAdhitasya mahauSadhAt// 281// AnandaH pramodaH/ jAyate samudbhavati/ atyantam atIva/ tAttvikaH paramArthabhAvaH/ asya bhinnagrantheH/ mahAtmanaH prazastasvabhAvasya/ dRSTAntam Aha/ "sati" pAramArthika "vyAdhyabhibhave" kuSThAdivyAdhinigrahe "yadvat" yathA "vyAdhitasya" saMjAtavyAdheH "mahauSadhAt" tathAvidhakvAthapAnAdirUpAt// atha granthibhedam eva vyAcaSTe/ bhedo 'pi cAsya vijJeyo na bhUyo bhavanaM tathA/ tIvrasaMklezavigamAt sadA niHzreyasAvahaH// 282// bhedo 'pi ca na kevalaM bheda Ananda ity apizabdArthaH/ asya granther vijJeyaH/ kim ity Aha "na bhUyaH" punaH "bhavanaM" (p. 117) bhavaH "tathA" yathA prAgukta ity Aha "tIvrasaMklezavigamAt" atidRDhakaSAyodayavirahAt "sadA" sarvakAlaM "niHzreyasAvahaH" nirvANahetuH/ atraivAbhiprAyAntaram Aha/ jAtyandhasya yathA puMsaz cakSurlAbhe zubhodaye/ saddarzanaM tathaivAsya granthibhede 'pare jaguH// 283// jAtyandhasya janmakAlAd ArabhyAnadhasya yathA puMsaH kasyacic cakSurlAbhe kamaladalakomalAmalAvalokalocanayugalaprAptau/ kva satIty Aha "zubhodaye" tathAvidhaprAgbhavApannAdbhutabhUtapuNyaparipAke sati/ saddarzanaM sadbhUtavastuvilokanaM bhavati/ tathaivAsyApunarbandhakasya/ granthibhede 'pare yogivizeSA jagur gItavanta iti// tataH/ anena bhavanair guNyaM samyagvIkSya mahAzayaH/ tathAbhavyatvayogena vicitraM cintayaty asau// 284// anena saddarzanena bhavanair guNyaM jarAmaraNAdivyasanabahulatayA saMsAranirguNabhAvam/ samyag yathAvat/ vIkSya vilokya/ mahAzayaH prazastapariNAmaH/ tathAbhavyatvayogenoktarUpeNa/ vicitraM nAnArUpam/ cintayati bhAvayati/ asau bhinnagranthir jantuH// etad eva darzayati/ mohAndhakAragahane saMsAre duHkhitA bata/ sattvAH paribhramanty uccaiH saty asmin dharmatejasi// 285// mohAndhakAragahane mithyAtvAdimohanIyadhvAntabahule/ saMsAre bhave/ duHkhitAH saMjAtaduHkhAH/ "bata" ity AmantraNe/ sattvAH prANinaH/ paribhramanti saMcaranti/ uccair atIva/ (p. 118) sati vidyamAne/ asmin sarvajJopajJe/ dharmatejasi dharmalakSaNa udyote// aham etAn antaH kRcchrAd yathAyogaM kathaMcana/ anenottArayAmIti varabodhisamanvitaH// 286// ahaM kartA/ etAn bhISaNabhavabhramaNarINAn prANinaH/ ato bhavAt/ kRcchrAt kRcchrarUpAt/ yathAyogam uttareNa ghaTanAnatikrameNa/ kathaMcana kenApi prakAreNa/ anena dharmatejasA/ uttarayAmy apasArayAmi/ ity etat/ varabodhisamanvita uktarUpavarabodhisaMpannaH// tathA/ karuNAdiguNopetaH parArthavyasanI sadA/ tathaiva ceSTate dhImAn vardhamAnamahodayaH// 287// karuNAdiguNopeto 'nukampAstikyAdiguNAliGgitaH/ tathA/ parArthavyasanI paropakArakaraNavyasanavAt/ sadA saMtatam/ tathaiva karuNAdiguNAnurUpam eva/ ceSTate vyavaharati/ dhImAn buddhimAn/ vardhamAnamahodayaH pratikSaNArohan navanavaprazastaguNodgamaH// ata eva/ tattatkalyANayogena kurvan sattvArtham eva saH/ tIrthakRttvam avApnoti paraM sattvArthasAdhanam// 288// tasya tasya kalyANasya parizuddhapravacanAdhigamAtizAyidharmakathAvisaMvAdinimittAdilakSaNasya yogena vyApAraNena/ kurvan vidadhAnaH/ sattvArtham eva mokSabIjAdhAnAdirUpaM na tv AtmaMbharir api/ sa varabodhimAn/ kim ity Aha "tIrthakRttvaM" tIrthakaratvarUpaM "avApnoti" labhate/ kIdRzam ity Aha "paraM" prakRSTaM "sattvArthasAdhanaM" bhavyasattvaprayojanakAri// (p. 119) tathA/ cintayaty evam evaitat svajanAdigataM tu yaH/ tathAnuSThAnataH so 'pi dhImAn gaNadharo bhavet// 289// cintayaty evam eva pUrvoktaprakAreNaiva/ etad bhavAd uttAraNam/ svajanAdigataM tu svajanamitradezAdivizeSagataM punaH/ ya uktarUpo bodhipradhAno jIvaH/ tathAnuSThAnataz cintanAnurUpAnuSThAnAt paropakArarUpAt/ so 'pi na kevalaM paropakArI tIrthakRd ity apizabdArthaH/ dhImAn prazastabuddhiH/ gaNadharo devadAnavamAnavAdimAnanIyamahimAtIrthakarAgrimaziSyaH/ bhavej jAyeteti// tathA/ saMvigno bhavanirvedAtmaniHsaraNaM tu yaH/ AtmArthasaMpravRtto 'sau sadA syAn muNDakevalI// 290// saMvignaH tathye dharme dhvastahiMsAprabandhe deve rAgadveSamohAdimukte/ sAdhau sarvagranthasaMdarbhahIne saMvego 'sau nizcalo yo 'nurAgaH// evaMlakSaNasaMvegabhAk/ bhavanirvedAt saMsAranairguNyAt/ AtmaniHsaraNaM tu jarAmaraNAdidAruNadahanadahyamAnabhavabhavanodarAd dUram AtmaniHkAzanaM punaH/ yaH/ "cintayati" iti gamyate/ AtmArthasaMpravRttaH svaprayojanamAtrapratibaddhacittaH/ asau pUrvoktarUpaH/ sadA satatam eva/ syAd bhavet/ dravyabhAvamuNDanapradhAno muNDaz ca kevalI ca kevalajJAnadarzanavAn muNDakevalI kevaly eva tathAvidhabAhyAtizayazUnyaH/ atra dRSTAntaH pIThamahApIThasAdhuyugalakam iti// (p. 120) athaiva cintAvaicitrye tathAbhavyatvam eva hetur ity Aha/ tathAbhavyatvataz citranimittopanipAtataH/ evaM cintAdisiddhiz ca sannyAyAgamasaMgatA// 291// tathAbhavyatvata uktarUpAt/ kIdRzAd ity Aha/ citro nAnArUpo nimittopanipAtaH kAlAdikAraNasannidhAnaM yasya tat tathA, tasmAt/ evaM cintAdisiddhiH pUrvoktacintAnuSThAnasaMbhavaH/ caH samuccaye/ kIdRzIty Aha "sannyAyAgamasaMgatA" yuktizAstraghaTitA/ na hi kAraNavaicitryam antareNa kAryavaicitryaM lokazAstrayoH kvacit kenApi pratipannam asti/ tato 'dhikRtam api cintAdivaicitryasiddhilakSaNaM kAryaM niyamAt kAraNavaicitryam apekSate/ tac ca bhavyatvavaicitryam apahAyAny atra yujyata iti// etad evopasaMharann Aha/ evaM kAlAdibhedena bIjasiddhyAdisaMsthitiH/ sAmagryApekSayA nyAyAd anyathA nopapadyate// 292// evam uktaprakAreNa/ kAlAdibhedena kAlakSetrAdivizeSeNa/ bIjasiddhyAdisaMsthitir uktarUpA/ sAmagryApekSayA/ tattaddurvAdisahakArikAraNasAmagrIm apekSya/ nyAyAd yukteH/ syAt/ kutaH/ yato 'nyathAnyena prakAreNa/ bhavyatvavaicitryaparihAravataH/ na naiva/ upapadyate ghaTate siddhyAdisaMsthitiH prastuteti// atha nyAyam eva smArayati/ tattatsvabhAvatA citrA tadanyApekSaNI tathA/ sarvAbhyupagamavyAptyA nyAyaz cAtra nidarzitaH// 293// teSAm AtmakAlAdInAM kAraNAnAM tattatsvabhAvatA vivakSitakAryabhavanAnukUlasvasvabhAvatA/ citrA nAnArUpA/ tadanyApekSaNI parasparApekSAvatI/ "tathA" iti vizeSaNasamuccaye/ katham ity Aha "sarvAbhyupagamavyAptyA" sarvakAryeSu sAmagrIjanyatvAbhyupagamasya (p. 121) vyApanena yA vartate, na punaH keSucit kAryeSu/ kim ity Aha "nyAyaz ca" nyAyaH punaH "atra" bIjasya siddhyAdau viSaye "nidarzitaH" nirUpitaH/ prAg eva sAmagryAH kAryahetutvam ityAdineti tatsvabhAvataiva citrAnyAya iti paramArthaH// atraivAbhiprAyAntaram Aha/ adhimuktyAzayasthairyavizeSavad ihAparaiH/ iSyate sadanuSThAnaM hetur atraiva vastuni// 294// adhimuktyAzayasyAptazraddhArUpasya manaso yat sthairyam udvegaviSAdAdibhir doSair akSobhyatvaM tasya vizeSo 'tizayas tAratamyalakSaNaH so 'syAstIty adhimuktyAzayasthairyavizeSavat/ iha yogacintAyAm/ aparair yogivizeSaiH/ iSyate manyate/ satsaMzuddham/ anuSThAnaM yamaniyamAbhyAsarUpam/ hetur nibandhanam/ atraivAsminn eva tIrthakaratvagaNadharatvamuNDakevalitvalakSaNe vastuni sAdhye/ tena tena nAmabhedena tair apy ucyamAnena punaH sarvopakArAdiH prAg evopanyasto hetur iti/ idam uktaM bhavati/ atyantAptagocarazraddhAsthairyavato 'nuSThAnAt tIrthakRttvaM, madhyamazraddhAsamanvitAd gaNadharatvaM, jaghanyazraddhAsahitAn muNDakevalitvam Apyata iti pare jaguH// atraiva matavizeSam Aha/ vizeSaM cAsya manyanta IzvarAnugrahAd iti/ pradhAnapariNAmAt tu tathAnye tattvavAdinaH// 295// vizeSaM ca vizeSaM punar uktarUpam/ asyAdhimuktyAzayasthairyasya/ manyanta icchanti, IzvarakAraNikAH/ IzvarAnugrahAn mahezopaSTambhAt/ ityevam eke/ pradhAnapariNAmAt tu sattvarajastamorUpaprakRtipariNateH punaH sakAzAt/ tathAnye tattvavAdinaH sAMkhyAH// (p. 122) atra pratividhatte/ tattatsvabhAvatAM muktvA nobhayatrApy ado bhavet/ evaM ca kRtvA hy atrApi hantaiSaiva nibandhanam// 296// tattatsvabhAvatAM tasya tIrthakaratvAdirUpaphalavizeSabhAjo jIvasya tatsvabhAvatA vizeSArhatA, tAm/ muktvA vihAya/ na naiva/ ubhayatrApi IzvarAnugrahapakSe pradhAnapariNAmapakSe ca/ adaH prastutavizeSavad anuSthAnam/ bhavej jAyeta/ evaM ca kRtvAsmiMz cArthe, pratiSThAviSaye kRte satIty arthaH/ hi sphuTam/ atrApIzvarAdyanugrahAbhyupagame kiM punar asmadabhyupagama ity apizabdArthaH/ "hanta" iti pUrvavat/ eSaiva tatsvabhAvataiva/ nibandhanaM hetur ity etad Ayattaiva kAryasiddhir abhyupagantum uciteti// atha kathaMcit paramatam apy anumanyamAna Aha/ ArthyaM vyApAram Azritya na ca doSo 'pi vidyate/ atra mAdhyasthyam Alambya yadi samyagnirUpyate// 297// ArthyaM sAmarthyaprAptam/ vyApAram IzvarAdyanugraharUpam/ AzrityApekSya/ na ca naiva/ doSo 'py aparAdhaH svamataparihArarUpaH/ vidyate samasti yuktiyuktArthAbhyupagame punar guNa evety apizabdArthaH/ katham ity Aha "atra" IzvarAnugrahAdau "mAdhyasthyaM" madhyasthabhAvaM "Alambya" Azritya "yadi" cet "samyak" yathAvat "nirUpyate" cintyate// athArthyam eva vyApAram AcaSTe/ guNaprakarSarUpo yat sarvair vandyas tatheSyate/ devatAtizayaH kazcit stavAdeH phaladas tathA// 298// guNaprakarSarUpo jJAnAdiprakRSTaguNasvabhAvaH/ yad yasmAt/ sarvair mumukSubhiH/ vandyo vandanIyaH/ tathA tatprakAraH/ iSyate manyate/ devatAtizayo viziSTadevatAkhyaH/ kazcij jinAdiH/ stavAdeH stavanapUjananamanAnudhyAnAdeH/ kriyAyAH phaladaH (p. 123) svargApavargAdiphaladAyI/ "tathA" iti samuccaye/ atra yady api svakartRkA stavAdikriyA phalaM prayacchati, tathApi stavanIyAlambanatvena tasyAs tatsvAmikatvam iti stotavyanimitta eva stotuH phalalAbha iti// atha dvitIyAnugrahabhAvanAyAha/ bhavaMz cApy Atmano yasmAd anyataz citrazaktikAt/ karmAdyabhidhAnAder nAnyathAtiprasaGgataH// 299// bhavaMz cApi jAyamAno 'pi prastuto vizeSaH/ Atmano jIvasya/ yasmAt kAraNAt/ anyato vyatiriktAt/ citrazaktikAn nAnArUpasAmarthyAt/ kIdRzAd ity Aha "karmAdi" karma avidyAklezAdirUpaM "abhidhAnAdeH" abhidhAnaM svarUpaM vA yasya tat tathA, tasmAt/ vipakSe bAdhAm Aha "na" naiva "anyathA" tat tattatsvabhAvatAM muktvA/ kuta ity Aha "atiprasaGgataH" ativyApteH/ yadi hi svayogyatAm antareNApi karmakRto 'nugrahaH syAt, tadA sarvajIvAnAm asAv avizeSaNaH syAd iti/ tasmAt sarvatra yogyataiva pradhAno hetur iti// upasaMharann Aha/ mAdhyasthyam avalambyaivamaidaMparyavyapekSayA/ tattvaM nirUpaNIyaM syAt kAlAtIto 'py ado 'bravIt// 300// mAdhyasthyaM svapakSAnurAgaparapakSadveSayor antarAlasthAyitvam avalambya/ evam uktayuktyA/ aidaMparyavyapekSayA paramArthaparyAlocanena/ tattvaM daivatAdirUpam/ nirUpaNIyaM cintanIyam/ syAd bhavet/ taccintane ca guNaprakarSarUpANAM devatAvizeSANAm AtmavizeSAbhidhAyinAM bAhyasya ca karmaNaH tathAvidhasaMjJAbhede 'pi na kazcid bhedo 'stIti/ atha paramatenApi saMvAdayann Aha "kAlAtIto 'pi" zAstrakRdvizeSaH kiM punar vayam ity apizabdArthaH/ ada etad abravId uktavAn// (p. 124) yad abravIt tad eva darzayati/ anyeSAm apy ayaM mArgo muktAvidyAdivAdinAm/ abhidhAnAdibhedena tattvanItyA vyavasthitaH// 301// anyeSAm api tIrthAntarIyANAM kiM punar asmAkam ity apizabdArthaH/ ayam asmaduktaH/ mArgo devatAdigocaraH/ kIdRzAnAm/ muktAvidyAdivAdinAM muktAdivAdinAM ca matena/ katham ity Aha "abhidhAnAdibhedena" abhidhAnabhedena, AdizabdAt kvacit kiMcit svarUpabhedena ca/ tattvanItyA paramArtharUpayA/ vyavasthitaH pratiSthitaH// etad eva bhAvayati/ mukto buddho 'rhan vApi yadaizvaryeNa samanvitaH/ tadIzvaraH sa eva syAt saMjJAbhedo 'tra kevalam// 302// muktaH paramabrahmavAdinAM, buddho bauddhAnAM, arhan jainAnAm/ "vApi" iti samuccaye/ yad yasmAt/ aizvaryeNa jJAnAdyatizayalakSaNena/ samanvito yukto vartate/ tat tasmAt/ Izvaro 'smaduktaH/ sa eva muktAdiH/ syAt/ vizeSam Aha "saMjJAbhedaH" nAmanAnAtvaM "atra" muktAdiprajJApanAyAM "kevalaM" navaraM nAnyat kiMcana// atraiva sa eva paraparikalpitavizeSanirAkaraNAyAha "anAdi" ityAdi/ anAdizuddha ityAdir yaz ca bhedo 'sya kalpyate/ tattattantrAnusAreNa manye so 'pi nirarthakaH// 303// anAdizuddha ityevaMrUpa Adir yasya sa tathA/ tatrAnAdizuddhaH sarvagataz ca zaivAnAM, sAdir asarvagataz ca jainAnAM, sa eva pratikSaNaM bhaGguraH saugatAnAm/ yaz ca yaH punaH/ bhedo vizeSaH/ asyezvarasya/ kalpyate samarthyate/ katham ity Aha "tattattantrAnusAreNa" tasya tasya darzanasyAnuvRttyA/ manye (p. 125) pratipadye/ so 'pi vizeSaH kiM punaH prAgabhihitaH saMjJAbheda ity apizabdArthaH/ nirarthako niHprayojanaH// kuta ity Aha/ vizeSasyAparijJAnAdyuktInAM jAtivAdataH/ prAyo virodhataz caiva phalAbhedAc ca bhAvataH// 304// vizeSasya muktAdidevatAvizeSagatasya/ aparijJAnAd asaMvedanAd arvAgdarzitapratyakSeNa/ tathA/ yuktInAm anumAnarupANAm/ jAtivAdato 'siddhAdihetudoSopaghAtena nAnumAnAbhAsatvAt/ prAyo bAhulyena/ virodhato viruddhatvAt/ "caiva" iti pUrvavat// tathA hi/ sAMkhyaH zaivaz ca kSaNikavAdinaM saugataM praty Ahatur yathA/ bhavadArAdhyo buddho 'rthakriyAM dezanAdikAM svakSaNe pUrvaM pazcAd vA kuryAd iti trayI gatiH/ tatra na tAvad AdyaH pakSaH kakSIkaraNIyaH, samakAlabhAvini vyApArAbhAvAt, itarathaikakSaNavartinAM samastArthakSaNAnAm itaretarakAryakAraNabhAvaH prasajyeta, na caitad dRSTam iSTaM vA/ atha svakSaNAt pUrvam evArthe; etad api na, svayam asato bhaviSyacchaGkhacakravartyAder iva pUrvakAlavivartini kArye vyApArAbhAvAt/ atha svakSaNAd UrdhvaM kAryaM vidhatta iti nAnyathA; etad apy asAdhIyaH, vinaSTasya kAryakAraNAkSamatvAt, anyathA mRtasya zikhinaH kekAyitaM syAt, evaM ca kSaNikAd arthAd vyAvartamAnArthakriyA tIrAdarzizakuninyAyena nityAn eva bhAvAn AzrayatayA pratipadyata iti nityarUpaH; ata evAnAdizuddha IzvaranAmA AptavizeSo 'bhyupagantum ucita iti/ bauddhaH punaH prAha/ Izvaro 'pracyutAnutpannasthiraikasvabhAvo bhavadbhir abhyupagamyate/ na ca nityasya kathaMcid apy arthakriyA yujyate/ nityo hy arthaH krameNa yaugapadyena vArthakriyAM kurvIta/ na tAvat krameNa sannihitasarvazakteH sahakAribhiz cAnAdheyAtizayasya yugapad eva traikAlikasarvakAryakaraNaprasaGgAt/ nApi (p. 126) yaugapadyena, yatas tatra yugapad eva sarvakaraNena kRtasya punaHkaraNAbhAvena ca dvitIyakSaNe 'rthakriyAvirahalakSaNaM balAd asattvamADhaukamAnaM na kenApi niroddhuM pAryata iti pratikSaNaM parivartamAnAparApararUpaH sarvArthakriyAkSamo 'bhyupagantuM yukto 'sAv iti// phalAbhedAc ca phalasya klezakSayalakSaNasya guNaprakarSarUpapuruSArAdhanAsAdhyasya kvacin nityAnityatvAdau vizeSa ArAdhyagate saty apy abhedAd avizeSAt/ bhAvataH paramArthataH/ guNaprakarSaviSayasya bahumAnasyaiva phaladAyakatvAt tasya sarvatra muktAdAv avizeSAd iti// tathA/ avidyAklezakarmAdi yataz ca bhavakAraNam/ tataH pradhAnam evaitat saMjJAbhedam upAgatam// 305// avidyA vedAntikAnAM, klezaH sAMkhyAnAM, karma jainAnAM, AdizabdAd vAsanA saugatAnAM, pAzaH zaivAnAm/ yato yasmAt/ cakAro vaktavyAntarasUcanArthaH/ bhavakAraNaM saMsArahetuH/ tatas tasmAd avidyAdInAM bhavakAraNatvAd dhetoH/ pradhAnam eva/ etad asmadabhyupagataM bhavakAraNaM sat/ kim ity Aha "saMjJAbhedaM" nAmAntararUpam/ upAgataM prAptam/ na tv anyat kiMcit// atrApi paraparikalpitavizeSanirAkaraNAyAha/ asyApi yo 'paro bhedaz citropAdhis tathA tathA/ gIyate 'tItahetubhyo dhImatAM so 'py apArthakaH// 306// asyApi pradhAnasya/ yo 'aparo bhavakAraNatvAt sarvAbhyupagatAd anyaH/ bhedo vizeSaH/ kIdRza ity Aha "citropAdhiH" citro nAnArUpa upAdhir mUrtitvAdilakSaNo yasya sa tathA/ tathA tathA tattaddarzanabhedena/ gIyate varNyate/ kim ity Aha "atItahetubhyaH" anantaram eva "vizeSasyAparijJAnAt" (p. 127) ityAdizlokoktebhyaH sakAzAt/ "dhImatAM" buddhimatAM "so 'pi" kiM punar devatAgata ity apizabdArthaH/ apArthako 'pagataparamArthaprayojanaH, sarvair api bhavakAraNatvena yogAbhyAsApaneyasyAsyopagamAt, anyasya vizeSasya sato 'py akiMcitkaratvAd iti// yata evam/ tato 'sthAnaprayAso 'yaM yat tad bhedanirUpaNam/ sAmAnyam anumAnasya yataz ca viSayo mataH// 307// tato vizeSasyApArthakatvAd dhetoH/ asthAnaprayAso 'yam asthAnaprayatna eSa tattvacintanakAnAm/ yat tad bhedanirUpaNaM devAdivizeSagaveSaNam/ kiM cAsau vizeSo na pratyakSasAdhyaH kiM tv anumAnAt/ tatra ca sAmAnyam astitvamAtrAdi na tu vizeSo 'numAnasya pramANavizeSasya/ yato yasmAt/ caH samuccaye/ viSayo gocaraH/ mato 'bhipretaH/ ayam abhiprAyaH/ nirdoSapuruSavizeSarUpo devaH karma cApratyakSatvAd anumAnaviSayaH/ te cAnumAne amU/ ye ye cayApacayadharmANas te te kvacit sarvathApy ucchedaM pratipadyante, yathA kvacid rogiNi rogA nabhasi vA jaladharAH/ cayApacayadharmANaz ca rAgAdayaH/ tato yatra te sarvathA samucchedabhAjaH sa kazcit puruSAtizayo muktAdizabdavAcyo devaH/ tathA/ yas tulyasAdhanayor dvayoH phalavizeSo nAsAv adRSTaM kAraNaM vinA yujyate, kAryatvAt/ yad yat kAryaM tat tat kAraNaM vinA na syAt, yathA ghaTaH/ kAryaM ca phalavizeSaH/ tato yas tatra hetuH sa karmetItyAdyanumAnaiH sAdhito 'pi devatAdir artho na sarvavizeSAnugataH pratipattuM zakyaH, kiM tu sAmAnyarUpaH/ tataH kiM vizeSacintayAzakyArthaviSayayeti/ na ca vaktavyaM "zAstrAt tarhi nizcayo bhaviSyati" tasyApy AptavacanatvenAbhidhIyamAnArthAnyathAnupapannatayA tattvato 'numAnatvAt// (p. 128) atha kAlAtItoktaM zAstrakRt svayam eva samarthayamAnaH prAha/ sAdhu caitad yato nItyA zAstram atra pravartakam/ tathAbhidhAnabhedAt tu bhedaH kucitikAgrahaH// 308// sAdhu ca sundaraM punaH/ etatkAlAtItoktam/ yato yasmAt/ nItyA paramArthacintArUpayA/ zAstram AgamaH/ atra devatAdAv arthe/ pravartakaM pravRttihetuH/ tathAbhidhAnabhedAt tu muktabuddhAdinAmanAnAtvena punaH/ bhedo devatAkarmAdInAm/ kim ity Aha "kucitikAgrahaH" kauTilyAvezarUpa iti// tataH/ vipazcitAM na yukto 'yam aidaMparyapriyA hi te/ yathoktAs tat punaz cAru hantAtrApi nirUpyatAm// 309// vipazcitAM viduSAm/ na yukto 'ghaTamAnaH/ ayaM kucitikAgrahaH/ kuta ity Aha "aidaMparyapriyA vallabhaparamArthAH/ hir yasmAt/ te vipazcitaH/ yathoktAs tAttvikarUpAH/ yadi nAmaivaM tataH kim ity Aha "tat punaH" aidaMparyaM "cAru" zuddhaM "hanta" iti prAgvat "atrApi" asminn api kAlAtItokte kiM punaH zeSavipazcidukte "nirUpyatAM" nipuNAbhogena// atha kAlAtItamatasvamatayor vizeSeNAbhedaM darzayann Aha/ ubhayoH pariNAmitvaM tathAbhyupagamAd dhruvam/ anugrahAt pravRttez ca tathAddhAbhedataH sthitam// 310// ubhayor IzvarapradhAnayoH/ pariNAmitvaM kathaMcid apy aparAparaparyAyavattvam/ "sthitaM" ity uttareNa yogaH/ kuta ity Aha "tathAbhyupagamAt" tatprakArAGgIkArAt/ dhruvaM nizcitam/ tathAbhyupagamam eva darzayati "anugrahAt" upaSTambhAt tathAvidhayogyajIvAnAm IzvareNa "pravRttez ca" vyApAraNAt pradhAnasya/ katham ity Aha "tathAddhAbhedataH" tatprakArakAlabhedena "sthitaM" (p. 129) pratiSThitam/ ayam atra bhAvaH/ yadA kAlabhedena sattvAnAm Izvaras tathAtathAnugrAhaka iSyate pradhAnaM ca tathAtathApravRttimat, tadA nUnam etayor na nityaikarUpatA kiM tv anekarUpataiveti balAt pariNAmitvam Apannam anayor iti// evaM ca sati kim ity Aha/ sarveSAM tatsvabhAvatvAt tad etad upapadyate/ nAnyathAtiprasaGgena sUkSmabuddhyA nirUpyatAm// 311// sarveSAm IzvarapradhAnAnugrAhyAnAm/ tatsvabhAvatvAd anugrAhakanivRttAdhikAritvAnugrAhyarUpatvAt/ tad etad IzvarAnugrahAdi/ upapadyate ghaTate/ vipakSe bAdhAm Aha/ "nAnyathA" tatsvabhAvam antareNa "atiprasaGgena" ativyAptyA "sUkSmabuddhyA" nipuNAbhogena "nirUpyatAM" cintyatAm iti// atha prastutam eva tIrthakarAditvam adhikRtyAha/ AtmanAM tatsvabhAvatve pradhAnasyApi saMsthite/ IzvarasyApi sannyAyAd vizeSo 'dhikRte bhavet// 312// AtmanAM jIvAnAm/ tatsvabhAvatve 'nugrAhyasvabhAvavattve/ saMsthite siddhe sati/ IzvarasyApi prAgupanyastasyAnugrAhakatvarUpe tatsvabhAvatve/ sannyAyAd anantaram evopanyastAt/ vizeSo 'dhikRtatIrthakarAdirUpaH/ bhavet syAt// atha yad etat tatsvabhAvatvaM tIrthakarAdihetutve noktaM tatsvarUpam Aha/ sAMsiddhikaM ca sarveSAm etad Ahur manISiNaH/ anye niyatabhAvatvAd anyathA nyAyavAdinaH// 313// sAMsiddhikaM ca svabhAvabhavaM punaH/ sarveSAm AtmAdInAm/ etatsvabhAvatvam/ AhuH/ manISiNo jainAH/ atraiva matAntaram Aha "anye" niyatimAtrajagatkAraNavAdinaH "niyatabhAvatvAt" niyatito dravyakSetrakAlabhAvaniyamena pratiniyamavAn (p. 130) bhAvaH sattA yeSAM tIrthaMkarAdInAM te tathA, tadbhAvas tattvaM, tasmAt/ "anyathA" sAMsiddhikavailakSaNyena niyatijam ity arthaH/ "nyAyavAdinaH" yuktibhASiNaH/ tathA ca niyativAdimatam/ yady yadA tat tadA, yad yatra tat tatra, yady ena tat tena, yady asya tat tasya, yad bhavati tad bhavati, yan na bhavati tan na bhavatIti/ tathA/ prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo 'rthaH so 'vazyaM bhavati nRNAM zubho 'zubho vA/ bhUtAnAM mahati kRte 'pi hi prayatne nAbhAvyaM bhavati na bhAvino 'sti nAzaH// iti// niyatabhAvatvam api sAMsiddhikam eveti darzayann Aha/ sAMsiddhikam ado 'py evam anyathA nopapadyate/ yogino vA vijAnanti kim asthAnagraheNa naH// 314// sAMsiddhikaM svabhAvabhavam/ ado 'pi niyatabhAvatvaM kiM punas tatsvabhAvatvam ity apizabdArthaH/ evam uktaprakAreNa anyathA sAMsiddhikatvam antareNa/ nopapadyate na ghaTate/ na hi vandhyAsutAdInAM svakIyasvabhAvaviraheNa niyatabhAvatvalakSaNo vizeSaH kazcid yujyate/ iti sarvakAryakadambakavyApakaM sAMsiddhikaM tatsvabhAvatvam avazyam eSTavyam iti/ yogino vA atha vA yogino divyadRzo vijAnanti/ ittham idam itthaM vAtIndriyatvAd asyArthasya kiM na kiMcit sAdhyam ity arthaH/ asthAnagraheNa vizeSanirUpaNArUpeNa/ no 'smAkam// etad eva darzayati/ asthAnaM rUpam andhasya yathA sannizcayaM prati/ tathaivAtIndriyaM vastu cchadmasthasyApi tattvataH// 315// asthAnam aviSayaH/ rUpaM nIlakRSNAdilakSaNam/ andhasya locanavyApAravikalasya yathA sannizcayaM vizadAvalocanaM (p. 131) praty Azritya/ tathaivAndharUpasannizcayanyAyena/ atIndriyaM vastvAtmAdivizeSarUpam/ chadmasthasyApy arvAgdRzaH pramAtuH kiM punar andhasya rUpam ity apizabdArthaH/ tattvataH paramArthanItyA// Aha/ yadi cchadmasthasyAtIndriyaM vastu na viSayaH, kathaM tasya tatprajJApanA yujyata ity Aha/ hastasparzasamaM zAstraM tata eva kathaMcana/ atra tannizcayo 'pi syAt tathA candroparAgavat// 316// hastasparzasamam andhasya hastasparzena vastUpalambhatulyam/ zAstram atIndriyArthagocaraM vartate/ kutaH/ yataH/ tata eva zAstrAd eva/ kathaMcana kenApi prakAreNa/ atra cchadmasthe pramAtari/ tannizcayo 'py atIndriyavastunirNayaH/ syAt/ kiM punar vizeSApekSayAnizcaya ity apizabdArthaH/ dRSTAntam Aha "tathA candroparAgavat"/ tathA tatprakAro 'rdhavibhAgAdiviSayatayA candrasyoparAgo rAhusparzas tadvat/ yathA zAstrAt sarvavizeSAnizcaye 'pi candroparAgaH kenApi vizeSeNa nizcIyata eva, tathAnyad apy atIndriyaM vastu cchadmastheneti// upasaMhAram Aha/ grahaM sarvatra saMtyajya tadgambhIreNa cetasA/ zAstragarbhaH samAlocya grAhyaz ceSTArthasaMgataH// 317// graham atattvAbhinivezam/ sarvatra devatAdAv arthe/ saMtyajya vihAya/ tat tasmAt/ gambhIreNAnuttAnena/ cetasA hRdayena/ zAstragarbhaH zAstraidaMparyam/ samAlocyaH samyakparyAlocanIyaH/ grAhyaz ca grahaNIyaH/ iSTArthasaMgato yujyamAnArthasaMpanna iti// atha daivapuruSakAraz cetyAdi yat prAguktam AsIt tat tathaivAnUdya samarthayamAna Aha/ (p. 132) daivaM puruSakAraz ca tulyAv etad api sphuTam/ evaM vyavasthite tattve yujyate nyAyataH param// 318// "daivaM puruSakAraz ca tulyAv etad api sphuTam" iti prAgvat/ evam uktarUpeNa pariNAmitvAdinA/ vyavasthite pratiSthite/ tattve jIvAdau yujyate ghaTate/ nyAyato nItyA/ paraM kevalaM, na punar anyatheti// etad eva bhAvayati/ daivaM nAmeha tattvena karmaiva hi zubhAzubham/ tathA puruSakAraz ca svavyApAro hi siddhidaH// 319// daivaM nAma daivam iti nAmavat/ iha daivapuruSakArayos tulyatAcintAyAm/ tattvena nizcayavRttyA/ karmaiva hi karmaiva kevalam/ zubhAzubhaM prazastAprazastalakSaNaM nAparaM kiMcit/ devasyedam iti vyutpatter devatAkRtAnugrahAdi/ "tathA" iti samuccaye/ puruSakAraz ca svavyApAro hy AtmavyApAra eva na punaH paramapuruSavyApAraH kazcit/ siddhido vivakSitakAryaniSpattipradaH// svarUpaM nizcayenaitad anayos tattvavedinaH/ bruvate vyavahAreNa citram anyonyasaMzrayam// 320// svarUpaM svabhAvalakSaNam/ nizcayena nizcayanayamatena/ etat prAguktam/ anayor daivapuruSakArayoH/ tattvavedinaH paramArthadRzaH/ bruvate vadanti/ vyavahAreNa vyavahAranayamatena/ citraM nAnArUpam/ anyonyasaMzrayaM paraspareNa vihitopaSTambhaM bruvate/ ayam atra bhAvaH/ nizcayanayaH puruSakArapravRttau tam eva kAryahetutayA pratipadyate na punaH sad api daivaM, daivapravRttau ca daivam eva na tu santam api puruSakAraM, anyathAnyonyasApekSatvenAnayor asAmarthyaM syAt, "sApekSam asamarthaM" iti vacanAt/ tasmiMz ca saty arthakriyAkAritvavirahalakSaNam avastutvaM (p. 133) balAd ADhauketa/ tasmAd yad yadA pradhAnabhAvena vyApriyate tad eva tadA kAryahetur iti/ vyavahAranayas tu paryAyeNa pratipannapradhAnopasarjanabhAvadvayam apy etat tatkAryakaraNakSamaM saMpadyata iti pratijAnIte// atha vyavahAram eva bhAvayati/ na bhavasthasya yat karma vinA vyApArasaMbhavaH/ na ca vyApArazUnyasya phalaM yat karmaNo 'pi hi// 321// na naiva/ bhavasthasya jantoH/ yad yasmAt/ karma daivam/ vinAntareNa/ vyApArasaMbhavo gamanAdiceSTArUpaH/ na ca vyApArazUnyasya puruSakAravikalasya/ phalaM puruSArthasiddhirUpam/ yad yasmAt/ karmaNo 'pi hi kiM punaH karmazUnyasya puruSakArasyety apihizabdArthaH/ ato 'nyonyasaMzrayam idaM dvayam iti// atha tayoH punar api svarUpam Aha/ vyApAramAtrAt phaladaM niSphalaM mahato 'pi ca/ ato yat karma tad daivaM citraM jJeyaM hitAhitam// 322// vyApAramAtrAt tucchAd api vyApArAt/ phaladaM svaphalapradAyi/ niHphalaM phalavikalaM kvacit tathAvidhakAlakSetrAdibalavaikalyAt/ mahato 'pi ca/ ataH puruSakArAt/ yat karma tad daivaM daivasaMjJam/ citraM nAnArUpam/ jJeyam/ hitAhitaM zubhAzubharUpam/ evaM puruSakAras tu vyApArabahulas tathA/ phalahetur niyogena jJeyo janmAntare 'pi hi// 323// evaM karmavat/ puruSakAras tu puruSakAro 'pi/ vyApArabahulo vyApAro bahulo bhUyAn karmApekSayA yatra sa tathA/ "tathA" iti samuccaye/ phalahetuH phalanimittam/ niyogena (p. 134) nizcayena/ jJeyo janmAntare 'pi hi na kevalam iha bhava ity apihizabdArthaH/ yathA hi puruSakAra iha tattaccitraphalaH pratyakSata evopalabhyate, tathA janmAntare 'py asau tathAvidhaphalahetutayA jJAtavyaH, tattadvyApAropArjitakarmaNaH praityaphalam adattvApi nivRttyabhAvAd iti// upasaMhAram Aha/ anyonyasaMzrayAv evaM dvAv apy etau vicakSanNaiH/ uktAv anyais tu karmaiva kevalaM kAlabhedataH// 324// anyonyasaMzrayau parasparopaSTambhau/ evam uktakrameNa/ dvAv apy etau daivapuruSakArau/ vicakSanair vipazcidbhiH/ uktau bhaNitau/ phalahetutayeti/ atraiva matAntaram Aha "anyais tu" asmadvilakSanair vAdibhiH sAMkhyair ity arthaH "karmaiva" pradhAnAparAbhidhAnaM "kevalaM" puruSakArazUnyaM "phaladaM" ity anuvartate, "kAlabhedata"h kAlavizeSam AsAdyoktam// athaitat pratividhAnAyAha/ daivam AtmakRtaM vidyAt karma yat paurvadehikam/ smRtaH puruSakAras tu kriyate yad ihAparam// 325// daivam AtmakRtaM mithyAtvAdibhir hetubhir jIvena vihitam/ vidyAj jAnIyAt/ kim ity Aha "karma yat paurvadehikaM" pUrvadehabhavaM "smRtaH" anudhyAtaH "puruSakAras tu" puruSakAraH punaH "kriyate" vyavahAribhiH "yad ihAparaM" tathAvidhe karmANi saty api vANijyarAjasevAdi// evaM ca/ nedam AtmakriyAbhAve yataH svaphalasAdhakam/ ataH pUrvoktam eveha lakSaNaM tAttvikaM tayoH// 326// na naiva/ idaM karma/ AtmakriyAbhAve jIvavyApAravirahe/ (p. 135) yato yasmAt/ svaphalasAdhakaM nijaphalakAri kvacid upalabhyate/ ato 'smAd dhetoH/ pUrvoktam eva yat parasparopaSTambhavatAM prAgupanyastam/ iha prakrame/ lakSaNaM svarUpam/ tAttvikaM sadbhUtam/ tayor daivapuruSakArayoH// atrApi vizeSam Aha/ daivaM puruSakAreNa durbalaM hy upahanyate/ daivena caiSo 'pIty etan nAnyathA copapadyate// 327// daivaM puruSakAreNa vIryAtirekalakSaNena/ durbalaM tathAvidhabalavikalam/ hi sphuTam/ upahanyate svaphalam upAdadhAnaM pratiskhalyate/ upadezaprasiddhajJAnagarbhamahAmantripuruSakAreNeva svakuTumbavadhADhaukakaM karmeti/ daivena ca daivena punar balavatA/ eSo 'pi puruSakAro 'py upahanyate kiM punaH puruSakAreNa daivam ity apizabdArthaH/ dvArakAvatIdAhapravRttau vAsudevabaladevapuruSakAra iva/ viparyaye bAdhAm Aha/ "ity etat" pUrvoktaM parasparopahatilakSaNaM vastu "na" naiva "anyathA"/ asamabalatAyAM satyAM "upapadyate" ghaTata iti// evaM parasparopaghAtyopaghAtakabhAve yat siddhaM tad Aha/ karmaNA karmamAtrasya nopaghAtAdi tattvataH/ svavyApAragatatve tu tasyaitad api yujyate// 328// karmaNA kevalenaiva/ karmamAtrasya kevalasyaiva karmaNaH/ nopaghAtAdi upaghAtAnugrahau/ tattvato 'nupacAreNa/ na hi kevalaM karma kvacid anugrahItuM nigrahItuM vA kSamam asahAyatvAt/ tarhi kathaM syAd ity Aha "svavyApAragatatve tu" jIvakriyApratibaddhatve tu "tasya" karmaNaH "etad api" parasparopaghAtyAdi "yujyate"// atha prastutam evAdhikRtyAha/ ubhayos tatsvabhAvatve tattatkAlAdyapekSayA/ (p. 136) bAdhyabAdhakabhAvaH syAt samyagnyAyAvirodhataH// 329// ubhayor daivapuruSakArayoH/ tatsvabhAvatve parasparaM bAdhyabAdhakasvabhAvatve/ tattatkAlAdyapekSayA tAni tAni kAlAdIni sahakArakAraNAny apekSya/ kim ity Aha "bAdhyabAdhakabhAvaH" upaghAtyopaghAtakabhAvaH "syAt samyagnyAyAvirodhataH" samyagyukter avighaTanena// atraivAbhyuccayam Aha/ tathA ca tatsvabhAvatvaniyamAt kartRkarmaNoH/ phalabhAvo 'nyathA tu syAn na kAGkaTukapaktivat// 330// tathA caivaM ca sati/ tatsvabhAvatvaniyamAt tatsvabhAvatApratiniyatabhAvAt/ kartRkarmaNoH bAdhakabAdhyAdilakSaNayoH/ phalabhAvaH pAkAdisiddhirUpaH/ vipakSe bAdhAm Aha "anyathA tu" tatsvabhAvatvaniyamAbhAvAt punaH "syAn na kAGkaTukapaktivat" pAkAnarheSu mudgAdiSu paktum ArabdheSu paktir iveti// athAnayor eva prakArAntareNa bAdhyabAdhakabhAvam adhikRtyAha/ karmAniyatabhAvaM tu yat syAc citraM phalaM prati/ tadbAdhyam atra dArvAdipratimAyogyatAsamam// 331// karmAniyatabhAvaM tv aniyatapariNAmam eva/ yat syAc citraM nAnArUpaM phalaM sukhaduHkhAdisamarpaNarUpaM prati samAzritya tadbAdhyaM nivartanIyaM puruSakAreNa/ atra bAdhyabAdhakacintAyAm/ kIdRzam ity Aha/ dArvAder dalavizeSasya yA pratimAyogyatA tatsamam// yogyatAm evAdhikRtyAha/ niyamAt pratimA nAtra na cAto 'yogyataiva hi/ tallakSananiyogena pratimevAsya bAdhakaH// 332// niyamAd avazyatayA/ pratimA daivatAdipratibimbarUpA/ (p. 137) na naiva/ atra dArvAdau yogyatAyAM satyAm api/ na cAtaH pratimAyAm abhavanAad ayogyataiva hi/ katham ity Aha "tallakSaNaniyogena" ayogyatAlakSaNAbhAvena tathA lokarUDhaH/ tataH "pratimeva" pratibimbaniSpattir iva dArvAder yogyatAyAH "asya" karmaNaH "bAdhakaH" puruSakAraH/ yathA hi dArvAdInAM yogyatA tAvad eva vyapadizyate yAvat tatpratimAlakSaNaM kAryaM niSpadyate kAryaniSpattau sarvatra kAraNasyAkAraNIbhUtatayA rUDhatvAt, evaM karmApi yAvat puruSakAreNa vikriyAm anyathApariNatilakSaNaM nAnIyate tAvat tadabAdhitarUpam evAste puruSakArapravRttau tu tayor bAdhyabAdhakabhAvaH saMpadyata iti/ na ca vaktavyaM yogyataiva pratimAm AkSepsyati kiM tadbAdhakena puruSakAreNety AzaMkyAha/ dArvAdeH pratimAkSepe tadbhAvaH sarvato dhruvaH/ yogyasyAyogyatA ceti na caiSA lokasiddhitaH// 333// dArvAder dalasya svayogyatayaiva/ pratimAkSepe pratimAniSpattyAkarSaNe/ tadbhAvaH pratimAbhAvaH sarvataH sarvasmAd dArvAdeH/ dhruvo nizcitaH prasajyeta/ yogyasya dArvAder eva/ ayogyatA pratimAnAkSepavatIty atha vA ity etat prasajyeta/ bhavatu nAmaivaM; tathApi ko doSa ity AzaMkyAha "na ca" na punaH "eSA" yogyatA "lokasiddhitaH" lokaprasiddheH/ na hi dArvAdIni pratimAniSpattyabhAve 'py ayogyAnIti prasiddhir asti, tatrApi yogyatayaiva teSAM rUDhatvAt// athedam eva prastute yojayann Aha/ karmaNo 'py etadAkSepe dAnAdau bhAvabhedataH/ phalabhedaH kathaM nu syAt tathA zAstrAdisaMgataH// 334// karmaNo 'pi daivasaMjJitasya/ etadAkSepe phalahetupuruSakArAkSepe, (p. 138) na kevalaM dArvAdiyogyatAyAH pratimAkSepe sarvatra tadbhAva ity apizabdArthaH/ dAnAdau sukRtavizeSe vidhIyamAne/ bhAvabhedataH pariNAmavizeSataH tattAratamyalakSaNAt/ phalabhedaH prakRSTAprakRSTarUpaH kathaM nu syAn na kathaMcid ity arthaH/ tathA tena tena prakAreNa/ zAstrAdisaMgataH zAstralokaprasiddhaH/ karmamAtrAt tathAvidhapuruSakAravikalAt/ phalAbhyupagame na kathaMcit taccitratA yujyate, phalahetoH karmaNaH puruSakAram antareNaikAkAratApatter iti parApekSam etaddvitayaM pratipattavyam iti// nanv idam api kathaM sidhyati yathA dAnAdau bhAvabhedas tato 'pi ca phalabheda ity AzaMkyAha/ zubhAt tatas tv asau bhAvo hantAyaM tatsvabhAvabhAk/ evaM kim atra siddhaM syAt tata evAstv ato hy adaH// 335// zubhAt tataH zubhata eva karmaNaH prAGnAnAnimittopArjitAt/ asau dAnAdikAle bhinnarUpatayA pravRttaH/ bhAvaH pariNAmaH/ "hanta" iti prAgvat/ ayaM ca phalabhedaH/ tatsvabhAvabhAk taM bhAvabhedotpattirUpaM svabhAvaM svarUpaM bhajate yaH sa tathA/ athAparaH pRcchati "evaM" parasparApekSAyAM "kiM" iSTaM "atra" vicAre "siddhaM" niSpannaM "syAt" bhavet/ ucyate "tata eva" karmaNaH zubhAzubharUpAt sakAzAt "astu" bhavatu bhAvaH/ tathA "ato hi" ata eva bhAvAt "adaH" karmAstu/ tathAvidhakarmaNaH sakAzAt puruSakAras tasmAc ca karmeti sthitam// athopasaMhartum Aha/ tattvaM punar dvayasyApi tatsvabhAvatvasaMsthitau/ bhavaty evam idaM nyAyAt tatprAdhAnyAdyapekSayA// 336// tattvaM bAdhyabAdhakalakSaNaM svarUpam/ punar dvayasyApi daivapuruSakAralakSaNasya (p. 139) puruSakAralakSaNasya na punar ekaikasyety apizabdArthaH/ tat svabhAvatvasaMsthitau tatsvAbhAvyaniyame bAdhyabAdhakasvabhAvalakSaNe sthite sati/ bhavaty evam uktanItyA/ idaM prAguktam/ katham ity Aha "nyAyAt" yukteH/ so 'pi katham ity Aha "tatprAdhAnyAdyapekSayA" tayor daivapuruSakArayoH kadAcit kasyacit prAdhAnyaM, AdizabdAd upasarjanabhAvaM cApekSyeti// evaM ca caramAvarte paramArthena bAdhyate/ daivaM puruSakAreNa prAyazo vyatyayo 'nyadA// 337// evaM ca daivapuruSakArayor bAdhyabAdhakabhAve siddhe sati/ caramAvarte pazcimapudgalaparAvartarUpe paramArthena kRtsnakarmakSayalakSaNamokSAsannabhAvarUpeNa/ bAdhyate nirAkriyate/ daivaM puruSakAreNa jIvavIryazuddhirUpeNa/ prAyazo bAhulyena kadAcit tat tathAvidhasaMklezAvasthAyAM nandiSeNAdInAm iva vyatyayo 'pi syAd iti prAyograhaNam/ vyatyayaH pUrvoktavidhiviparyAsarUpaH/ anyadAcaramAvarteSu daivena puruSakAro bAdhyata ity arthaH// evaM sati yat siddhaM tad Aha/ tulyatvam evam anayor vyavahArAdyapekSayA/ sUkSmabuddhyAvagantavyaM nyAyazAstrAvirodhataH// 338// tulyatvaM sadRzabhAvaH/ evam uktanItyA/ anayor daivapuruSakArayoH/ vyavahArAdyapekSayA vyavahAram AdizabdAni nizcayaM cApekSyeti/ sUkSmabuddhyA nipuNAbhiyogena/ avagantavyam/ katham ity Aha "nyAyazAstrAvirodhataH" yuktizAstrayor avighaTanena/ ayam atra bhAvaH/ nizcayanayamatena daivapuruSakArau svakAryakAle svapradhAnAv eva vartete ityevam anayos tulyateti/ vyavahAranayamatena tv etau parasparAzrayau paryAyeNa prAptapradhAnagunabhAvau bAdhyabAdhakabhAvApannau vartete iti tulyatvam anayor bhAvanIyam iti// (p. 140) atha prastute yojayati/ evaM puruSakArena granthibhedo 'pi saMgataH/ tadUrdhvaM bAdhyate daivaM prAyo 'yaM tu vijRmbhate// 339// evaM caramAvarte puruSakArAdhikyAd dhetoH/ puruSakAreNa prasiddharUpeNa/ granthibhedo 'pi kiM punaH sAmAnyena daivabAdhety apizabdArthaH/ saMgato ghaTamAnaH/ tadUrdhvaM granthibhedordhvam/ bAdhyate pratihatazaktiH kriyate/ daivam/ prAyo bAhulyena/ ayaM tu puruSakAraH punaH/ vijRmbhate samucchalati// tasmiMz ca vijRmbhite yat syAt tad darzayati/ asyaucityAnusAritvAt pravRttir nAsatI bhavet/ satpravRttiz ca niyamAd dhruvaH karmakSayo yataH// 340// asya bhinnagrantheH/ aucityAnusAritvAt sarvArthe sUcitavRttipradhAnatvAt/ pravRttir dharmArthAdigocarA/ na naiva/ asatI azobhanA/ bhavej jAyeta/ satpravRttiz ca sundaraceSTArUpA/ niyamAn nizcayena/ atra hetuH/ dhruvo nizcitaH karmakSayaH satpravRttibAdhakakarmahrAsalakSaNo yato yasmAd dhetoH saMpanno vartato/ anyathaucityAnusAritvam eva na syAt// saMsArAd asya nirvedas tathoccaiH pAramArthikaH/ saMjJAnacakSuSA samyaktanair guNyopalabdhitaH// 341// saMsArAn naranArakAdiparyAyarUpAt/ asya bhinnagranther jIvasya/ nirvedaH samudvegarUpaH/ "tathA" iti samuccaye/ uccair atIva/ pAramArthiko 'kRtrimo jAyate/ atra hetuH/ saMjJAnacakSuSA nirmalavivekalocanena/ samyag yathAvat/ tasya saMsArasya/ nairguNyopalabdhito jarAmaraNAdivyasanabahulatayAsAratAparijJAnAt// (p. 141) muktau dRDhAnurAgaz ca tathAtadguNasiddhitaH/ viparyayo mahAduHkhabIjanAzAc ca tattvataH// 342// muktau nirvANe/ dRDhAnurAgaz ca niSThurapratibandharUpaH syAt/ atra hetuH/ tathA tatprakArAs tasyA mukter ye guNA jarAmaraNAdyabhAvAdayas teSAM siddhitaH parijJAnAt/ viparyaya eva tattvaM prati viparyAsarUpaH/ mahAduHkhaM zeSaduHkhAtizAyitayA tasya yad bIjaM hetur mithyAtvamohAdi tasya nAzAd virahAt/ cakAraH samuccaye/ tattvato 'punarbhAvatayA// atha yad artham asyaucityAnusAritvaM syAt tad darzayati/ etattyAgAptisiddhyartham anyathA tadabhAvataH/ asyaucityAnusAritvam alam iSTArthasAdhanam// 343// etayoH saMsAramuktyor yathAkramaM ye tyAgAptI tayoH siddhyarthaM niSpattaye/ "aucityAnusAritvaM" ity uttareNa yogaH/ anyathaucityAnusAritvam antareNa/ tadabhAvataH saMsAramuktyos tyAgAptyabhAvAt/ asya prastutasattvasya/ kim ity Aha "aucityAnusAritvaM" uktarUpaM "alaM" atyarthaM "iSTArthasAdhanaM" samIhitasakalaprayojanasiddhikAri pravartate// aucityam evAzrityAha/ aucityaM bhAvato yatra tatrAyaM saMpravartate/ upadezaM vinApy uccair antas tenaiva coditaH// 344// aucityaM bhAvataH paramArthato yatra vastuni vartate tatrAyaM prastutaH prANI saMpravartate samyakpravRttimAn bhavati nAnyatra/ yadi paraM kvacid upacArata iti, upadezaM vinApy uccair atIvAntar madhye tenaiva granthibhedabalotpannapuruSakAreNaiva coditaH prerita iti// atas tu bhAvo bhAvasya tattvataH saMpravartakaH/ (p. 142) zirAkUpe paya iva payovRddher niyogataH// 345// atas tv ata eva puruSakArapreraNAd aucityena pravRtter hetoH/ bhAvo vairAgyAdiH/ bhAvasya zubhabhAvAntaralakSaNasya/ tattvataH paramArthena/ saMpravartaka udbhUtihetuH/ dRSTAntam Aha/ "zirAkUpe" svayam eva pravRttazire kUpe "paya iva payovRddheH" zirAvRddhyAkSepAj jalAtirekasya "niyogataH" niyamena pravartakam iti// nanv evam upadezavaiyarthyam Apannam ity AzaMkyAha/ nimittam upadezas tu pacanAdisamo mataH/ anaikAntikabhAvena satAm atraiva vastuni// 346// nimittaM hetuH/ upadezas tUpadezaH punaH/ kIdRza ity Aha "pacanAdisamaH" pacanakhananAdijalAbhivyaJjanahetusadRzaH "mataH"/ katham ity Aha "anaikAntikabhAvena" svasAdhyasiddhAv aniyatarUpeNa "satAM" buddhimatAM "atraiva" bhavAntarapravartane "vastuni"/ ayam atra bhAvaH/ na hi kUpe jalotpattiH pacanakhananAdinimittaM bhUmisarasabhAvanibandhanA, pacanAdayas tu sata eva jalasyAbhivyaktihetavaH/ evaM zubhabhAvaH zuddhapuruSakArabalodbhava eva, upadezas tu sata evAbhivyaktihetus tasyeti/ anaikAntikabhAvaz ca pacanakhananayor upadezasya ca kvacid abhAve 'pi bhAvAd bhAve 'pi cAbhAvAj jalazubhabhAvayor iti// nanu kiMphalas tarhi zAstreSu tathAtathopadezaH prapaJcyata ity AzaMkyAha/ prakrAntAdyadanuSThAnAd aucityenottaraM bhavet/ tad Azrityopadezo 'pi jJeyo vidyAdigocaraH// 347// prakrAntAt svata evArabdhAt sakAzAt/ yadanuSThAnaM zAstrazuzrUSAdi/ anuSThAnAc caityavandanarUpAt/ aucityena tattaddravyakSetrakAlAdyanurUpeNa/ (p. 143) uttaram aparaM bhavet/ tad AzrityApekSya/ upadezo 'pi kiM punaH svata eva pravRtte 'nuSThAna upadezo viphala ity apizabdArthaH/ jJeyo 'vagantavyaH phalavAn/ kIdRza ity Aha "vidyAdigocaro vidheyetarayor arthayor vidhipratiSedhaviSayaH/ ata eva paThyate/ uvaeso vi hu saphalo guNaThANArambhagANa jIvANa/ parivaTThamANa Na tahA pAyaM bahubhaTThiyANaM pi// aprArabdhAnuSThAnasyApi jantoH kadAcid upadezo dIyata ity Aha/ prakRter vAnuguNyena citraH sadbhAvasAdhanaH/ gambhIroktyA mitaz caiva zAstrAdhyayanapUrvakaH// 348// prakRter bAlamadhyamabuddhibuddhatvalakSaNAyAH/ "vA" ity atha vA/ AnuguNyenAnuvartanena/ citro nAnArUpaH/ sadbhAvasAdhanaH zuddhabhAvasaMpAdaka upadezo matimatAM pravartate/ punar api kIdRza ity Aha "gambhIroktyA" atinipuNavacanaracanArUpayopalakSitaH sUkSmabuddhihetutvAt "mitaH" parimito 'parimitasya vairasya hetutvAt, "caiva" iti samuccaye, "zAstrAdhyayanapUrvakaH" zAstrAdhyayanaM zAstragatapAThoccAraNaM pUrvaM prathamaM yasya sa tathA, dRDhapratItihetutvAt// idam eva bhAvayati/ zirodakasamo bhAva Atmany eva vyavasthitaH/ pravRttir asya vijJeyA cAbhivyaktis tatas tataH// 349// zirodakasamas tathAvidhakUpe sahajapravRttazirAjalatulyaH/ bhAvaH zuddharUpaH pariNAmaH/ Atmany eva jIva eva samyagdRSTyAdau vyavasthitaH/ tataH kim ity Aha "pravRttir asya" bhAvasya vijJeyA cAbhivyaktiH prakaTabhAvaH "tatas tataH" citrAd upadezAt kUpakhananAdikalpAt// (p. 144) etad api kuta ity Aha/ satkSayopazamAt sarvam anuSThAnaM zubhaM matam/ kSINasaMsAracakrANAM granthibhedAd ayaM yataH// 350// satkSayopazamAt sAnubandhamithyAtvamohAdimalapralayavizeSAt/ sarvam anuSThAnaM devapUjanAdi/ zubhaM zobhanaM matam/ kuta ity Aha "kSINasaMsAracakrANAM" nivRttaprAyabhavabhramaNAnAM samyagdRSTyAdInAM "granthibhedAt" uktarUpAt "ayaM" kSayopazamaH "yataH" yasmAt kAraNAn mataH// bhAvavRddhir ato 'vazyaM sAnubandhaM zubhodayam/ gIyate 'nyair api hy etat suvarNaghaTasannibham// 351// bhAvavRddhir bhAvotkarSarUpA/ ataH satkSayopazamAt/ avazyaM niyamato bhavatIti/ atraiva paramatam Aha "sAnubandhaM zubhodayaM" prazastaphalaM "gIyate" pratipAdyate "anyair api hi" saugatAdibhir na kevalam asmAbhir ity apizabdArthaH "etat" zubham anuSthAnaM "suvarNaghaTasannibhaM" yathA suvarNaghaTo bhidyamAno 7pi na suvarNAnubandhaM muJcati, evaM zubham anuSThAnaM tathAvidhakaSAyodayAd bhagnam api zubhaphalam eveti// evaM tu vartamAno 'yaM cAritrI jAyate tataH/ palyopamapRthaktvena vinivRttena karmaNaH// 352// evaM tv evam eva sAnubandhaM satkSayopazamAnurUpam/ vartamAno 'yaM bhinnagranthir jIvaH/ cAritrI dezaviratarUpo jAyate/ tato granthibhedAt sakAzAt/ palyopamapRthaktvena vRddhipravRttyA navabhyaH pRthaktvaM tena vinivRttena kSayam upagatena/ karmaNaz cAritramohAdeH/ sarvaviraticAritrI tu saMkhyAteSu sAgaropameSu nivRtteSu/ tathA cArSam/ sammattaM miulaTThe paliyaphuhatteNa savvao hojjA/ (p. 145) caraNovasamakhayANaM sAgarasaGkhantarA honti// liGgaM mArgAnusAry eSa zrAddhaH prajJApanApriyaH/ guNarAgI mahAsattvaH sacchaktyArambhasaMgataH// 352// liGgaM cihnam/ kIdRzam asyety Aha "mArgAnusArI" vakSyamANanyAyena "eSa" cAritrI tathA "zrAddhaH" kAntArottIrNabrAhmaNahaviHpUrNagocararucer atizAyinyA zuddhAnuSThAnagatayA zraddhayA saMgataH "prajJApanApriyaH" guNavatpuruSaprajJApanAprItimAn sannidhilAbhayogyajIva iva tadgatakriyAM pratIti "guNarAgI" guNAnurAgI/ mahAsattvaH prazastapuruSakAraH/ sacchaktyArambhasaMgataH satA sundarapariNAmena zakyena kartuM pAryamANenArambheNa dharmArthAdigocareNa saMgata iti// atha bahuviSayatvAn mArgAnusAritvam eva bhAvayati// asAtodayazUnyo 'ndhaH kAntArapatito yathA/ gartAdiparihAreNa samyak tatrAbhigacchati// 353// asAtodayazUnyo 'sadvedanIyavipAkarahitaH/ andhaH pratItarUpaH/ kAntArapatito daNDakAraNyAdimahATavImadhyamagnaH/ "yathA" iti dRSTAntArthaH/ gartAdiparihAreNa gartAdarIprabhRtiviSamamArgatyAgena/ samyagyathAvivakSitasthAnAvAptiH syAt tathA/ tatra kAntAre/ abhigacchati gantuM pravartate// tathAyaM bhavakAntAre pApAdiparihArataH/ zrutacakSurvihIno 'pi satsAtodayasaMyutaH// 354// tathAyaM cAritrI/ bhavakAntAre saMsArATavyAm/ pApAdiparihArataH pApakAraNapApaphalaparityAgena/ zrutam eva paribhUtArthAvalokahetutvAc cakSus tena vihIno 'pi mAnuSAdivirahitaH (p. 146) kiM punas tadanyarUpa ity apizabdArthaH/ sannatidRDhatayA yaH sundaraH sAtodayas tena saMyutaH// atraiva vyatirekam Aha/ anIdRzasya tu punaz cAritraM zabdamAtrakam/ IdRzasyApi vaikalyaM vicitratvena karmaNAm// 355// anIdRzasya tu punarmArgAnusAritvAdiliGgavikalasya punaH/ cAritraM dezataH sarvato vA/ zabdamAtrakaM zabdarUpam eva na tv arthato 'pi/ nanu samyagdRSTer aviratasyApi mArgAnusAritvam asti kathaM na cAritram ity AzaMkyAha "IdRzasyApi" mArgAnusAriNo 'pi kasyacit "vaikalyaM" cAritrasya/ katham ity Aha "vicitratvena" nikAcitAdirUpatayA "karmaNAM" cAritramohAdInAm/ tathA coktam/ kammAi mUlaghaNacikkaNAi garuyAi vajjasArAiM/ nANaTTayaM pi purisaM pahAo uppahaMnenti// atha prakRtayogasaMdhAnArtham Aha/ dezAdibhedataz citram idaM coktaM mahAtmabhiH/ atra pUrvodito yogo 'dhyAtmAdiH saMpravartate// 356// dezAdibhedato dezasarvavizeSAt/ citraM nAnArUpam/ idaM caitat punaz cAritram uktaM mahAtmabhis tIrthakaragaNadharAdibhiH/ tataH kim ity Aha "atra" cAritre sati jIvasya "pUrvoditaH" granthivibhAgoktaH "yogo 'dhyAtmAdiH" adhyAtmabhAvanAdhyAnAdiH "saMpravartate" svarUpaM labhata iti// amum eva krameNa vyAcaSTe/ aucityAd vRttayuktasya vacanAt tattvacintanam/ maitryAdisAram atyantam adhyAtmaM tadvido viduH// 357// aucityAd ucitapravRttirUpAt/ vRttayuktasyANuvratamahAvratasamanvitasya/ (p. 147) vacanAj jinapraNItAt/ tattvacintanaM jIvAdipadArthasArthaparyAlocanam/ maitryAdisAraM maitrIpramodakaruNAmAdhyasthyapradhAnaM sattvAdiSu viSayeSu/ atyantam atIva/ kim ity Aha "adhyAtmaM" yogavizeSaM "tadvidaH" adhyAtmajJAtAraH "viduH" jAnate// athAsya phalam Aha/ ataH pApakSayaH sattvaM zIlaM jJAnaM ca zAzvatam/ tathAnubhavasaMsiddham amRtaM hy ada eva tu// 358// ato 'dhyAtmAt/ pApakSayo jJAnAvaraNAdikliSTakarmapralayaH/ sattvaM vIryotkarSaH/ zIlaM cittasamAdhiH/ jJAnaM ca vastvavabodharUpam/ zAzvatam apratighAti zuddhaM svatejovat/ "tathA" iti vaktavyAntarasamuccaye/ anubhavasaMsiddhaM svasaMvedanapratyakSaM tadvRttam/ amRtaM pIyuSam/ hiH sphuTam/ ada eva tu idam evAdhyAtmaM punaH, atidAruNamohaviSavikAranirAkArakatvAd asyeti// abhyAso 'syaiva vijJeyaH pratyahaM vRddhisaMgataH/ manaHsamAdhisaMyuktaH paunaHpunyena bhAvanA// 359// abhyAso 'nuvartanam/ asyaivAdhyAtmasya vijJeyaH/ pratyahaM pratidivasam/ vRddhisaMgataH samutkarSam anubhavat/ manaHsamAdhisaMyuktaz cittanirodhayuktaH/ katham ity Aha "paunaHpunyena" bhUyo bhUya ity arthaH/ bhAvanA dvitIyo yogabheda iti// athaitat phalam Aha/ nivRttir azubhAbhyAsAc chubhAbhyAsAnukUlatA/ tathA sucittavRddhiz ca bhAvanAyAH phalaM matam// 360// nivRttir uparatiH/ azubhAbhyAsAt kAmakrodhAdigocarAt/ (p. 148) zubhAbhyAsAnukUlatA jJAnAdiviSayazubhAbhyAsAnukUlabhAvaH/ tathA sucittavRddhiz ca satprakArazuddhacittasamutkarSarUpA/ kim ity Aha "bhAvanAyAH phalaM mataM" iti// zubhaikAlambanaM cittaM dhyAnam Ahur manISiNaH/ sthirapradIpasadRzaM sUkSmAbhogasamanvitam// 361// zubhaikAlambanaM prazastaikArthaviSayaM cittam/ dhyAnaM dharmadhyAnAdi/ Ahur manISiNaH/ sthirapradIpasadRzaM nirvAtagRhodarajvalatpradIpapratimam/ sUkSmAbhogasamanvitam utpAdAdiviSayasUkSmopayogayutam// athaitat phalam/ vazitA caiva sarvatra bhAvastaimityam eva ca/ anubandhavyavaccheda udarko 'syeti tadvidaH// 362// vazitA caivAtmAyattam eva/ sarvatra kArye/ bhAvastaimityam eva ca stimitabhAvataiva/ anubandhavyavacchedo bhavAntarArambhakANAm itareSAM karmaNAM bandhyabhAvakAraNam ity arthaH/ udarkaH phalam/ asya dhyAnasya/ ity etad AhuH/ tadvido dhyAnaphalavidaH// avidyAkalpiteSUccair iSTAniSTeSu vastuSu/ saMjJAnAt tadvyudAsena samatA samatocyate// 363// avidyAkalpiteSv anAdivitathavAsanAvazotpannavikalpakalpitazarIreSu/ uccair atIva/ iSTAniSTeSv indriyamanaHpramodapradAyiSu taditareSu ca vastuSu zabdAdiSu/ saMjJAnAt tAn evArthAn dviSatas tAn evArthAn pralIyamAnasya nizcayato 'niSTaM vA na vidyate kiMcid iSTaM vetyAdibhAvanArUpAd vivekAt/ tadvyudAseneSTAniSTavastuparihAreNa/ yA samatA tulyarUpatA manasaH, sA samatA prAg upanyastocyate// (p. 149) athaitat phalam/ RddhyapravartanaM caiva sUkSmakarmakSayas tathA/ apekSAtantuvicchedaH phalam asyAH pracakSate// 364// RddhInAm arthauSadhyAdInAm anupajIvanenApravartanam avyApAraNam/ sUkSmakarmakSayaH sUkSmANAM kevalajJAnadarzanayathAkhyAtacAritrAdyAvArakANAM karmaNAM kSayaH/ "tathA" ---iti zabdo 'nuktasamuccaye/ tathApekSAtantuvicchedo 'pekSaiva bandhahetutvAt tantur apekSAtantus tadvyavacchedaH phalam asyAH samatAyAH/ pracakSate vicakSaNA iti// anyasaMyogavRttInAM yo nirodhas tathA tathA/ apunarbhAvarUpeNa sa tu tatsaMkSayo mataH// 365// iha svabhAvata eva nistaraGgamahodadhikalpasyAtmano vikalparUpAH parispandarUpAz ca vRttayaH sarvA anyasaMyoganimittA eva/ tatra vikalparUpAs tathAvidhamanodravyasaMyogAt, parispandarUpAz ca zarIrAd iti/ tato 'nyasaMyogena yA vRttayas tAsAM yo nirodhaH/ tathA tathA kevalajJAnalAbhakAle 'yogikevalikAle ca/ apunarbhAvarUpeNa punarbhavanaparihArarUpeNa/ sa tu sa punaH/ tatsaMkSayo vRttisaMkSayo mata iti// athaitat phalam/ ato 'pi kevalajJAnaM zailezIsaMparigrahaH/ mokSaprAptir anAbAdhA sadAnandavidhAyinI// 366// ato 'py ata eva vRttisaMkSayAt/ kevalaM sakaladravyaparyAyagocaratvAt paripUrNaM jJAnam upayogavizeSaH/ tataH zailezIsaMparigrahaH zIlaM sarvasaMvararUpaM tasyezo 'dhipatiH zailezaH, tasyeyam avasthA zailezI, tasyAH saMparigrahaH svIkAraH/ tato 'pi mokSaprAptir nirvANalAbhaH/ anAbAdhA sarvazarIramAnasavyathAvikalA/ sadA sarvakAlam/ AnandavidhAyinI (p. 150) paramAnandarUpatvAt tasyAH/ yad atrAsyA vizeSaNadvayopAdAnaM tatparaparikalpitamokSaprAptivyavacchedArtham/ tathA hi/ kANAdAH sukhaduHkhavyavacchedarUpA muktir iti pratipannAH, tato nAbAdhatve 'pi nAnandarUpatA syAd ity ubhayagrahaNaM kRtam// atha prAguktatAttviketarayogopakSepArtham Aha/ tAttviko 'tAttvikaz cAyam iti yac coditaM purA/ tasyedAnIM yathAyogaM yojanAtrAbhidhIyate// 367// tAttviko 'tAttvikaz cAyaM yogaH/ ity evam/ yac ca yat punaH/ uditaM purA granthArambhe/ tasyoditasya/ idAnIM saMprati/ yathAyogaM yathAghaTanam/ yojanArthasaMyojanarUpA/ atrehAvasare/ abhidhIyate procyata iti// tatra/ apunarbandhakasyAyaM vyavahAreNa tAttvikaH/ adhyAtmabhAvanArUpo nizcayenottarasya tu// 368// apunarbandhakasyopalakSaNatvAt samyagdRSTez ca/ ayaM yogaH/ vyavahAreNa kAraNasyApi kAryatvopacArarUpeNa tAttvikaH, kAraNasyApi kathaMcit kAryatvAd iti/ kiMrUpaH sann ity Aha "adhyAtmabhAvanArUpaH" adhyAtmarUpo bhAvanArUpaz ca/ nizcayena nizcayanayamatenopacAraparihArarUpeNa/ uttarasya tv apunarbandhakasamyagdRSTyapekSayA cAritriNa iti// sakRdAvartanAdInam atAttvika udAhRtaH/ pratyapAyaphalaprAyas tathAveSAdimAtrataH// 369// sakRd ekavAram Avartanta utkRSTAM sthitiM badhnanti ye te sakRdAvartanAH, AdizabdAd dvir AvartanAdigrahaH, teSAm/ atAttviko vyavahArato nizcayataz cAtattvarUpaH/ udAhRto 'dhyAtmabhAvanArUpo yogaH/ adhyAtmazuddhapariNAmatvAt teSAm iti/ (p. 151) kIdRzo 'sAv ity Aha "pratyapAyaphalaprAyaH" pratyapAyo 'narthaH phalaM prAyo bAhulyena yasyeti samAsaH/ kuta ity Aha "tathAveSAdimAtrataH" tatprakAraM bhAvasArAdhyAtmabhAvanAyuktayogiyogyaM yad veSAdimAtraM nepathyaceSTAbhASAlakSaNaM zraddhAn azUnyaM vastu, tasmAt/ tatra hi veSAdimAtram eva syAn na punas teSAM kAcic chraddhAluteti// cAritriNas tu vijJeyaH zuddhyapekSo yathottaram/ dhyAnAdirUpo niyamAt tathA tAttviko eva tu// 370// cAritriNas tu cAritriNaH punar vijJeyaH/ zuddhyapekSo yathottaram uttarottarAM zuddhim apekSya/ kim ity Aha "dhyAnAdirUpaH" dhyAnasamatAvRttisaMkSayalakSaNo yogaH "niyamAt" avazyatayA na tv anyasya/ "tathA" iti samuccaye/ "tAttvika eva tu" tattvarUpa eveti// atha sAnubandhetarAbhivyaktyartham Aha/ asyaiva tv anapAyasya sAnubandhas tathA smRtaH/ yathoditakrameNaiva sApAyasya tathAparaH// 371// asyaiva tu pUrvoktayogabhAjo jIvasya punaH/ anapAyasya yogabAdhakakliSTakarmarahitasya/ sAnubandhas tathA tatprakAraH san smRtaH zAstrakAraiH/ yathoditakrameNaivAdhyAtmAdirUpeNaiva/ sApAyasyAnapAyavilakSaNasya/ "tathA" iti samuccaye/ aparo 'sAnubandha iti// athApAyam eva vyAcaSTe/ apAyam AhuH karmaiva nirapAyAH purAtanam/ pApAzayakaraM citraM nirupakramasaMjJakam// 372// apAyam AhuH karmaiva nAparaM kiMcit/ nirapAyA uparatasakalakliSTAdRSTAH tIrthakarAdayaH/ purAtanaM prAk kAlopArjitam/ (p. 152) pApAzayakaraM mokSapathapratikUlacittavRttihetuH/ citraM nAnArUpam/ nirupakramasaMjJakaM, upakramaNam upakramaH sarvata ucchedaH, tato vAstvavipAkasAmarthyaharaNaM, tato viziSTAnuSThAnam iSTayogam api nirgatam upakramAn nirupakramaM, tatsaMjJA nAma yasya tat tathA// apAyam evAdhikRtya paramatasaMvAdam Aha/ kaNTakajvaramohais tu samo vighnaH prakIrtitaH/ mokSamArgapravRttAnAm ata evAparair api// 373// kaNTakajvaramohais tu kaNTakena jvareNa mohena ca punaH/ samas tulyaH/ vighnaH pratyUho jaghanyamadhyamotkRSTabhedabhinnaH/ prakIrtito nirUpitaH/ mokSamArgapravRttAnAM samyagdarzanAdyArAdhanAvahitAtmanAm/ ata eva yoganiranubandhatvAd eva hetoH/ aparair api yogibhir na kevalam asmAbhir ity apizabdArthaH/ yathA hi keSAMcit pathikAnAM kvacit pATaliputrAdau gantuM pravRttAnAM kaNTakajvaradigmohair abhibhUtAnAM yathAkramaM stokabahubahutarakAlaM gamanabhaGgahetur vighnaH saMpadyate, evaM yoginAm api siddhipathaprasthitAnAM tathAvidhakarmodayAt triprakArAntarAyaH samupajAyata iti// atha sAsravAnAsravau yogAv adhikRtyAha/ asyaiva sAsravaH prokto bahujanmAntarAvahaH/ pUrvavyAvarNitanyAyAd ekajanmA tv anAsravaH// 374// asyaiva sApAyasya yoginaH/ sAsravo vakSyamANAsravayukto yogaH prokto bahujanmAntarAvaho devamanuSyAdyanekajanmavizeSahetuH/ pUrvavyAvarNitanyAyAn nirapakramakarmaNaH pApAzayakarasyAvazyam eva vedanIyabhAvarUpAt/ ekajanmA tv ekam eva vartamAnaM janma yatra sa tathA punar anAsrava iti// (p. 153) Asravo bandhahetutvAd bandha eveha yan mataH/ sa sAMparAyiko mukhyas tad eSo 'rtho 'sya saMgataH// 375// Asravaty Apatati karma yasmin sa AsravaH/ zuddho 'zuddhaz ca yogabhUta Asravo bandhahetutvAd bandhasya kAraNatvAt/ bandha eva jJAnAvaraNAdikarmarUpa eva kAraNe kAryopacArAt/ iha prakrame/ yad yasmAt/ mataH saMmataH/ sAMparAyikaH kaSAyaprabhavaH sUkSmasaMparAyaguNasthAnakAvasAnaH/ mukhyo 'nupacAritaH/ tat tasmAt/ eSaH sAMparAyikabandhalakSaNaH/ artho 'bhidheyam/ asyAsravasya saMgataH// evaM caramadehasya saMparAyaviyogataH/ itvarAsravabhAve 'pi sa tathAnAsravo mataH// 376// evaM yathA sakaSAyasya sAsravo yogas tathA caramadehasya pazcimazarIrasya/ saMparAyaviyogataH kopAdikaSAyavirahAt/ itvarAsravabhAve 'pi kevalayogapratyayadvisAmAyikacalavedanIyabandhasadbhAve kiM punas tadabhAva ity apizabdArthaH/ evaMvidho yaH sa tathA tatprakAro 'nAsravo dvitIyo yogabhedo mataH// nanu kathaM sAsravo 'pi yogo 'nAsrava ukta ity AzaMkyAha/ evam/ nizcayenAtra zabdArthaH sarvatra vyavahArataH/ nizcayavyavahArau ca dvAv apy abhimatArthadau// 377// nizcayenopalakSitAn nizcayaprApakAd ity arthaH/ atra yogAdhikAre/ zabdArtho 'nAsravAdizabdAgataH/ sarvatra sarveSu padeSu/ vyavahArato vyavahArAdezAt/ nizcayena hy ayogikevaliny anAsravo yogaH; yas tu sayoginy apy anAsravatvena yogo 'bhidhIyate sa nizcayahetunA vyavahAreNeti/ evaM ca sati nizcayavyavahArau ca nizcayo vyavahAraz cety arthaH/ dvAv apy abhimatArthadAv iSTaphaladAyakau vartete iti// (p. 154) athopasaMharann Aha/ saMkSepAt saphalo yoga iti saMdarzito hy ayam/ Adyantau tu punaH spaSTaM brUmo 'syaiva vizeSataH// 378// saMkSepAt samAsAt/ saphalaH saha phalena yogaH/ ity evaM saMdarzitaH/ hi sphuTavRttyA/ ayam adhyAtmAdibhedaH/ Adyantau tu punarAdyantAv eva punaradhyAtmavRttisaMkSayalakSaNau bhedau/ spaSTaM sphuTam/ brUmo 'syaiva yogasya vizeSato vizeSeNa// etad evAha/ tattvacintanam adhyAtmam aucityAdiyutasya tu/ uktaM vicitram etac ca tathAvasthAdibhedataH// 379// tattvacintanaM paramArthabhAvanArUpam adhyAtmam/ aucityena sarvArthagocareNa AdizabdAn maitryAdiguNaiz ca yutasya tu yuktasyaiva/ uktaM aucityAd vRttayuktasya vacanAt tattvacintanam/ maitryAdibhAvasaMyuktam adhyAtmaM tadvido viduH// ity anena granthena/ vicitraM nAnArUpam/ etac caitat punar adhyAtmam/ kuta ity Aha/ tathA tatprakArA ye 'vasthAdayo dravyakSetrakAlabhAvAH, teSAM bhedA vizeSAH, tebhya iti// tatra/ Adikarmakam Azritya japo hy adhyAtmam ucyate/ devatAnugrahAGgatvAd ato 'yam abhidhIyate// 380// AdikarmakaM pradhAnadhArmikalakSaNam/ AzrityApekSya/ japo hi karajapAdirUpa eva/ adhyAtmam ucyate/ kuta ity Aha "devatAnugrahAGgatvAt" devatAnugrahasya tadupakArarUpasyAGgatvAt kAraNabhAvatvAt/ ata Urdhvam/ ayaM japo 'bhidhIyata iti// (p. 155) yathA/ japaH sanmantraviSayaH sa cokto devatAstavaH/ dRSTaH pApApahAro 'smAd viSApaharaNaM yathA// 381// japaH punaH punaH parivRttirUpaH/ sanmantraviSayo viziSTamantragocaraH/ sa ca sa punar mantra ukto devatAstava RSabhAdidevatAstavarUpaH praNavanamaHzabdAdisvAhAparyantaH/ athAsya phalam Aha "dRSTaH pApApahAraH" mithyAtvAdipApapralayaH "asmAt" sanmantrarUpAd devatAstavAt "viSApaharaNaM" sthAvarajaGgamarUpaviSottAraNaM "yathA" tathAvidhamantrAt// yathAsau kartavyas tathAha/ devatApurato vApi jale vAkaluSAtmani/ viziSTadrumakuJje vA kartavyo 'yaM satAM mataH// 382// devatAyA niSkaladevatArUpAyAH purato 'grataH/ vApIti vikalpe vA jale vAkaluSAtmani svacchasvabhAve 'kaluSajalasamIpe vety arthaH/ viziSTadrumakuJje vA bahalapatrapuSpaphalazAlinAM vanaspatInAM gahane vA kartavyo 'yaM japaH satAM mataH// parvopalakSito yad vA putraMjIvakamAlayA/ nAsAgrasthitayA dRSTyA prazAntenAntarAtmanA// 383// parvopalakSitaH karAGgulIparvaprAdakSiNyacihnitaH/ "yad vA" iti pakSAntare/ putraMjIvakamAlayA rudrAkSanAmakavanaspatiphalamAlayA/ nAsAgrasthitayA nAsAgrabhAgapratibaddhayA/ dRSTyA pratItarUpayA/ tathA prazAntena prazamabhAjA/ antarAtmanA manorUpeNa// tatra ca yat kRtyAntaraM tad Aha/ vidhAne cetaso vRttis tadvarNeSu tatheSyate/ arthe cAlambane caiva tyAgaz copaplave sati// 384// (p. 156) vidhAne japaviSaye/ cetaso manaso vRttiH/ tadvarNeSu sanmantrAkSararUpeSu/ "tathA" iti samuccaye/ iSyate manyate matimadbhiH/ arthe cAbhidheye/ Alambane caiva pratimAdau cetaso vRttiH/ tyAgaz copasaMhAraH punarjapasya/ upaplave manovizrotasikArUpe sati// athaitat tyAgaphalam Aha/ mithyAcAraparityAga AzvAsAt tatra vartanam/ tacchuddhikAmatA ceti tyAgo 'tyAgo 'yam IdRzaH// 385// upaplavAvasthAyAM japaparityAge sati mithyAcArasyAntaraniruddhendriyAdivikArasya praNidhAnAd yad bahiH prazAntAkArakaraNaM tal lakSaNasya parityAgaH/ tathA/ AzvAsAttrANapariNAmAt/ tatra jape/ vartanaM pravRttiH kRtA bhavati/ mA bhUd anyathA mamAyam atrAdhikArIti bhAvaH/ tacchuddhikAmatA ca tacchddhau japazuddhau kAmo 'bhilASo yasya sa tathA; tadbhAvas tattA/ sA cety evaM, kAraNatrayAt/ tyAgo japasya/ kim ity Aha "atyAgaH" anujJAnaM "ayam IdRzaH" upaplavakAlabhAvaH zuddhajapaphalatvAt tasyeti// atha japasyaiva kAlamAnam Aha/ yathApratijJam asyeha kAlamAnaM prakIrtitam/ ato hy akaraNe 'py atra bhAvavRttiM vidur budhAH// 386// yathApratijJaM yAvatI pratijJA tadanatikrameNa/ asya japasya/ iha vicAre/ kAlamAnaM dvighaTikAdirUpam/ prakIrtitam/ ato hi pratijJAyA evAbhigraharUpAyAH/ akaraNe 'pi pratijJAtakAlAd anyatra japasya kiM punaH karaNa ity apizabdArthaH/ atra jape/ bhAvavRttiM manovRttirUpAm/ vidur jAnanti budhA iti// (p. 157) etad eva bhAvayati/ munIndraiH zasyate tena yatnato 'bhigrahaH zubhaH/ sadAto bhAvato dharmaH kriyAkAle kriyodbhavaH// 387// munIndrair munivRndArakaiH/ zasyate zlAghyate/ tenAkaraNakAle 'pi zubhabhAvavRttilakSaNena hetunA/ yatnato yatnAt/ abhigrahaH zubhaH zubhArthaviSayaH/ sadA sarvakAlam/ ato 'bhigrahAt/ bhAvataH pariNAmazuddheH/ dharmaH zubhabandharUpaH/ kriyAkAle 'bhigrahAnuSThAnalakSaNe/ kriyodbhavaH dharmaH// adhyAtma eva matAntaram Aha/ svaucityAlocanaM samyak tato dharmapravartanam/ AtmasaMprekSaNaM caiva tad etad apare jaguH// 388// svaucityAlocanaM nijayogyatAparyAlocanam/ samyag yathAvatprathamam/ tatas tadanantaram/ dharme caityavandanAdyanuSThAnarUpe pravartanaM kAryam/ AtmasaMprekSaNaM caiva vakSyamANam/ kim ity Aha "tat" adhyAtmaM "etat" tritayaM "apare" zAstrakArAH "jaguH" Ucur iti// athaitad eva krameNa vyAcaSTe/ yogebhyo janavAdAc ca liGgebhyo 'tha yathAgamam/ svaucityAlocanaM prAhur yogamArgakRtazramAH// 389// yogebhyaH kAyavAGmanovyApArebhyaH prazastagamanazubhabhASaNaniravadyacintanasvabhAvebhyaH/ janavAdAl lokapravAdarUpAt/ caH samuccaye/ liGgebhyo nimittebhyaH/ athAnantaram/ yathAgamam AgamAnusAreNa nandIsUtram ityAdirUpeNa/ kim ity Aha "svaucityAlocanaM prAhuH" bruvate "yogamArgakRtazramAH" uktarUpA eva// atha svayam evaitat tritayam AcaSTe/ (p. 158) yogAH kAyAdikarmANi janavAdas tu tatkathA/ zakunAdIni liGgAni svaucityAlocanAspadam// 390// yogAH kAyAdikarmANi kAyaprabhRtivyApArAH/ janavAdas tu lokapravAdaH punaH/ tatkathA prastutadharmAdhikArivRttAnto 'kliSTaH/ zakunAdIni zakunopazrutizeSanimittAnveSaNalakSaNAni liGgAni/ kim ity Aha "svaucityAlocanAspadam"/ "AspadaM" ity AzrayaH// ekAntaphaladaM jJeyamato dharmapravartanam/ atyantaM bhAvasAratvAt tatraiva pratibandhataH// 391// ekAntaphaladaM nizcayenAbhISTaphaladAyi jJeyamataH svaucityAlocanAd anantaroktAd dharmapravartanam/ kuta ity Aha "atyantaM" atIva "bhAvasAratvAt" bhAvapradhAnatvAt "tatraiva" dharme "pratibandhataH" dharmapratibandham antareNaudayikabhAvopahatatvena svaucityAlocanAyogAt// atraiva vizeSam Aha/ tadbhaGgAdibhayopetas tatsiddhau cotsuko dRDham/ yo dhImAn iti sannyAyAt sa yad aucityam IkSate// 392// tasya prastotum iSTasya yogasya bhaGgabhayena, AdizabdAd aticArabhayena copeto yuktaH/ tatsiddhau cikIrSitadharmaniSpattiviSaye/ caH samuccaye/ utsukaH zraddhAtirekAt satvaraH/ dRDham atIva/ yo dharmAdhikArI/ dhImAn kAryapariNAmaparyAlocakabuddhidhanaH/ ity evam/ sannyAyAc chuddhayukteH/ saH/ yad yasmAt/ aucityam uktarUpam/ IkSate 'pekSaNIyatayA pazyatIti// AtmasaMprekSaNaM caiva jJeyam ArabdhakarmaNi/ (p. 159) pApakarmodayAd atra bhayaM tadupazAntaye// 393// AtmasaMprekSaNaM caiva kiM kRtaM kiM vA kartavyazeSam ityAdyAtmanibhAlanarUpaM punaH/ jJeyam ArabdhakarmaNi aNuvratAdipAlanarUpe/ kutaH/ yataH/ pApakarmodayAt pApakarmavipAkAt/ atra dharmakarmaNi/ bhayaM bhaGgAdiviSayaM saMjAyate/ tatas tadupazAntaye bhayopazamanimittam// kim ity Aha/ visrotogamane nyAyyaM bhayAdau zaraNAdivat/ gurvAdyAzrayaNaM samyaktaH syAd duritakSayaH// 394// visrotogamane vimArgapravRttau cetasaH sati/ nyAyyaM yuktam/ bhayAdau bhayarogaviSavikArAdirUpa upasthite sati/ zaraNAdivad durgAdipratigrahacikitsAmantrAder iva/ gurvAdyAzrayaNam gurvAdr gurudevasAdharmikAder visrotasikAnigrahahetor AzrayaNam aGgIkaraNam/ samyag yathAvat/ tato gurvAdyAzrayaNAt/ syAd bhavet/ duritakSayo visrotogamanahetukarmanAzo 'cintyazaktiyuktatvAd asyeti// asyaivAdhyAtmatvaM bhAvayann Aha/ sarvam evedam adhyAtmaM kuzalAzayabhAvataH/ aucityAd yatra niyamAl lakSaNaM yat puroditam// 395// sarvam evedam aucityAlocanAdi/ adhyAtmaM kuzalAzayabhAvataH prazastacittasadbhAvAt/ atra hetuH/ aucityAd vRttayuktazlokoktam/ yatra svaucityAlocanAdau/ niyamAl lakSaNaM svarUpam/ yad yasmAt/ puroditaM vartata iti// atraiva punar api matAntaram Aha/ devAdivandanaM samyakpratikramaNam eva ca/ maitryAdicintanaM caitat sattvAdiSv apare viduH// 396// (p. 160) devAdInAM devaprabhRtInAM vandanaM stavanaM namanarUpam/ samyakpratikramaNam eva ca svasthAnAd yat paraM sthAnaM pramAdasya vazAd gataH/ bhUyo 'py AgamanaM tatra pratikramaNam ucyate// ity evaMlakSaNam/ maitryAdicintanaM caitad adhyAtmam/ sattvAdiSu sattvaguNAdhikaklizyamAnAvinayeSu viSaye/ apare vidur jAnate// atha devAdivandanAdy eva krameNa vyAcaSTe/ sthAnakAlakramopetaM zabdArthAnugataM tathA/ anyAsaMmohajanakaM zraddhAsaMvegasUcakam// 397// sthAnena caityavandanAyogyazarIrasaMsthAnarUpeNa kAlena saMdhyAtrayAdinA krameNa praNipAtadaNDakAdinopetaM yutam/ "iSTaM devAdivandanaM" ity uttareNa yogaH/ zabdArthAnugataM devAdivandanasUtrAbhidheyopayogayuktam/ "tathA" iti vizeSaNasamuccaye/ anyAsaMmohajanakaM yuktasvarapradhAnatayA svavyatiriktatadanuSThAnapravRttajanAsaMmohasaMpAdakam/ tathA zraddhAsaMvegasUcakaM zraddhAsaMvegayoH pratItarUpayor abhivyaktihetuH// tathA/ prollasad bhAvaromAJcaM vardhamAnazubhAzayam/ avanAmAdisaMzuddham iSTaM devAdivandanam// 398// prollasaj jRmbhamANo bhAvaromAJco 'kRtrimapulakarUpo yatra tat tathA/ vardhamAnaH zubha Azayo yatra tat tathA/ avanAmAdayo 'vanAmayathAjAtAdayo vandanakopayogino ye kriyAvizeSAs taiH saMzuddham anavadyam/ iSTam abhimatam/ devAdivandanaM prAguktarUpam iti// pratikramaNam apy evaM sati doSe pramAdataH/ (p. 161) tRtIyauSadhakalpatvAd dvisaMdhyam athavAsati// 399// pratikramaNam api SaDvidhAvazyakakriyArUpam/ evaM devAdivandananyAyeneSTam/ sati doSe guptisamitiguruvinayabhaGgAdilakSaNe/ pramAdatas tathAvidhAnAbhogAdipramAdAt/ atraiva pakSAntaram Aha "tRtIyauSadhakalpatvAt"/ iha trINy auSadhAni/ tatraikaM prayujyamAnaM vyAdhiM bhAvinaM nAzayati, abhAve punas taM karoti/ dvitIyaM punaH santaM vyAdhim apanayati, tadabhAve tu na guNAya nApi doSAya/ tRtIyaM tu santaM doSam apanayati, asattve ca rasAyanatayA pariNamati/ tatas tRtIyauSadhakalpatvAt/ "dvisaMdhyaM" dve prAbhAtikasAyantanyau saMdhye yatra tat tathA/ "athavA" iti vikalpAntare/ asati doSa iti// atha yad viSayam etat tad Aha/ niSiddhAsevanAdi yad viSayo 'sya prakIrtitaH/ tad etad bhAvasaMzuddheH kAraNaM paramaM matam// 400// niSiddhAsevanAdi paDisiddhANaM karaNe kiccANam akaraNe yo paDikkamaNaM/ assaddahaNe ya tahA vivarIyaparUvaNAe ya// iti sUtroktAt/ yad yasmAt kAraNAt/ viSayo 'sya pratikramaNasya prakIrtitaH/ tat tasmAt/ etat pratikramaNam/ bhAvasaMzuddher antaHkaraNanirmalatAyAH/ kAraNaM paramaM prakRSTaM matam// maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyaparicintanam/ sattvaguNAdhikaklizyamAnAprajJApyagocaram// 401// maitrI pramodaz ca kAruNyaM ca mAdhyasthyaM ca teSAM paricintanaM smaraNam/ kIdRzam ity Aha/ sattvAz ca sarve prANino guNAdhikAz cAtmanaH sakAzAd adhikaguNavantaH klizyamAnAz ca tathAvidhazArIramAnasaduHkhopanipAtena bAdhAvanto 'prajJApyAz ca (p. 162) prajJApayitum ayogyA raktadviSTAdayaH, tata ete yathAkramaM gocarA yasya tat tathA/ "adhyAtmaM" iti prakRtam eva// atraiva vizeSam Aha/ vivekino vizeSeNa bhavaty etad yathAgamam/ tathA gambhIracittasya samyagmArgAnusAriNaH// 402// vivekino labdhaparamArthavimarzasya/ vizeSeNa viziSTavRttyA/ bhavaty etan maitryAdicintanarUpam adhyAtmam/ yathAgamam AgamanirUpitakramAnatikrameNa, tasya prAya etat pariNAmacatuSTayAd bahizcetovRtter abhAvAt/ kIdRzasyety Aha "tathA" iti vizeSaNasamuccaye "gambhIracittasya" anupalakSyamANaharSaviSAdAdivikArasya, ata eva "samyagmArgAnusAriNaH" zuddhanivRttipathasthitasyeti// athopasaMhAram Aha/ evaM vicitram adhyAtmam etad anvarthayogataH/ Atmany adhIti saMvRtter jJeyam adhyAtmacintakaiH// 403// evaM uktanyAyena/ vicitram anekarUpam/ adhyAtmam etat prAguktam/ "vijJeyaM" ity uttareNa yogaH/ kuta ity Aha "anvarthayogataH"/ eSo 'pi kuta ity Aha "Atmani" jIve "adhIti" AdhArabhUte, "iti" ity etasya pUrvoktArthasya, "saMvRtteH" sAMgatyena vartanAt "jJeyam adhyAtmacintakaiH" bhAvayogibhir iti// atha vRttisaMkSayam adhikRtyAha/ bhAvanAditrayAbhyAsAd varNito vRttisaMkSayaH/ sa cAtmakarmasaMyogayogyatApagamo 'rthataH// 404// bhAvanAdi bhAvanAdhyAnasamtAlakSaNaM yad yogatrayaM tasyAbhyAsAt/ varNito vRttisaMkSayaH paJcamo yogabhedo yogazAstreSu/ (p. 163) sa ca sa punar vRttisaMkSayaH/ AtmanaH karmasaMyogayogyatAyA apagamo nivRttir arthataH paramArtham apekSyeti// idam eva bhAvayati/ sthUrasUkSmA yataz ceSTA Atmano vRttayo matAH/ anyasaMyogajAz caitA yogyatAbIjam asya tu// 405// sthUrA gamanAdirUpAH sUkSmAz cocchvAsaniHzvAsAdirUpAH/ yato yasmAt/ ceSTA jIvapradezaparispandalakSaNAH/ Atmano vRttayo vyApArA matAH/ tataH kim ity Aha "anyasaMyogajAz ca" anyena karmaNA saha yo jIvasya saMyogas tasmAj jAtA eva "etAH" ceSTA "yogyatAbIjaM" hetuH "asya tu" asya saMyogasya punaH// atraiva vipakSe bAdhAm Aha/ tadabhAve 'pi tadbhAvo yukto nAtiprasaGgataH/ mukhyaiSA bhavamAteti tad asyA ayam uttamaH// 406// tadabhAve 'pi yogyatAvirahe yogyatAyAH punaH syAd eva tadbhAva ity apizabdArthaH/ tadbhAvo 'nyasaMyogabhAvaH/ yukto ghaTamAnaH/ na naiva/ atiprasaGgato 'tiprasaGgadoSavyAghAtAt/ mukhyaiSA anyasaMyogayogyatA/ bhavamAtA saMsArajananI/ iti padasamAptau/ tat tasmAt/ asyA anyayogayogyatAyAH sakAzAt/ ayam anyasaMyogaH/ uttamo 'nupacaritaH// etad eva bhAvayati/ pallavAdyapunarbhAvo na skandhApagame taroH/ syAn mUlApagame yadvat tadvad bhavataror api// 407// pallavAdInAM pallavapuSpaphalAdInAM vRkSAvayavAnAm apunarbhAvaH punarabhavanam/ na naiva/ skandhApagame sthaDocchede/ (p. 164) taror vaTAdeH/ syAn bhavet/ mUlApagame mUlocchede/ yadvad yathA syAt/ tadvat tathA/ bhavataror api saMsAravRkSasyApIti/ yathA hi mUlAnucchede kandocchede kRte 'pi na pallavAdInAm atyantasamucchedo mUlAvaSTambhena punarbhAvasaMbhavAt, evaM nArakatiryagAdibhAvocchede 'pi na tu bhavavedyavikArANAm atyantasamucchedas tadbhavayogyakarmabandhayogyatocchedam antareNeti// athAmum eva dRSTAntadArSTAntikabhAvaM bhAvayann Aha/ mUlaM ca yogyatA hy asya vijJeyoditalakSaNA/ pallavA vRttayaz citrA hanta tattvam idaM param// 408// mUlaM ca mUlaM punaH/ yogyatA hi yogyataiva/ asya bhavataroH/ vijJeyoditalakSaNA nirUpitarUpA prAk/ pallavA vRttayo vyApArAH/ citrA nAnAprakArAH/ "hanta" iti prAgvat/ tattvam idaM paraM prakRSTam iti// evaM yat siddhaM tad Aha/ upAyopagame cAsyA etad AkSipta eva hi/ tattvato 'dhikRto yoga utsAhAdis tathAsya tu// 409// upAyopagame ca sarvakAryeSUpAyatattvAGgIkAre sati punaH/ asyA yogyatAyAH/ kim ity Aha "etad AkSipta eva hi" tathAbhavyatvapAkarUpayA yogyatayaivAkSiptaH "tattvataH" paramArthavRttyA "adhikRtaH" adhyAtmAdiH "yogaH" vartate/ atra vizeSahetunirdhAraNAyAha "utsAhAdiH" vakSyamANaH/ "tathA" iti samuccaye/ asya yogasya punar upAyaH// etad evAha/ utsAhAn nizcayAd dhairyAt saMtoSAt tattvadarzanAt/ muner janapadatyAgAt SaDbhir yogaH prasidhyati// 410// utsAhAd vIryollAsAt/ nizcayAt kartavyaikAgrapariNAmAt/ (p. 165) dhairyAd vyasanopanipAte 'pi pratijJAto 'vicalanAt/ saMtoSAd AtmArAmatAlakSaNAt/ tattvadarzanAd yoga eveha paramArtha iti samAlocanAt/ muner yoginaH/ janapadatyAgAd bhavAnugatikalokavyavahAraparityAgAt/ kim ity Aha "SaDbhiH" utsAhAdibhiH "yogaH prasidhyati" niSpattiM labhate// athAsya nizcayopAyam Aha/ AgamenAnumAnena dhyAnAbhyAsarasena ca/ tridhA prakalpayan prajJAM labhate yogam uttamam// 411// Agamena yogaviSayeNaiva/ anumAnena tathopapattyA yathAnupapattirUpeNa/ dhyAnasyAbhyAsaH punaHpunaranuzIlanaM, tasya rasena/ caH prAgvat/ tridhA tribhir etaiH prakAraiH/ prakalpayan vyApArayan/ prajJAM buddhim/ labhate nizcinoti/ yogam uttamaM bhAvarUpam iti// katham ity Aha/ AtmA karmANi tadyogaH sahetur akhilas tathA/ phalaM dvidhA viyogaz ca sarvaM tattatsvabhAvataH// 412// AtmA jIvaH samasti/ karmANy AtmavyatiriktAni santi/ tadyogas tayor jIvakarmaNor vahnyayaspiNDayor iva yogo mIlakaH/ sahetur mithyAtvAdikAraNanimittaH/ akhilaH sakalakAlagataH/ tathA phalaM kAryaM nArakatvAdi tadyogasya/ dvidhA zubhAzubhaprakAravat/ viyogaz ca tadyogavighaTanalakSaNaH samasti/ "sahetuH" ity anuvartate/ sarvam AtmAdy etat/ tattatsvabhAvataH teSAm AtmAdInAM sa AtmAdipariNatirUpo yaH svabhAvaH svasattAlakSaNas tasmAt/ na hi svabhAvazUnyatve vandhyAsutAdInAm iva kAcid AtmatvAdipariNatiH kasyacid astIti tattatsvabhAvanibandhanaM sarvaM vastusvarUpaM labhata iti// (p. 166) evaM sati yad bhavati tad Aha/ asmin puruSakAro 'pi saty eva saphalo bhavet/ anyathA nyAyavaiguNyAd bhavann api na zasyate// 413// asmin svabhAvatve/ puruSakAro 'pi na kevalaM kAlAdaya ity apizabdArthaH/ saty eva vidyamAna eva/ saphalaH svakAryakRd bhavet/ anyathA tattatsvabhAvatvAbhAve/ nyAyavaiguNyAn nItivirahalakSaNAt/ bhavann api puruSakAraH/ tathAvidhAjJAnadoSAn na zasyate na prazasyate kaMkaTukapAkapravRttatathAvidhapAcakapuruSakAra iva// ato 'karaNaniyamAt tattadvastugatAt tathA/ vRttayo 'smin nirudhyante tAs tAs tadbIjasaMbhavAH// 414// atas tattatsvAbhAvyAt/ akaraNasya niyamAd aikAntikatvalakSaNAt/ kIdRzAd ity Aha "tattadvastugatAt" mahArambhamahAparigrahAdihetulakSaNavastugatAt/ tathA sarvajJAnusAraprakAreNa/ vRttayo narakagamanAdilakSaNAH/ asmin puruSakAre sati/ nirudhyante nivartante/ tAs tAz citrarUpAH/ tadbIjasaMbhavAs tan narakagamanAdihetur yad bIjaM karmalakSaNaM tasmAt saMbhavo yAsAM tAs tathA/ idam eva dRSTAntadvAreNa samarthayamAnaH prAha/ granthibhede yathaivAyaM bandhahetuM paraM prati/ narakAdigatiSv evaM jJeyas taddhetugocaraH// 415// granthibhede yathaivAyam akaraNaniyamaH/ bandhahetuM mithyAtvAdirUpam/ paraM prakRSTaM saptatikoTikoTyAdisthitinimittam/ pratyAzritya nirUpyate/ narakAdigatiSu viSaye/ evaM paramabandhahetutvakaraNanyAyena/ jJeyas taddhetugocaro narakAdihetuviSayo 'karaNaniyamaH// (p. 167) atraiva vipakSe bAdhAm Aha/ anyathAtyantiko mRtyur bhUyas tatra gatis tathA/ na yujyate hi sannyAyAd ityAdi samayoditam// 416// anyathA karaNaniyamAn abhyupagame/ Atyantiko 'punarbhAvI mRtyur narakAdigocaraH/ bhUyaH punar api/ tatra narakAdiSu/ gatir AtyantikI/ "tathA" iti samuccaye/ na yujyate/ hir yasmAt/ sannyAyAt sadyukteH/ kim ity Aha "ityAdi" AtyantikamRtyvAdi "samayoditaM" siddhAntanirUpitaM vastv iti// athAsya hetudarzanAyAha/ hetum asya paraM bhAvaM sattvAdyAgonivartanam/ pradhAnakaruNArUpaM bruvate sUkSmadarzinaH// 417// hetum asyAkaraNaniyamasya tattatpApasthAnasya/ param utkRSTam/ bhAvam antaHkaraNapariNAmam/ sattvAdInAM zatrumitrodAsInAnAM janAnAm Agaso 'zubhapariNAmarUpasyAparAdhasya nivartanaM nivRttihetum/ pradhAnA yathAvasthitavastuvijJAnAnugatvena bhAvarUpA yA karuNA paraduHkhasamucchedanapravRttis tadrUpaM svabhAvo yasya tat tathA/ bruvate pracakSate/ sUkSmadarzino nipuNAbhogabhAja iti/ yayA karuNayA kriyamANayA zatrUNAm api kliSTapariNAmalakSaNo 'parAdho nivartate caNDakozikasarpasyeva bhagavati sA sarvapApAnAm akaraNaniyamanimittam iti// atraiva matAntaram Aha/ samAdhir eSa evAnyaiH saMprajJAto 'bhidhIyate/ samyak prakarSarUpeNa vRttyarthajJAnatas tathA// 418// samAdhir eSa evAdhyAtmAdir yogaH/ anyais tIrthAntarIyaiH/ (p. 168) saMprajJAtaH saMprajJA tasyAbhidhIyate/ kuta ity Aha "samyak" yathAvat "prakarSarUpeNa" savitarkanizcayAtmakena "vRttyarthajJAnataH" vRttInAM naranArakAdyAtmaparyAyANAm arthAnAM dvIpAcalajaladhiprabhRtInAM jJAnato vikalpAt/ tathA tena prakAreNa/ yataH samyak prakRSTaM vRttyarthajJAnaM tatprakAram atrAsti, tato 'sau samAdhiH saMprajJAta ity ucyata iti// athaitat samAdhiphalam Aha/ evam AsAdhya caramaM janmAjanmatvakAraNam/ zreNim Apya tataH kSipraM kevalaM labhate kramAt// 419// evam uktarUpeNa samAdhinA samAhitaH san/ AsAdhya krameNopalabhya/ caramaM pazcimam/ janma bhavam/ avidyamAnajanmAjanmA, tadbhAvo 'janmatvaM, tasya kAraNaM hetum/ zreNiM kSapakazreNilakSaNam/ Apya labdhvA/ tataH zreNiprApter anantaram/ kSipram acireNa/ kevalaM jJAnaM darzanaM ca/ labhate kramAt// tataH/ asaMprajJAta eSo 'pi samAdhir gIyate paraiH/ niruddhAzeSavRttyAdi tatsvarUpAnuvedhataH// 420// asaMprajJAtaH saMprajJAtavilakSaNaH/ eSo 'py eSa eva yogaH/ kaivalyalakSaNAvasthAntaraprAptaH/ samAdhir gIyate prajJApyate/ parais tIrthAntarIyaiH/ kuta ity Aha/ niruddham azeSaM samastaM vRttyAdi vRttir uktalakSaNA AdizabdAt tadbIjaM ca yatra tat tathA/ tac ca tatsvarUpaM ca yogasvarUpaM tenAnuvedhAt/ aikyAnayanAd AtmanaH/ yatra samAdhau vRttyAdyazeSaM nirudhyata AtmA ca labdhatatsamAdhisvarUpAnuvedho bhavati so 'saMprajJAto mAnasavijJAnavaikalyAd ucyata iti/ iha dvidhA saMprajJAtaH samAdhiH, sayogikevalikAlabhAvI ayogikevalikAlabhAvI (p. 169) ca/ tatrAdyo manovRttInAM vikalpajJAnarUpANAM tadbIjasya jJAnAvaraNAdyudayarUpasya nirodhAd utpadyate/ dvitIyas tu sakalAzeSakAyAdivRttInAM tadbIjAnAm audArikAdizarIrarUpANAm atyantocchedAt saMpadyata iti// athAtraiva vaktavyAntaram Aha/ dharmamegho 'mRtAtmA ca bhavazakrazivodayaH/ sattvAnandaH paraz ceti yojyo 'traivArthayogataH// 421// dharmamegho dharmameghanAmA samAdhivizeSaH/ amRtAtmA cAmRtabhAvakAraNatvAt/ bhavazakrazivodayaH sattvAnandaH paraz cety evaM samAdhivizeSas tattattIrthAntarIyazAstrasiddhaH/ yojyo yojanIyaH/ atraivAdhyAtmAdiyoge/ arthayogato 'rthasAMgatyAt/ vicitrAvastho hi yogaH, tatas tadavasthAm apekSya ko nAma samAdhivizeSas tatrAntarbhAvaM na labhata iti// atha sarvasamAdhiphalam Aha/ maNDUkabhasmanyAyena vRttibIjaM mahAmuniH/ yogyatApagamAd dagdhvA tataH kalyANam aznute// 422// maNDUkabhasmanyAyena dardurazarIrakSArIkaraNadRSTAntena/ vRttibIjaM zArIramAnasaceSTAnimittaM tattatkarmarUpam/ mahAmuniH kSapako 'nivRttibAdarAdis tattadguNasthAnakasthaH/ yogyatApagamAt tattatkarmasaMbandhayogyatAtyantocchedAt/ dagdhvA zukladhyAnadAvAnalena bhasmabhAvam ApAdya/ tataH sarvadahanAnantaram/ kalyANaM nivRttirUpam/ aznute labhate// athAtrApi tathAbhavyatvam eva hetur iti darzayann Aha/ yathoditAyAH sAmagryAs tatsvAbhAvyaniyogataH/ yogyatApagamo 'py evaM samyag jJeyo mahAtmabhiH// 423// (p. 170) yathoditAyA adhyAtmAdirUpAyAH sAmAgryAH/ tatsvAbhAvyaniyogatas tathAbhavyatvavyApArAt/ kim ity Aha "yogyatApagamo 'pi" kiM punar yogyatAnimittakarmApagama ity apizabdArthaH/ "evaM" uktarUpayogyatAbhyAsena/ samyak sUkSmAbhogena/ jJeyo mahAtmabhir iti/ yathAdhyAtmAdiyogasahAyAt tathAbhavyatvAt tattadbandhApagamaH saMpadyate, tathA tadbandhayogyatApagamo 'pIti// evaM yogavizeSasiddhau yad bhavati tad Aha/ sAkSAd atIndriyAn arthAn dRSTvA kevalacakSuSA/ adhikAravazAt kazcid dezanAyAM pravartate// 424// sAkSAd anyAnapekSitayA/ atIndriyAn indriyaviSayAtItAn/ arthAn jIvAdIn/ dRSTvA vilokya/ kevalacakSuSA kevalajJAnadarzanadRSTyA/ adhikAravazAd yogyatAvizeSalakSaNAt/ kazcit tIrthakarapadaprAyogyo jIvaH/ dezanAyAM svatantradharmakathArUpAyAM pravartate// kIdRzaH sann ity Aha/ prakRSTapuNyasAmarthyAt prAtihAryasamanvitaH/ avandhyadezanaH zrImAn yathAbhavyaM niyogataH// 425// prakRSTapuNyasAmarthyAt tIrthakaratvAdiheturUpAtyantottamasukRtAnubhAvAt/ prAtihAryasamanvito 'zokavRkSAdidevakRtapUjopacArasahitaH/ avandhyadezanaH samyaktvAdinirvANakAraNaphaladharmakathaH/ zrImAn sarvAtizAyijJAnalakSmIpAtram/ yathAbhavyaM yogyajIvAnatikrameNa/ niyogataH prathamapazcimadinapraharArAdhanArUpAt// atraiva matAntarANy Aha/ kecit tu yogino 'py etad itthaM necchanti kevalam/ (p. 171) anye tu muktyavasthAyAM sahakAriviyogataH// 426// kecit tu jaiminIyAH/ yogino 'py adhyAtmAdiyogabhedavato jIvasya kiM punas tadanyarUpasyety apizabdArthaH/ etat prAguddiSTaM/ ittham atIndriyArthaviSayatayA/ necchanti kevalaM kevalajJAnam/ tathA ca te paThanti/ atIndriyANAm arthAnAM sAkSAd draSTA vidyate/ vacanena hi nityena yaH pazyati sa pazyati// anye tu sAMkhyA muktyavasthAyAM kevalaM necchanti/ kuta ity Aha/ sahakAriNo manolakSaNasya prakRter vighaTanena viyogato visaMyogAt/ etac ca matadvayaM yathAphalgu tathopariSTAd vakSyate iti// caitanyam Atmano rUpaM na ca tajjJAnataH pRthak/ yuktito yujyate 'nye tu tataH kevalam AzritAH// 427// caitanyam Atmano rUpaM "caitanyaM puruSakArasya svarUpaM" iti vacanaprAmANyAt/ na ca na punaH/ tac caitanyam/ jJAnato jJAnAt/ pRthag bhinnam/ yuktitaH zuddhahetuprayogAt/ yujyate kiM tu jJAnam eva/ anye tu jainAH punaH/ tato jJAnacaitanyayor abhedAd ghAtikarmakSayAnantaram/ kevalaM paripUrNajJAnarUpaM saMsArAvasthAyAM muktyavasthAyAM cAzritAH pratipannAH// athaitat phalam Aha/ asmAd atIndriyajJaptis tataH saddezanAgamaH/ nAnyathA chinnamUlatvAd etad anyatra darzitam// 428// asmAt kevalAt/ atIndriyajJaptiH svargApavargAdInAm atIndriyaviSayAbhigamabhAvajJAnaM saMpadyate/ tato 'nantaram/ satI kaSacchedatApazuddhA yA dezanA vastuprajJApanA mAtRkA padatrayoddhATarUpA tato 'py Agamo 'GgAnaGgAdibhedaH pravartate, (p. 172) atha vA saddezanaivAgama iti samAsaH/ atraiva vipakSe bAdhAm Aha "na" naiva "anyathA" kevalidezanAm antareNAgamaH/ kuta ity Aha "chinnamUlatvAt" chinnaM truTitaM mUlam AgamArthasAkSAd darzipuruSalakSaNaM yasya sa tathA tadbhAvas tattvaM tasmAt/ yathA hi svAtantryeNAtidrAghIyasyApi jAtyandhaparaMparayA hastyAdilakSaNo 'rthaH prajJApyamAno na satyarUpatAM pratipadyate, tathA sarvajJapraNetRka Agamo 'py arvAg darziparaMparAprajJApanApanno yojanIya iti/ etad AgamAnyathAnupannatvam anyatra zAstravArtAsamuccayAdau vistareNa darzitam iti// tathA cehAtmano jJatve saMvid asyopapadyate/ eSAM cAnubhavAt siddhA pratiprANy eva dehinAm// 429// "tathA ca" iti pUrvoktabhAvanArthaH/ iha loke/ Atmano jJatve cidrUpatve/ saMvij jJAnam/ asyAtmana upapadyate/ anyathA tatsvabhAvatve svavyatiriktajJAnayoge 'pi pradIpahastAndhavan na kiMcid ayam AtmA jAnIyAd iti/ na ca vaktavyaM "saMvid evAsya na bhaviSyati" ity Aha "eSAM ca" saMvidbAhyAbhyantarArthaviSayANAM punaH "anubhavAt siddhA" saMvedanAt pratiSThitA/ katham ity Aha "pratiprANy eva" sarvajIvavyAptyaiva "dehinAM" jIvAnAm iti// jJasvabhAvatAm evAdhikRtyAha/ agner uSNatvakalpaM tajjJAnam asya vyavasthitam/ pratibandhakasAmarthyAn na svakArye pravartate// 430// agner uSNatvakalpaM svabhAvabhUtam ity arthaH/ tac caitanyAparanAmakam/ jJAnaM kevalajJAnam/ asyAtmanaH/ vyavasthitaM pratiSThitam/ yadi nAmaivaM, tataH kiM na sarvArthaviSayaM sarvadA pravartata (p. 173) ity Aha "pratibandhakasAmarthyAt" jJAnAvaraNodayalakSaNAt "na svakArye" sarvArthaparicchedarUpe "pravartate"// etad eva vyatirekata Aha/ jJo jJeye katham ajJaH syAd asati pratibandhake/ dAhye 'gnir dAhako na syAt katham apratibandhakaH// 431// jJo jJAtA svabhAvata eva sann AtmA/ jJeye jIvAdAv arthe/ katham ajJaH syAn naivety arthaH/ asati pratibandhake jJAnAvaraNAdyudaye sayogikevalyAdyavasthAyAm/ etad eva prativastUpamayAha "dAhye" dagdhuM zakye sati tRNAdau "agnir dAhakaH" bhasmAvasthAkArI "na syAt katham apratibandhakaH" avidyamAnamantrAdistambhaH// sarvANy eva hi jJAnAni sannihitaviSayANy eva pravartante/ yathA cakSurjJAnaM ca bhavatAM kevalaM tathA dRSTAntatayopanyasto 'gniH sannihitadAhyadAhaka eveti/ dezaviprakarSa eva pratibandhakaH/ katham asyA asmin sati sarvArthaviSayatvam ity AzaGkAM pariharann Aha/ na dezaviprakarSo 'sya yujyate pratibandhakaH/ tathAnubhavasiddhatvAd agner iva sunItitaH// 432// na naiva dezaviprakarSaH svargapAtAlAdirUpaH/ asya kevalasya/ yujyate pratibandhakaH/ tathAnubhavasiddhatvAd yathA dezaviprakarSo merumakarAkarAdiviSayagato jJAnavizeSapravRttau pratibandhako na bhavati, tathAnubhavasya svasaMvedanarUpasya siddhatvAt/ "agner iva" iti vaidharmyadRSTAntaH/ sunItitaH sannyAyAt/ yathAgner dezaviprakarSaH pratibandhakaH, na tathA kevalasyety arthaH// tarhi katham anayor dRSTAntadArSTAntikabhAva ity AzaMkyAha/ (p. 174) aMzatas tv eSa dRSTAnto dharmamAtratvadarzakaH/ adAhyAdahanAdy evam ata eva na bAdhakam// 433// aMzatas tu dezAd eva/ eSo 'gner dAhakatvalakSaNo dRSTAntaH/ kIdRza ity Aha "dharmamAtratvadarzakaH" yathAgner dAhakatvaM svalakSaNaM tathAtmano jJAnam iti khyApakaH, na punaH sAdharmyAt/ tataH kiM siddham ity Aha/ adAhyasya vaMzImUlAder adahanAdi adahanaM, AdizabdAd viprakRSTAdahanaM ca/ evaM dharmamAtratvadarzane siddhe sati/ ata evAMzato dRSTAntAt/ na bAdhakaM kevalasya sarvArthaviSayatvakhyApanena naiva kSatikAri// atha prastutaM sarvajJatvam eva bhAvayati/ sarvatra sarvasAmAnyajJAnAj jJeyatvasiddhitaH/ tasyAkhilavizeSeSu tad etan nyAyasaMgatam// 434// sarvatra viSaye dUrAsannAdibhedabhinne/ sarvasAmAnyaM sarvasya sAdhAraNaM yat sattvAdi tasya jJAnAd avabodhAt/ jJeyatvasiddhito jJeyatAsiddheH/ ekasminn api hy utpAdavyayadhrauvyarUpeNa sattvena viziSTe ghaTAdAv arthe parijJate saty anyasyApi tadrUpatAnatikramAt parijJAnaM kathaMcid upapannam eveti kim ity Aha "tasya" AtmanaH pratibandhakAbhAve "akhilavizeSeSu" atItAnAgatAdibhAveSu "tad etat" prakRtam eva kevalajJAnaM "nyAyasaMgataM" upapannam iti, yato yo yaH sAmAnyaviSayo 'rthaH sa sa kasyacit pratyakSo bhavati, yathA dhUmAd anumIyamAno 'gniH/ sAmAnyajJAnaviSayAz ca sarve bhAvAH/ tasmAt te kasyacit pratyakSA api syur iti// punar apIdam eva bhAvayati/ "sAmAnya" ityAdi/ sAmAnyavad vizeSANAM svabhAvo jJeyabhAvataH/ jJAyate sa ca sAkSattvAd vinA vijJAyate katham// 435// (p. 175) sAmAnyavan mahAsattvAdisAmAnyam iva/ vizeSaNamAtrabimbakadambAdirUpANAm/ svabhAvaH svalakSaNarUpaH/ jJeyabhAvato jJeyatvarUpAt/ jJAyate kenacit puruSeNa/ sa ca svabhAvaH/ sAkSAttvAt sAkSAdbhAvalakSaNAt/ vinAntareNa/ vijJAyate kathaM sAkSAdbhAvagamyatvena vizeSANAM sarvair abhyupagamAt// athopasaMharann Aha/ ato 'yaM jJasvabhAvatvAt sarvajJaH syAn niyogataH/ nAnyathA jJatvam asyeti sUkSmabuddhyA nirUpyatAm// 436// ato vizeSANAM sAkSAdbhAvagamyatvAd dhetoH/ ayaM jIvaH/ jJasvabhAvatvAj jJAtRrUpatvAt/ sarvajJaH sarvArthajJAtA/ syAn niyogataH niyamena/ vipakSe bAdhAm Aha "na" naiva "anyathA" sarvajJatvAbhAve "jJatvam asya" jIvasya "iti" etat "sUkSmabuddhyA nirUpyatAm"/ yadi hi pratibandhakAbhAve 'pi sarvajJo 'sAv AtmA na syAt, tadA jJasvabhAva eva na syAt, AkAzAdyamUrtabhAvavat// itthaM sarvajJatve sAdhite yat siddhaM tad Aha/ evaM ca tattvato 'sAraM yad uktam matizAlinA/ iha vyatikare kiMcic cArubuddhyA subhASitam// 437// evaM cAsmiMz ca sarvajJalakSaNe 'rthe siddhe sati/ tattvataH paramArthanItyA/ asAraM phalgu/ yad uktaM matizAlinA kumArilena/ iha vyatikare sarvajJapratiSedhagocare/ kiMcit kim api cArubuddhyA nipuNAbhogarUpayA kRtvA subhASitam/ yad asyA anAdaraNIyatve 'pi matizAlinetyAdyabhihitaM tat tathA vidhajanAnuvRttipradhAnatayeti// subhASitam eva darzayati/ jJAnavAn mRgyate kazcit taduktapratipattaye/ ajJopadezakaraNe vipralambhanazaGkibhiH// 438// (p. 176) jJAnavAn vicArakaH/ mRgyate kazcin nipuNAdhyApakAdiH/ taduktapratipattaye vedoktArthapratItinimittam/ kair ity Aha "ajJopadezakaraNe" ajJaprajJApakopadiSTArthakaraNe "vipralambhanazaGkibhiH" vyabhicArabhIrubhir vedAdhyAyibhiH puMbhir iti// tasmAd anuSThAnagataM jJAnam asya vicAryatAm/ kITasaMkhyAparijJAnaM tasya naH kvopayujyate// 439// tasmAd anyopadezakaraNe vipralambhanazaGkAdoSAd dhetoH/ anuSThAnagatam anuSThIyamAnAgnihotrAdigocaraM jJAnam/ asya sarvajJasya vicAryatAm/ viparyaye doSam Aha/ "kITasaMkhyAparijJAnaM" samudrAdigatamatsyakacchapAdiprANiparigaNanalakSaNaM "tasya" sarvajJasya "no" asmAkaM "kvopayujyate," tatparijJAnasyAsmAkam atyantAnupayogena niSphalatvAt// tasmAt/ heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakaH/ yaH pramANam asAv iSTo na tu sarvasya vedakaH// 440// heyopAdeyatattvasya hAtum upAdAtuM vA yogyabhAvarUpasya/ sAbhyupAyasya nijanijopAyayutasya/ vedako jJAtA/ yaH pumAn/ pramANaM pravRttihetuH/ asau sarvajJaH/ iSTo mataH/ vyavacchedyam Aha "na tu" na punaH "sarvasya" anupayogino 'pi yogina iti// nanv anupayogino 'niSTadUrAsannAdibhedasya vastuno darzanena paraiH sarvajJaH pratipanna iti katham iSTArthadarzanena sarvajJaH syAd ity AzaMkyAha/ dUraM pazyatu vA mA vA tattvam iSTaM tu pazyatu/ pramANaM dUradarzI ced eta gRdhrAn upAsmahe// 441// (p. 177) dUraM vyavahitaM pazyatu vA mA vA pazyatu tattvam iSTam arthaM tu dharmAdikaM pazyatu pramANaM sarvajJo dUradarzI ced yadi manyadhve/ etAgacchata yUyam yena samavAyam AdhAya gRdhrAn pakSivizeSAn upAsmahe varivasyAmaH/ te hi kila nabhasi prasAritapakSAH saMcaranta A yojanazatAd AmiSaM pazyantIti// atra pratividhatte/ evamAdy uktasannItyA heyAdy api ca tattvataH/ tattvasyAsarvadarzI na vetty AvaraNabhAvataH// 442// evamAdi matizAlisubhASitaM "asAraM" ity anuvartate/ katham ity Aha "uktasannItyA" "jJo jJeye katham ajJaH syAt" ityAdirUpayA/ atraiva hetvantaram Aha "heyAdy api ca" heyam upAdeyaM ca vastu "tattvataH" niravadyAcAravRttyA "tattvasya" jIvAdilakSaNasya "asarvadarzI" sarvaM tattvam adraSTuMzIlaH "na vetti" budhyate/ kuta ity Aha "AvaraNabhAvataH" jJAnAvArakakarmabhAvAt/ iha hi yo yad apekSaH svarUpaM labhate sa tatparijJAna eva jJAto bhavati, yathA hrasvo dIrgho vA heyapadArtharAziH svarUpApekSaz ca sarvopAdeyArtharAziH/ tasmAd dheyaparijJAnAdhInavijJAno 'sAv iti na heyasyAparijJAne puSkalam upAdeyavedanam upapadyata iti sarvaheyopAdeyavastuparijJAtA kazcij jIvavizeSo 'bhyupagantuM yukta iti// itthaM mImAMsakamatam apakRtya sAMkhyamatanirAkaraNAyAha/ buddhyadhyavasitaM yasmAd arthaM cetayate pumAn/ itISTaM cetanA ceha saMvit siddhA jagantraye// 443// buddhyadhyavasitaM buddhiviSayIbhUtam/ yasmAd arthaM zabdAdikam/ cetayate paricchinatti/ pumAn puruSaH/ ity evam/ iSTaM sAMkhyena/ cetanA ceha saMvid arthasaMvitsaMjJA/ siddhA pratiSThitA jagantraye// (p. 178) caitanyaM ca nijaM rUpaM puruSasyoditaM yataH/ tata AvaraNAbhAve naitat svaphalakRt kutaH// 444// caitanyaM ca nijaM svakIyaM rUpaM puruSasyoditam uktaM yataH, tata AvaraNabhAve prakRtivirahalakSaNe svayam eva muktyavasthAyAH pratipatter na naiva tac caitanyaM svaphalakRd arthaparicchedalakSaNasvIyakAryakAri kutaH kasmAt kAraNAT// atha paraH/ na nimittaviyogena tad dhy AvaraNasaMgatam/ na ca tattatsvabhAvatvAt saMvedanam idaM yataH// 445// na naivArthaviSayaM vijJAnaM muktau nimittaviyogenAntaHkaraNarUpahetuviraheNa/ AcAryaH "tad dhi" nimittaM "AvaraNasaMgataM" chadmasthakAlabhAvijJAnAvaraNAdyaparanAmakaprakRtiyuktaM tadAnIM tasya pramAtur athApy apariniSThitaviplavakaraNApekSitvAt/ atha saMvedanacaitanyayor AcAryeNaikatayA prAkpratiSThitayor nirAkaraNAya paraH prAha "na ca" naiva "tattatsvabhAvatvAt" tasyAtmanas tatsvabhAvatvAt saMvedanarUpatvAt "saMvedanam idaM" caitanyaM "yataH"// caitanyam eva vijJAnam iti nAsmAkam AgamaH/ kiM tu tan mahato dharmaH prAkRtaz ca mahAn api// 446// caitanyam eva nAparaM kiMcit/ vijJAnaM saMvedanam/ ity evam/ na naiva/ asmAkaM sAMkhyAnAm/ AgamaH siddhAntaH kiM tu tadvijJAnam/ mahato buddhitattvasya/ dharmaH pariNAmaH/ prAkRtaz ca prakRtivikArarUpaH punaH/ mahAn api/ tathA ca tatsiddhAntaH/ prakRter mahAMs tato 'haMkAras tasmAd gaNaz ca SoDazakaH/ tasmAd api SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni// ityAdIti// (p. 179) atra pratividhatte/ buddhyadhyavasitasyaivaM katham arthasya cetanam/ gIyate tatra nanv etat svayam eva nibhAlyatAm// 447// buddhyadhyavasitasya boddhuM pratipannasya/ evaM caitanyasyAvijJAnatve sati/ kathaM kena prakAreNa/ arthasya zabdAder viSayasya/ cetanam Atmano vijJAnam/ gIyate tatrAgame "buddhyadhyavasitam arthaM puruSaz cetayate" itivacanAt/ yadi hi caitanyavijJAnayor bheda eva tadA kathaM buddhyadhyavasitam arthaM puruSaz cetayata iti bhavadbhiH pratipAdyate "citI saMjJAne" iti vacanAc caitanyavijJAnayor ekatvasyApannatvAt/ "nanu" iti parapakSAkSamAyAm/ etad asmad uktam/ svayam eva nibhAlyatAM prajJAcakSuSA vIkSyatAm iti// atha paraH/ puruSo 'vikRtAtmaiva svanirbhAsam acetanam/ manaH karoti sAnnidhyAd upAdhiH sphaTikaM yathA// 448// puruSa AtmA/ kIdRzaH sann ity Aha "avikRtAtmaiva" sarvataH svasvarUpAt kiMcid apracyavamAno nitya eva sann ity arthaH/ kim ity Aha "svanirbhAsaM" svasyevAtmana iva nirbhAsa AkAro yasyeti vigrahas tat, pratipannacetanabhAvam ity arthaH/ "acetanaM" prakRtivikAratayA caitanyazUnyaM sat/ mano buddhilakSaNam antaHkaraNaM karmatApannam/ karoti vidhatte/ kuta ity Aha "sAnnidhyAt" sannidhAnamAtreNa/ nidarzanam Aha "upAdhiH" upasamIpe AdhIyate dhAryata ity upAdhiH padmarAgajapAkusumAdiH kartA tadavasthaH, evaM "sphaTikaM" arkanizAkarasaMparkodIryamANavaizvAnaramazmavizeSaM "yathA" yena prakAreNa svanirbhAsam ArUDhasvakIyaraktapItanIlacchAyaM karotIti// yadi nAmaivaM tataH kim ity Aha/ vibhaktedRkpariNatau buddhau bhogo 'sya kathyate/ (p. 180) pratibimbodayaH svacche yathAcandramaso 'mbhasi// 449// vibhaktA buddhipratiSThitatvenAtmano vibhAgavartinI, sA cAsAv IdRkpariNatiz ca buddhicaitanyAdhAnapradhAnA Atmana eva pratibimbodayarUpA vibhaktedRkparNatiH, tasyAM satyAm/ kasyAm AdhArabhUtAyAm ity Aha "buddhau" antaHkaraNalakSaNAyAM zabdAdiviSayarUpabahirarthAdhyavasAyasamarthAyAm/ bhogo viSayAnubhavaH saivedRkpariNatibhoga ity arthaH/ asya puruSasya/ kathyate pratipAdyata AsuriprabhRtibhiH/ dRSTAntam Aha "pratibimbodayaH" pratibimbapariNAmaH "svacche" paGkAdimalasaMparkakAluSyavikale "yathA" yena prakAreNa "candramasaH" mRgalAJchanasya vAstv asya "ambhasi" udake/ idam uktaM bhavati/ yathA svaccham ambhaH, tathA svabhAvata eva nirmalarUpA buddhiH; yathA ca tatra svapratibimbodayasaMpAdanasAmarthyavAn svabhAvata eva candramA, tathAtmApi buddhau; yaz ca tatra buddhAv AtmanaH pratibimbodayaH sa evAsya bhogaH, nAnyat kiMcid iti// atra pratividhatte/ sphaTikasya tathA nAma bhAve tadupadhes tathA/ vikAro nAnyathAsau syAd andhAzmana iva sphuTam// 450// sphaTikasya sUryakAntanAmno 'zmavizeSasya/ tathA nAma bhAve tatprakArapariNAmAntaraprAptau satyAm/ tadupadheH sphaTikopAdhibhUtasya padmarAgAdes tathA nAma bhAve/ "tathA" iti samuccaye/ vikAro raktapItAdipratibimbarUpaH syAt/ vipakSe bAdhAm Aha "na" naiva "anyathA" dvayor api tathApariNAmAbhAve "asau" vikAraH syAt/ dRSTAntam Aha "andhAzmana iva" andhapASANasyeva "sphuTaM" prakaTam eva// (p. 181) evaM ca sati kim ity Aha/ tathA nAmaiva siddhaiva vikriyApy asya tattvataH/ caitanyavikriyApy evam astu jJAnaM ca sAtmanaH// 451// tathA nAmaiva dRSTAntabalena prakRtipuruSayoH siddhe sati siddhaiva vikriyApi vikAro yo bhavadbhiH kaNThagataprANair api na pratipadyate kiM punas tathA nAmety apizabdArthaH/ asyAtmanaH/ tattvato 'nupacAreNa/ caitanyavikriyApy evam AtmavikriyAyAm/ astu bhavatu/ jJAnaM cArthasaMvedanarUpam/ sA caitanyavikriyAsyAtmanaH// atha paramatam evAzaMkya pariharann Aha/ nimittAbhAvato no cen nimittam akhilaM jagat/ nAntaHkaraNam iti cet kSINadoSasya tena kim// 452// nimittAbhAvataH sahakArikAraNavirahAt/ no naiva/ ced yadi "brUSe muktAvasthAyAm arthajJAnaM" iti, atrottaraM "nimitaM" hetuH "akhilaM" sakalaM "jagat" caitanyavikriyAyAH/ atha "na" naiva "antaHkaraNaM" hetus tatra "iti" etat "ccet"; atrAha "kSINadoSasya" muktAvasthAyAM "tena" antaHkaraNena "kiM" na kiMcid ity arthaH// etad eva samarthayate/ nirAvaraNam etad yad vizvam Azritya vikriyAm/ na yAti yadi tattvena na nirAvaraNaM bhavet// 453// nirAvaraNam etac caitanyaM yad yasmAt tato vizvaM jagad AzrityApekSya vikriyAM tadgrahaNarUpAM na yAti yadi, tadA tattvena na naiva nirAvaraNaM bhavet, AvaraNasyaiva caitanyavikriyAyA bAdhakatvAt// (p. 182) punar api parAbhiprAyam AzaMkya pariharann Aha/ didRkSA vinivRttApi necchAmAtranivartanAt/ puruSasyApi yukteyaM sa ca cidrUpa eva vaH// 454// didRkSA anivRttakautukatvena bAhyAn arthAn draSTum icchA/ vivRttApi muktAvasthAyAM na kevalam antaHkaraNAbhAva ity apizabdArthaH/ "nimittAbhAve" ity anuvartate/ na naiva/ etat kuta ity Aha "icchAmAtranivartanAt" icchAyA eva kevalAyA na tu darzanasya caitanyAparanAmakasya vyAvRtteH/ tathA puruSasyApy Atmano yukteyam AtmaviSayadidRkSAvinivRttiH kiM punar bAhyArthaviSayadidRkSAvinivRttir ity apizabdArthaH/ kim uktaM bhavati/ muktAvasthAyAm antaHkaraNAbhAvAd Atmana AtmAnaM draSTum icchAyA api caitanyAbhinnaprasAdhitajJAnahetutvena bhavadbhiH parikalpitAyA vinivRttiH prasajyate, tatas tatrAtmanaH; svavijJAnaM na syAd iti/ tarhy etad evAstu; ko doSa ity Aha "sa ca" AtmA "cidrUpa eva" svavijJAnarUpa "eva vaH" yuSmAkam// tataH caitanyaM ceha saMzuddhaM sthitaM sarvasya vedakam/ tantre jJAnaniSedhas tu prAkRtApekSayA bhavet// 455// caitanyaM ca caitanyam eva kevalam/ iha muktau/ saMzuddhaM nirAvaraNaM sthitam/ sarvasya jJeyasya vedakam/ tantra Agame/ jJAnaniSedhas tu yaH punar jJAnapratiSedho bhaNito muktau sa prAkRtApekSayA vikalparUpamAnasaM jJAnam apekSya bhavet// atraiva yuktyantaram Aha/ Atmadarzanataz ca syAn muktir yat tantranItitaH/ tad asya jJAnasadbhAvas tantrayuktyaiva sAdhitaH// 456// Atmadarzanataz cAtmanaivAtmAvalokanAd eva/ syAn muktir yad yasmAt/ (p. 183) tantranItitaH zAstrayukteH sakAzAt/ tat tasmAt/ asyAtmanaH/ jJAnasadbhAvo viSayagrAhakacaitanyarUpaH/ tantrayuktyaiva zAstropapattyaiva/ sAdhito muktAvasthAyAm iti// atha bauddhamatam adhikRtyAha/ nairAtmyadarzanAd anye nibandhananiyogataH/ doSaprahANam icchanti sarvathA nyAyayoginaH// 457// nairAtmyadarzanAt sarvathaivAtmAbhAvAlokanAt/ anye bauddhAH/ nibandhananiyogato nimittavirahAt/ doSaprahANaM tRSNAhAnirUpam icchanti/ katham ity Aha "sarvathA" sarvaiH prakAraiH/ nyAyayogino nyAyapradhAnayogabhAjaH, na tu sAMkhyA iva zAstramAtrazaraNA iti// athaita eva svamatapuraskArArtham AhuH/ samAdhirAja etat tat tad etat tattvadarzanam/ AgrahacchedakArye tat tad etad amRtaM param// 458// samAdhirAjaH pradhAnaH samAdhir etan nairAtmyadarzanaM tac chAstrAntaragItaM tad etat tattvadarzanaM paramArthAvalokanam/ AgrahacchedakAri mUrchAvicchedadAyi/ etat tad etad amRtaM pIyUSaM paraM bhAvarUpam// etad eva bhAvyate/ tRSNA yaj janmano yonir dhruvA sA cAtmadarzanAt/ tadabhAvAn na tadbhAvas tat tato muktir ity api// 459// tRSNA lobhalakSaNA/ yad yasmAt/ janmanaH punarbhAvasya/ yonir hetuH/ dhruvA nizcitA/ sA ca sA punas tRSNA/ AtmadarzanAt "aham asti" iti nirIkSaNarUpAt/ tathApi kim ity Aha "tadabhAvAt" AtmAbhAvAt "na tadbhAvaH" tRSNA bhAvaH/ yataH/ "tat" tasmAt "tataH" nairAtmyadarzanAt (p. 184) "muktir ity api" muktiH paraMparayAnantarabhAvena ca tRSNAvyucchedaH saMpadyata ity apizabdArthaH// etad eva vyatirekadoSadarzanadvAreNa bhAvayati/ na hy apazyann aham iti snihyaty Atmani kazcana/ na cAtmani vinA premNA sukhakAmo 'bhidhAvati// 460// na naiva/ hir yasmAt/ apazyann anirIkSamANaH/ aham ity ullekhena/ snihyati snehavAn bhavati/ Atmani viSayabhUte/ kazcana buddhimAn/ na naiva/ caH samuccaye/ Atmani viSaye/ vinAntareNa/ premNA priyatvena/ sukhakAmaH sukhAbhilASI/ abhidhAvati pravartate// tataH/ saty Atmani sthire premNi na vairAgyasya saMbhavaH/ na ca rAgavato muktir dAtavyo 'syA jalAJjaliH// 461// saty Atmani sthire sthirarUpe tathA premNi sthirarUpa eva/ na naiva/ vairAgyasya saMbhavas tRSNAbhAvarUpaH/ na ca rAgavato jIvasya muktis tasmAd Atmadarzibhir dAtavyo 'syA mukter jalAJjalir lokaprasiddhaH/ AtmadarzanavajrapAtena tasyA upahatatvAt// atra pratividhIyate/ vairAgyam Atmano 'bhAvaH kSaNiko vAyam ity adaH/ vicAryamANaM no yuktyA dvayam apy upapadyate// 462// atra hi dvayI kalpanA nairAtmyaM yad darzanAt kila muktis tad Atmano 'bhAvaH syAd uta kSaNiko vA kSaNamAtrasthAyI vAyam AtmA/ itir vikalpadvayasamAptyarthaH/ tataH kim ity Aha "adaH" (p. 185) etat "vicAryamANaM" cintyamAnaM "no" naiva "yuktyA" zuddhahetuprayogarUpayA "dvayam api" dvirUpitam api vikalpitaM "upapadyate" ghaTata iti// etad eva bhAvayati/ sarvathaivAtmano 'bhAve sarvA cintA nirarthakA/ sati dharmiNi dharmA yac cintyante nItimadvacaH// 463// sarvathaiva dravyarUpatayApy Atmano 'bhAve virahe/ kim ity Aha "sarvA" svargamokSAdiphalA "cintA" anuSThAnaphalaparyAlocanarUpA "nirarthakA" phalabhoktuH kasyacit kadAcid abhAvAt/ sati dharmiNi dravyarUpe/ dharmA vizeSAH/ yad yasmAt/ cintyanta iti nItimadvaco nItidhanapuruSabhAvitam iti/ na hi vandhyAsutAdAv ekAntenAvidyamAne kazcid vipazcitsurUpakurUpAdIn vizeSAMz cintayitum Arabhata iti// tathA/ nairAtmyadarzanaM kasya ko vAsya pratipAdakaH/ ekAntatucchatAyAM hi pratipAdyas tatheha kaH// 464// nairAtmyadarzanaM kasya draSTuH ko vAsya nairAtmyasya pratipAdakaH praNetA/ ekAntatucchatAyAm AtmanaH/ hiH sphuTam/ pratipAdyaH prajJApanIyaH/ "tathA" iti samuccaye/ iha nairAtmyaprajJApanAyAM prakRtAyAm/ ko na kazcid iti// atha jJAnavAdimatam AzaMkya pariharann Aha/ kumArIsutajanmAdisvapnabuddhisamoditA/ bhrAntiH sarveyam iti cen nanu sA 'dharma eva hi// 465// kumAryA adyApyaprAptavivAhAyA yA sutajanmAdisvapnabuddhiH, tat samoditA pratipAditA bhrAntiH sarveyaM pratipAdyapratipAdakAdirUpA/ (p. 186) ity evam/ ced yadi brUSe he jJAnavAdin/ tathA caitad ArSam/ "yathA kumArI svapnAntare 'smin jAtaM ca putraM vigataM ca pazyet"/ jAte ca hRSTA vigate ca khinnA tathopamAn jAnata sarvadharmAn//" atra pratividhIyate "nanu" iti parapakSAkSamAyAM "sA" kumArIsutajanmAdibuddhiH "dharma eva hi" avasthAvizeSa eva nAparaM kiMcit// kuta ity Aha/ kumAryA bhAva eveha yad etad upapadyate/ vandhyAputrasya loke 'smin na jAtu svapnadarzanam// 466// kumAryAH kumarIrUpAyAH striyAH/ bhAva eva sattAyAm eva/ iha jagati/ yad yasmAt/ etat prakRtaM svapnadarzanam upapadyate/ atraiva vyatirekeNa prativastUpamAm Aha "vandhyAputrasya" pratItarUpasya "loke 'smin na" naiva "jAtu" kadAcit "svapnadarzanam"/ tathA kumArIsamaH kazcid avasthita evAtmAbhyupagantavyaH, yasyeme tattvacintAdayo vizeSAH sutajanmAdisvapnabuddhisamA bhavadbhiH kalpyanta iti// atha dvitIyapakSam adhikRtyAha/ kSaNikatvaM tu naivAsya kSaNAd UrdhvaM vinAzataH/ anyasyAbhAvato 'siddher anyathAnvayabhAvataH// 467// kSaNikatvaM tv ekakSaNasthAyitvaM punar naivAsyAtmano yujyate/ kuta ity Aha "kSaNAt" svarUpalAbhasamayalakSaNAt "UrdhvaM" upari "vinAzataH" sarvathoparamAt "anyasya" anantaralakSaNasya "abhAvataH" abhAvAd vandhyAsutAdiprakhyAt "asiddheH" anutpatteH "anyathA" yadi bhAvAd eva bhAvasiddhir abhyupagamyate, tadA "anvayabhAvataH" anvayasaMbhavAt pUrvalakSaNasyaiva kathaMcid abhAvIbhUtasyAnvayAnuvRttiH, kAryatayA (p. 187) bhavanAd ity arthaH/ tasya bhAvataH saMbhavAt/ idam uktaM bhavati/ yadi sarvathA kSaNika evAyam AtmA, tadA tasya dvitIyakSaNe sarvathocchedena hetor abhAvAn nottarakSaNaprasUtiH prasajyate/ athottarakSaNaprasUtir abhyupagamyate, tadA pUrvakSaNasyaiva kathaMcid abhAvIbhUtasyottarakAryatayA bhavanenAnvayaH samADhaukata iti// etad eva bhAvayati/ bhAvAviccheda evAyam anvayo gIyate yataH/ sa cAnantarabhAvitve hetor asyAnivAritaH// 468// bhAvAviccheda eva sadrUpatAvitruTanam eva/ ayam anyasaMbhavaH prAkpratipAditaH/ anvayo 'nuvRttir gIyate yato yasmAt sakAzAt/ sa ca sa punar anvayaH/ anantarabhAvitve 'vyavahitotpAde/ kuta ity Aha "hetoH" prAcyakSaNalakSaNAt sakAzAt "asya" kAryasya "anivAritaH" apraskhalitaH/ hetusvarUpAnukAriNa eva kAryasyopalambhAt/ api ca kSaNiko 'rthaH svanivRttisvabhAvo 'nyajananasvabhAva ubhayasvabhAvo vA syAd iti tisraH kalpanAH// tataH kim ity Aha/ svanivRttisvabhAvatve kSaNasya nAparodayaH/ anyajanmasvabhAvatve svanivRttir asaMgatA// 469// svanivRttisvabhAvatve kSaNasya na naivAparodaya uttarakSaNaprasUtirUpaH syAt, tajjanakasya kasyacid abhAvAt/ dvitIyavikalpam adhikRtyAha "anyajanmasvabhAvatve" prAcyakSaNasyottarakSaNajananaikasvabhAvatve svanivRttir AtmoparamalakSaNAsaMgatA, tasyAnyajananaikasvabhAvAd iti// atha tRtIyavikalpasyAzrayeNa svamatam eva sthApayann Aha/ itthaM dvayaikabhAvatve na viruddho 'nvayo 'pi hi/ vyAvRttyAdyekabhAvatvayogato bhAvyatAm idam// 470// (p. 188) ittham uktaprakAraM dvayaM svanivRttyaparajananalakSaNaM tasyaikabhAvatve vivakSitaikavasturUpatAyAM satyAm/ na viruddho 'yukto 'nvayo 'pi hi kiM punaH prakRtam eva dvayam ity apizabdArthaH/ kuta ity Aha/ vyAvRttiH svagatA, AdizabdAd aparajananaM tayor ekabhAvatvaM kathaMcid ekarUpatvAt tadyogataH/ bhAvyatAM mImAMsyatAm iti/ ubhayasvabhAvatve hi yad eva kiMcin na 'vartate tad evAparajanmasvabhAvam aparAtmabhAvasvabhAvarUpaM vartata iti balAc chabdArthAnyathAnupapattyAnvayaH siddha iti// atha prakRtayojanAm Aha/ anvayArthasya na AtmA citrabhAvo yato mataH/ na punar nitya eveti tato doSo na kazcana// 471// anvayArthasyotpAdavyayadhrauvyalakSaNasya vastuno yo 'nvayarUpo 'MzaH punar dhrauvyanAmA no 'smAkam AtmA citrabhAvo nAnAvidhapariNAmo yato mato 'bhipretaH/ vyavacchedyam Aha "na punar nitya eva" apracyutAnutpattisthiraikarUpaH parAbhyupagataH/ itiH pAdaparisamAptau/ tato nityatvapariSedhAd doSo bandhamokSAdyanupapattirUpo na kazcaneti// paraprayuktadUSaNottarAyAha/ na cAtmadarzanAd eva sneho yat karmahetukaH/ nairAtmye 'py anyathAyaM syAj jJAnasyApi svadarzanAt// 472// na cAtmadarzanAd evAtmAvalokanamAtrAt/ sneha AtmaviviSaya eva/ kutaH/ "yat" yasmAt "karmahetukaH" cAritramohanIyakarmanimittaH snehaH/ atraiva vipakSe bAdhAm Aha "nairAtmye 'pi" parAbhyupagate sati "anyathA" karmahetutvAnabhyupagame sati "ayaM" snehaH "syAt" bhavet/ kuta ity Aha (p. 189) "jJAnasyApi" kSaNamAtrasthAyinaH "svadarzanAt" svayaMvedanapratyakSeNa samavalokanAt// adhruvekSaNato no cet ko 'parAdho dhruvekSaNe/ tadgatA kAlacintA cen nAsau karmanivRttitaH// 473// adhruvekSaNato 'dhruvasyAsthirasyAtmana evAvalokanAt/ no ced yadi snehaH/ AcAryaH pRcchati "ko 'parAdho dhruvekSaNe" dhruvasya niyatasyAtmano 'valokane/ atha paraH "tadgatA" anityAtmaviSayA "kAlacintA" AgAmini kAle sukhaprAptiduHkhaparihArau kathaM me syAtAm evaMrUpA "cet" yadi/ AcAryaH "na" naiva "asau" cintA/ kuta ity Aha "karmanivRttitaH" siddhayogAnAM yoginAm upaplavahetukarmahrAsAt// etad eva bhAvayati/ upaplavavazAt prema sarvatraivopajAyate/ nivRtte tu na tat tasmin jJAne grAhyAdirUpavat// 474// upaplavavazAt saMklezAyattatayA prema pratibandhaH sarvatraiva bAhyAbhyantararUpe vastuny upajAyate/ nivRtte tu nivRttibhAji punar na tatprema tasminn upajAyate/ dRSTAntam Aha "jJAne" tathAgatasaMbandhiny upaplavavyAvRttau bhavan matena "grAhyAdirUpavat"/ tathA ca tava siddhAntaH/ grAhyaM na tasya grahaNaM na tena jJAnAntaragrAhyatayApi zUnyam/ tathApi ca jJAnam apy aprakAzaH pratyakSatas tasya tathAdhir AsIt// evaM sati yat siddhaM tad darzayati/ sthiratvam itthaM na premNo yato mukhyasya yujyate/ tato vairAgyasaMsiddher muktir asya niyogataH// 475// sthiratvaM sthirabhAvalakSaNam AtmadarzanadvAreNa parair udbhAvitam/ (p. 190) ittham upaplavahrAsAt/ na premNa AtmasnehalakSaNasya/ yato yasmAt/ mukhyasya pradhAnasya putrakalatrAdibAhyArthagocarasnehahetutayA saMsArakAraNasyety arthaH/ yujyate ghaTate/ tataH premNo 'sthairyAt/ vairAgyasaMsiddher muktir asyAtmano niyogataH kathaMcit sthirarUpasyApi// atraiva yuktyantaram Aha/ bodhamAtre 'dvaye tattve kalpite sati karmaNi/ kathaM sadAsyA bhAvAdi neti samyag vicintyatAm// 476// bodhamAtre 'ta evAdvaye svavyatiriktakarmAdivikale tattve paramArthe tadA kalpite kalpanAmAtraviSaye sati karmaNi zubhAzubhe/ tathA ca bhavat siddhAntaH/ cittam eva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam/ tad eva tair vinirmuktaM bhavAnta iti kathyate// kathaM sadA sarvakAlam asyA mukter bhAvAdi bhAvo 'bhAvo vA na naiva syAt/ ity etat samyag vicintyatAm iti/ tathA ca paThanti/ nityaM sattvam asattvaM vA hetor anyAnapekSaNAt/ apekSato hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhavaH// atha nityamatanirAkaraNArtham Aha/ evam ekAntanityo 'pi hantAtmA nopapadyate/ sthirasvabhAva ekAntAd yato nityo 'bhidhIyate// 477// evaM yathaikAntato 'nityaH, tathaikAntanityo 'pi hantAtma nopapadyate/ kuta ity Aha "sthirasvabhAvaH" ekasvarUpaH "ekAntAt" sarvathA "yato nityo 'bhidhIyate" bhAvaH// (p. 191) yadi nAmaivaM, tataH kim ity Aha/ tad ayaM kartRbhAvaH syAd bhoktRbhAvo 'tha vA bhavet/ ubhayAnubhayabhAvo vA sarvathApi na yujyate// 478// tat tasmAd ayaM nitya AtmA kartRbhAvaH zubhakarmakArakasvabhAvaH syAd bhoktRbhAvaH prAkRtakarmavedakasvabhAvo 'tha vA bhavet/ tathobhayaM kartRbhoktRlakSaNam anubhayaM ca tatpratiSedharUpaM bhAvo yasya sa tathA/ "vA" iti tRtIyacaturthavikalpasUcakaH/ tataH kim ity Aha "sarvathApi" sarvair api vikalpaiH "na yujyate" iti// idam eva bhAvayati/ ekAntakartRbhAvatve kathaM bhoktRtvasaMbhavaH/ bhoktRbhAvaniyoge 'pi kartRtvaM nanu duHsthitam// 479// ekAntakartRbhAvatve karmakArakasvabhAvatve kathaM bhoktRtvasaMbhavo bhoktRbhAvaH, kartRtvabhoktRtvayor virodhasaMbhavAt/ bhoktRbhAvaniyoge 'pi bhoktRtvaniyamalakSaNe kiM punaH kartRtvaikarUpatve bhoktRtvAbhAva ity apizabdArthaH/ kartRtvaM nanu nizcitaM duHpratiSThitam iti// tarhi bhoktRtvaikasvabhAvaH kartRtvaikarUpo vA syAd ity AzaMkyAha/ na cAkRtasya bhogo 'sti kRtaM vAbhogam ity api/ ubhayAnubhayabhAvatve virodhAsaMbhavau dhruvau// 480// na ca na punar akRtasya karmaNo bhogo 'sti/ tathA kRtaM ca karma abhogaM bhogavikalam ity api nAsti/ atha tRtIyacaturthau vikalpAv AzrityAha// "ubhayAnubhayabhAvatve virodhAsaMbhavau dhruvau" ubhayasvabhAvatve dhruvo virodho bhavati paramatAGgIkArarUpaH, (p. 192) anubhayabhAvatve 'saMbhavo dhruvaH, tAdRzasya vastuno vandhyAsutasyevAbhAvAt// punas tRtIyavikalpam evAdhikRtyAha/ yat tathobhayabhAvatve 'py abhyupetaM virudhyata/ pariNAmitvasaMgatyA na tv Ago 'trAparo 'pi vaH// 481// yad yasmAt tathobhayabhAvatve 'pi sati kiM punaH kevale kartRtve bhoktRtve vAbhyupagata ity apizabdArthaH/ abhyupetam aikAntikarUpatvaM virudhyate/ katham ity Aha "pariNAmitvasaMgatyA" pariNAmo 'vasthitasyaivAvasthAntaraprAptis tadvattvaprAptyA "na tu" na punaH "AgaH" aparAdhaH "atra" abhyupagame "aparo 'pi" kazcit "vaH" yuSmAkam/ tasmAd ubhayarUpa evAtmAbhyupagantum ucita iti// api ca/ ekAntanityatAyAM tu tattathaikatvabhAvataH/ bhavApavargabhedo 'pi na mukhya upapadyate// 482// ekAntanityatAyAM tu pareNAbhyupagatAyAM punaH/ kim ity Aha "tattathaikatvabhAvataH" tasyAtmanas tathaikAntenaikatvabhAvataH kAraNAt "bhAvApavargabhedo 'pi" na kevalaM kartRtvabhoktRtvAdIty apizabdArthaH "na mukhyaH" anupacaritaH "upapadyate" ghaTate// kuta ity Aha/ svabhAvApagame yasmAd vyaktaiva pariNamitA/ tayAnupagame tv asya rUpam ekaM sadaiva hi// 483// svabhAvasya bhavabhAvino muktAv apagame/ yasmAt kAraNAt/ vyaktaiva sphuTam eva/ pariNAmitA prApnoti/ tayA pariNAmitayAnupagame (p. 193) tv asya bhavasvabhAvasya kim ity Aha "rUpaM" svalakSaNaM "ekaM sadaiva hi" bhave 'pavarge ca// tatpunar bhAvikaM vA syAd Apavargikam eva vA/ AkAlam ekam etad dhi bhavamuktI na saMgate// 484// tatpunA rUpaM bhAvikaM saMsArabhavaM vA syAd Apavargikam eva vA mokSAnugataM vA nityAtmanaH/ tataH kim ity Aha "AkAlaM" sarvakAlam api "ekaM" anAnArUpaM "tat" rUpam/ hir yasmAt/ tato bhavamuktI saMsAramokSarUpe na saMgate, svabhAvabhedAkSepakatvAt tayoH// atraivAbhyuccayam Aha/ bandhAc ca bhavasaMsiddhiH saMbandhaz citrakAryataH/ tasyaikAntaikabhAvatve na tv eSo 'py anibandhanaH// 485// bandhAt karmasaMcayarUpAt/ caH samuccaye/ bhavasaMsiddhiH saMsAropapattiH/ saMbandhaz citro nAnArUpaz citrakAryataH kAryavaicitryAt/ na hy acitrAt karaNAc citrakAryaprasUtir iti/ yadi nAmaivaM tataH kim ity Aha "tasya" AtmanaH "ekAntaikabhAvatve" sarvathaikasvabhAvatAyAM satyAM "na tv eSo 'pi" citrarUpo bandhaH kiM punarbhavamukhI ity apizabdArthaH "anibandhanaH" nirnimittaz citrapariNAmanimittatvAt tasya// evaM ca sati yat siddhaM tad Aha/ nRpasyevAbhidhAnAd yaH sAtAbandhaH prakIrtyate/ ahizaGkAviSajJAtAc cetaro 'sau nirarthakaH// 486// pare hi nitye 'py Atmani saMkalpamAtrabhedAd eva sAtAsAtayoH saMbandham abhimanyante, tannirAkaraNArtham ucyate "nRpasyeva" tathAvidhanarapater iva "abhidhAnAt" rAjAyam iti bhaNanarUpAt "yaH sAtabandhaH" sukhasaMbandharUpaH "prakIrtyate" nityasyApy AtmanaH paraiH "ahizaGkAviSajJAtAt" ahinA (p. 194) draSTasyApi tathAvidhapraghaTTakavazAd ahizaGkAviSamanA aham anenAhinA draSTa ity evaMrUpaM tad eva jJAtaM dRSTAntas tasmAt/ caH samuccaye/ itaro 'sAtAbandho yaH prakIrtyate zuddhasaMkalpavazAd asau nirarthakaH, ekAntanitye saMkalpamAtrabhedasyApy asaMbhavAt// evaM ca yogamArgo 'pi muktaye yaH prakalpyate/ so 'pi nirviSayatvena kalpanAmAtrabhadrakaH// 487// evaM cAsmiMz cArthe siddhe sati/ yogamArgo 'pi kiM punarbhavamuktI ity apizabdArthaH/ muktaye mokSAya/ yaH paraiH prakalpyate so 'pi nirviSayatvenaikAntanityatvAbhyupagamAn nirgocaratvena kalpanAmAtrabhadrakaH, na punaH paramArthasvarUpaH kazcit// didRkSAdinivRttyAdi pUrvasUryuditaM tathA/ Atmano 'pariNAmitve sarvam etad apArthakam// 488// didRkSoktarUpA, AdizabdAd bhavabIjaM vAsanAvidyA ca tattadvAdyabhipretA gRhyate, tasya didRkSAder arthasya nivRttiH, nivRttir uparamaH, AdizabdAd avasthAntare pravRttiz ca/ pUrvasUribhiH pataJjaliprabhRtibhir uditam/ "tathA" iti samuccaye/ Atmano 'pariNAmitva ekAntena nityatve/ sarvam etad uktarUpam/ apArthakaM niSphalam iti// yathA ca yogamArgAdi ghaTate tathAha/ pariNAminy ato nItyA citrabhAve tathAtmani/ avasthAbhedasaMgatyA yogamArgasya saMbhavaH// 489/// pariNAminy ato 'smAd apariNAminy Atmani yogAsaMbhavAd dhetoH/ nItyAnyathAnupapattilakSaNayA/ citrabhAve nAnArUpaparyAye/ "tathA" iti prAgvat/ Atmani/ kim ity Aha "avasthAbhedasaMgatyA" aparAparAvasthAvizeSalAbhena "yogamArgasya" adhyAtmAdibhedasya "saMbhavaH"// (p. 195) kuta ity Aha/ tatsvabhAvatvato yasmAd asya tAttvika eva hi/ kliSTas tadanyasaMyogAt pariNAmo bhavAvahaH// 490// tatsvabhAvatvatas tatsvAbhAvyaniyamAt/ yasmAd asya pariNAmina AtmanaH/ tAttvika eva hi nirupacarita eva/ kliSTo 'zubhaH/ tadanyasaMyogAt svavyatiriktakarmasaMyogAt/ pariNAmo 'vasthAntararUpaH/ bhavAvahaH saMsArahetuH syAt// sa yogAbhyAsaje yo yat tatkSayopazamAditaH/ yogo 'pi mukhya eveha zuddhyavasthAsvalakSaNaH// 491// sa bhavAvahaH pariNAmaH/ yogAbhyAsaje yo yad yasmAt tatkSayopazamAditas tasya kliSTapariNAmasya ye kSayopazamopazamakSayAs tebhyaH/ yogo 'pi mukhya eveha yogavicAre/ kIdRza ity Aha "zuddhyavasthAsvalakSaNaH" zuddhirUpAvasthA svalakSaNaM yasyeti vigrahaH// tatas tathA tu sAdhv eva tadavasthAntaraM param/ tad eva tAttvikI muktiH syAt tadanyaviyogataH// 492// tato yogAt/ tathA tv aviratasamyagdRSTyAdiguNasthAnakakrameNa punaH/ sAdhv eva sundaram eva/ tadavasthAntaraM paraM tasyAtmano 'vasthAntaraM prakRSTaM yad vartate tad eva/ tAttvikI nirupacaritatvAn muktiH syAt/ tadanyaviyogata AtmavicchinnakarmaviyogAt/ na tu sAMkhyazaivAnAm iva tattadavastha evAtmA nApi saugatAnAm ivaikeSAM sarvathA saMtAnocchedo 'pareSAM punaH zuddhalakSaNotpAda iti// ata eva ca nirdiSTaM nAmAsyAs tattvavedibhiH/ viyogo 'vidyayA buddhiH kRtsnakarmakSayas tathA// 493// ata eva cAnyaviyogato mukter AtmAvasthAntaratvAd dhetor (p. 196) nirdiSTaM nAmAbhidhAnam asyA muktes tattvavedibhiH zAstrakAraiH/ katham ity Aha "viyogaH" vighaTanaM "avidyayA" vedAntikAnAM "buddhiH" saugatAnAM "kRtsnakarmakSayaH" jainAnAm/ "tathA" iti prAgvat// atha yaH karmakSayataH samAdhir utpadyate taM darzayati/ zailezIsaMjJitAc ceha samAdhir upajAyate/ kRtsnakarmakSayaH so 'yaM gIyate vRttisaMkSayaH// 494// zailezIsaMjJitAc coktarUpAt punaH/ iha jainamate/ samAdhiH sakAzAd upajAyate prAdurbhavati/ kRtsnakarmakSayaH so 'yaM zailezIsaMjJitaH samAdhir gIyate vRttisaMkSayo yogavizeSarAja iti// atha yogAvasthAntaratvam eva mukter bhAvayati/ tathA tathA kriyAviSTaH samAdhir abhidhIyate/ niSThAprAptas tu yogajJair muktir eSa udAhRtaH// 495// tathA tathA tena tena prakAreNa/ kriyAviSTas tattatkarmakSapaNAya pravRtto yogaH samAdhir abhidhIyate/ niSThAprAptas tu karmakSapaNAparyantaprAptaH punaH/ yogajJair adhyAtmAdiyogavizAradaiH/ muktir eSa yoga udAhRto nirUpitaH// atra hetuH/ saMyogayogyatAbhAvo yad ihAtmatadanyayoH/ kRto na jAtu saMyogo bhUyo naivaM bhavas tataH// 496// saMyogayogyatAyA abhAvo yad yasmAd iha niSThAprApte samAdhAv Atmatadanyayor jIvakarmaNoH kRto nivartitaH samAdhinaiva, tataH kim ity Aha "na" naiva "jAtu" kadAcid api "saMyogaH" jIvakarmaNoH "bhUyaH" punar api/ tato 'pi kim ity Aha "naivaM" saMyogayogyatAbhAve sati "bhavaH" saMsAraH "tataH" tasmAd dhetor iti// (p. 197) atha paramatam AzaMkya pariharann Aha/ yogyatAtmasvabhAvas tat katham asyA nivartanam/ tattatsvabhAvatAyogAd etal lezena darzitam// 497// yogyatAprabhavo jIvatadanyasaMyogahetur AtmasvabhAvo vartate/ tat katham asyA AtmasvabhAvabhUtAyA yogyatAyA nivartanam uparatir iti paraH/ AcAryaH/ "tat" tasyA yogyatAyAH "tatsvabhAvatAyogAt" nivartanasvAbhAvyasaMbandhAt/ yujyata eva nivartanaM sarvasaMvaralAbhe/ "etat" svAbhAvyanivartanaM "lezena darzitaM" anantaram eva pariNAmavAdapratiSThAyAm iti// paraH/ svanivRttiH svabhAvaz ced evam asya prasajyate/ astv evam api no doSaH kazcid atra vibhAvyate// 498// svanivRttir Atmano nivartanaM svabhAvaH svarUpaM ced yadi brUSe, evam asminn abhyupagame 'syAtmanaH prasajyate/ AcAryaH "astu" bhavatu "evam api" svanivRttir api "no" naiva "doSaH" aparAdhaH "kazcid atra" svanivRttau "vibhAvyate"// etad eva bhAvayati/ pariNAmitva evaitat samyag asyopapadyate/ AtmabhAve 'nyathA tu syAd Atmasattety adaz ca na// 499// pariNAmitva evoktalakSaNa eva/ etat svabhAvanivartanam/ samyag yathAvat/ asyAtmana upapadyate/ vipakSe bAdhAm Aha "AtmAbhAve 'nyathA tu" pariNAmitvAbhAve punaH "syAt"/ svabhAvanivRttau satyAM kAsAv ity Aha "AtmasattA" Atmano rUpam AtmAbhAva etat syAd ity arthaH/ iti (p. 198) prAgvat/ etad api bhaviSyatIty Aha "adaz ca na" etac ca na yuktaM bhAvAbhAvarUpatvAd Atmana iti// pariNAmitva eva svabhAvanivRttir iti draDhayann Aha/ svabhAvavinivRttiz ca sthitasyApIha dRzyate/ ghaTAder navatAtyAge tathA tadbhAvasiddhitaH// 500// svabhAvavinivRttiz ca prastutA sthitasya vyavasthitasyApIha loke dRzyate ghaTAder arthasya/ atra hetuH/ navatAtyAge navatvanivRttirUpe/ tathA nivRttanavatAparyAyatvena/ tadbhAvasiddhito ghaTatvopalambhAd bAlAbalAdibhir iti// tathA/ navatAyA na cAtyAgas tathA nAtatsvabhAvatA/ ghaTAder na tadbhAva ity atrAnubhavaH pramA// 501// navatAyA na ca naivAtyAgo 'hAniH kiM tu tyAga eva/ tathA na naivAtatsvabhAvatA purANasvabhAvatA/ "na ca" ity anuvartate/ tato dvau naJau prakRtam arthaM gamayata iti kRtvA kathaMcid atatsvabhAvataiva ghaTAderamarthasya tathA na tadbhAvo ghaTabhAvaH prAgrUpaparityAgottararUpotpAdayoH sator api kathaMcid ghaTabhAva eva ity arthaH/ ity atrArthe 'nubhavo lokapratItirUpaH pramA pramANam// atha prastute yojayati/ yogyatApagame 'py evam asya bhAvo vyavasthitaH/ sarvautsukyavinirmuktaH stimitodadhisannibhaH// 502// yogyatApagame 'py anyasaMyogayogyatAyA apagame 'pi/ asyAtmano bhAvaH svasattAlakSaNo vyavasthito 'nuparataH/ sarvautsukyavinirmukto niHzeSatvarAvirahitaH/ tathA stimitodadhisannibho vyAvRttakSobhasalilanidhinibhaH// (p. 199) tathA/ ekAntakSINasaMklezo niSThitArthas tataz ca saH/ nirAbAdhaH sadAnando muktAv AtmAvatiSThate// 503// ekAntakSINasaMklezaH sarvathoparatAvizuddhiH/ niSThitArthaH kRtakRtyabhUtaH/ tataz ca tadanantaraM punaH/ sa saMpannayogyatApagamaH/ nirAbAdhaH sarvavyasanavirahitaH/ sadAnandaH sarvakAlaM sadAnando yasyeti vigrahaH/ muktau nivRttau/ AtmAvatiSThata Aste// asyAvAcyo 'yam AnandaH kumArIstrIsukhaM yathA/ ayogI na vijAnAti samyagjAtyandhavaddhaTam// 504// asya muktasya/ avAcyo vaktum azakyaH/ ayaM muktibhAvyAnandaH/ kumArIstrIsukhaM yathA/ yathA kumAryA adyApyaprAptapuruSasaMbhogayA striyAH sukhaM puruSasaMbhogajanyamanyayAnubhUtaratasukhayApy apratyAyyaM pratyAyayitum azakyam ity arthaH/ ata evAha "ayogI" akevalI "na vijAnAti samyagjAtyandhavaddhaTam"// yogasyaitat phalaM mukhyam aikAntikam anuttaram/ AtyantikaM paraM brahma yogavidbhir udAhRtam// 505// yogasya prapaJcitarUpasyaitat phalaM kAryaM mukhyam anupacaritam aikAntikam ekAntenaiva bhavanasvabhAvam anuttaraM sarvaphalAtizAyi Atyantikam atyantabhavam/ kim ity Aha "paraM brahma" siddhatvalakSaNaM "yogavidbhiH" zAstrakAraiH "udAhRtam"// athopasaMharann Aha/ sadgocarAdisaMzuddhir eSAlocyeha dhIdhanaiH/ sAdhvI cet pratipattavyA vidvattAphalakAGkSibhiH// 506// (p. 200) sadgocarAdisaMzuddhir eSoktarUpA/ AlocyA vimRzyeha jane dhIdhanaiH/ sAdhvI saMgatA ced yadi pratipattavyA zraddheyA/ kIdRzair ity Aha "vidvattAphalakAGkSibhiH" puMbhiH// yataH/ vidvattAyAH phalaM nAnyat sadyogAbhyAsataH param/ tathA ca zAstrasaMsAra ukto vimalabuddhibhiH// 507// vidvattAyAH phalaM pANDityasya phalaM nAnyat/ kutaH sakAzAd ity Aha "sadyogAbhyAsataH" gocarAdizuddhAd yogAbhyAsAt "paraM" prakRSTam/ etat samarthanAyaivAha "tathA ca zAstrasaMsAraH" zAstrANy eva saMsAraH "uktaH" nirUpitaH "vimalabuddhibhiH" nirmalaprajJaiH// etad eva darzayati/ putradArAdisaMsAraH puMsAM saMmUDhacetasAm/ viduSAM zAstrasaMsAraH sadyogarahitAtmanAm// 508// putradArAdisaMsAro bhavabhramaNahetutvAt/ puMsAM nRNAM saMmUDhacetasAM tattvajJAnarahitadhiyAm/ viduSAM paNDitAnAm/ zAstrasaMsAraH zAstrANy eva saMsAraH/ kIdRzAnAm ity Aha "sadyogarahitAtmanAM" zuddhayogAbhyAsavarjitAnAm// tasmAt/ kRtam atra prasaGgena prAyeNoktaM tu vAJchitam/ anenaivAnusAreNa vijJeyaM zeSam anyataH// 509// kRtam atra vicAre/ prasaGgena vistareNa/ prAyeNa bAhulyena/ uktaM tu vAJchitaM vaktum iSTaM yogasvarUpaM punaH/ anenaivAnusAreNAnayaiva nItyA/ vijJeyaM zeSaM yad iha noktam/ anyato 'nyasmAd yogazAstrAt// evaM tu mUlazuddhyeha yogabhedApavarNanam/ (p. 201) cArumAtrAdisatputrabhedavyAvarNanopamam// 510// evaM tv asmiMz ca pariNAmyAtmAbhyupagame sati/ mUlazuddhyA gocarAdizuddhirUpayA/ iha yogavicAre/ yogabhedopavarNanam adhyAtmAdibhedena/ kim ity Aha/ cAru jAtikulazIlAdizuddhau yau mAtrAdi mAtApitarau tAbhyAM sakAzAt santaH sundarA ye putrasya bhedA vizeSAs teSAM vyAvarNanenopamA yasya tat tathA, sarvatra kAraNazuddhipUrvakatvAt kAryazuddhir iti// anyad vAndhyeyabhedopavarNanAkalpam ity ataH/ na mUlazuddhyabhAvena bhedasAmye 'pi vAcike// 511// anyad uktarUpAd vilakSaNaM yogabhedopavarNanaM vAndhyeyabhedopavarNanAkalpaM nirviSayam ity arthaH/ ity ato yasmAd dhetoH/ na naiva tat "vastu" iti gamyate/ mUlazuddhyabhAvena gocarAdizuddhiviraheNa/ bhedasAmye 'py adhyAtmAdisaMkhyArUpe/ vAcike vacanamAtrapratibaddhe// yatheha puruSAdvaite baddhamuktAvizeSataH/ tadanyAbhAvanAd eva taddvaite 'pi nirUpyatAm// 512// yatheha jagati puruSAdvaite "puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yac ca bhAvyaM" ityAdi vedavacanAd vedAntikapratipanne baddhamuktayor avizeSAd anAnAtvAt/ "vAndhyeyabhedopavarNanakalpaM" ity anuvartate/ tathA tadanyasya jJAtarUpasya puruSavyatirekiNaH karmaNo 'bhAvanAd eva bauddhamate taddvaite 'pi puruSArthalakSaNe nirUpyatAm iti/ atrApi baddhamuktAvizeSa ity ayam eva hetuH// athaitad eva matadvayaM krameNa vizeSato dUSayann Aha/ aMzAvatAra ekasya kuta ekatvahAnitaH/ niraMza eka ity uktaH sa cAdvaitanibandhanam// 513// aMzAvatAra ihAvayavAnAm avataraNarUpaH/ ekasya paramabrahmaNaH (p. 202) saMbandhinAm/ kutaH kasmAt/ na kuto 'pIty arthaH/ ekatvahAnita ekarUpatAvinAzAd brahmaNaH/ etad api katham ity Aha "niraMzaH" niravayavaH "eka ity uktaH sa ca" sa punar aMzakaH "advaitanibandhanaM" ekasya niraMzasyAdvaitatvAt// tathA/ muktAMzatve vikAritvam aMzAnAM nopapadyate/ teSAM cehAvikAritve sannItyA muktatAMzinaH// 514// muktAMzatve muktarUpaparamabrahmAvayavatve vikAritvaM kAmakrodhAdidoSatvam aMzAnAm ihAvatIrNAnAM nopapadyate, tadabhinnatvAt/ teSAM ca teSAM punar aMzAnAm ihAvatIrNAnAM sannityA muktatAMzinaH paramabrahmaNo 'bhinnatvAd eva// atha nanu te 'MzAs tato Mzino bhinnA abhinnA vA vartanta iti paryanuyuktasya yad uttaraM brahmavAdinas tan nirasyann Aha/ samudrormisamatvaM ca yad aMzAnAM prakalpyate/ na hi tadbhedakAbhAve samyagyuktyopapadyate// 515// samudrormibhiH samatvaM ca, yathA hi samudrormayo na samudrAt kAzcid bhinnA kiM tu samudra eva tAH, evaM paramabrahmaNo 'py aMzA ity evaMrUpaM punar yad aMzAnAM prakalpyate paraiH/ na hi naiva/ tat samudrormisamatvam/ bhedakAbhAve samyagyuktyopapadyate/ samudrormayo hi bhedakasya vAyor bhAve jAyante na cAdvaitena tadbhedakatvam astIti// kiM cAdvaitavAdinAm/ sadAdyam atra hetuH syAt tAttvike bheda eva hi/ prAgabhAvAdisaMsiddher na sarvathAnyathA trayam// 516// sat sattvam AdyaM zuddhasaMgrahAbhimataM sarvaM jagadazeSavizeSarahitaM sattvamAtram evety arthaH/ atra hetutrayaM nAma dve bhidyamAne vastunI tRtIyaM ca tadbhedakam ity asya trayasyAbhAvaH punaH (p. 203) syAt/ kutaH syAd ity Aha "tAttvike" anupacarite "bheda eva hi" sati "prAgabhAvAdisaMsiddheH" prAgabhAvaH pradhvaMsAbhAva itaretarAbhAvo 'tyantAbhAvaz cety asyaivAbhAvacatuSTayasyAsattvarUpatvena sattvapratipanthinaH saMsiddheH/ vipakSe bAdhAm Aha "na" naiva "sarvathAnyathA" prAgabhAvAdisaMsiddhim antareNa "trayaM" uktalakSaNam/ prAgabhAvAdilakSaNaM cettham avaseyam/ kSIre dadhyAdi yan nAsti prAgabhAvaH sa kathyate/ nAstitA payaso dadhni pradhvaMsAbhAvalakSaNam// 1// gavi yo 'zvAdyabhAvaz ca so 'nyonyAbhAva ucyate/ ziraso 'vayavA bhinnA vRddhikAThinyavarjitAH// 2// zazazRGgAdirUpeNa so 'tyantAbhAva ucyate/ yadi hi prAgabhAvAdyapekSakam uktarUpaM trayaM nAbhyupagamyate, tadA sarvaM jagatsattvasAmAnyamAtram eva syAt/ tato yat samudrormisamatvam AtmAMzAnAM paraiH parikalpyate tat sarvathA niravakAzam eva syAt/ tatrApi tadabhiprAyeNa samudrormivAyurUpasya tritayasyAbhAvAd iti// tathA/ sattvAdyabheda ekAntAd yadi tadbhedadarzanam/ bhinnArtham asad eveti tadvadadvaitadarzanam// 517// sattvAdyabhede sattvasyAdizabdAt sattvavizeSANAm abhede 'nAnAtve, sattvamAtra evety arthaH/ ekAntAd yadi bhavadbhir abhyupagamyate tadbhedadarzanaM sattvAdibhedapratItirUpam/ bhinnArthaM bhinnAlambanam/ asad evAvidyamAnaM, dvicandrAdibhrAntitulyatvAt/ ity evam/ tadvad bhedadarzanam iva/ advaitadarzanaM tatpratipannam asad eva svapnAyamAnAvasthAyAm api tasyApratibhAsAt/ sutarAm asyAsattvam evety arthaH// (p. 204) tathA/ yadA nArthAntaraM tattvaM vidyate kiMcid AtmanAm/ mAlinyakAri tattvena na tadA bandhasaMbhavaH// 518// yadA nArthAntaraM bhinnam ity arthaH/ tattvaM karmalakSaNam/ vidyate kiMcid AtmanAM jIvAnAm/ mAlinyakAri malImasabhAvavidhAyi/ tattvenAkalpitena rUpeNa/ na tadA bandhasaMbhavaH bandhahetoH kasyacid abhAvAd bauddhAnAm// tataH/ asaty asmin kuto muktir bandhAbhAvanibandhanA/ muktamuktir na yan nyAyyA bhAve 'syAtiprasaGgitA// 519// asaty asmin bandhe kuto muktir bandhAbhAvavibandhanA prAksaMvRttabandhoparamanimittA/ etad api kuta ity Aha "muktamuktiH" muktasya sato muktiH "na yat" yasmAt "nyAyyA" bhAve mukteH "asya" muktasya "atiprasaGgitA" ativyAptirUpeti// tathA/ kalpitAd anyato bandho na jAtu syAd akalpitaH/ kalpitaz cet tataz cintyo nanu muktir akalpitA// 520// kalpitAd upacaritAd anyato vAsanAder bandho na jAtu kadAcit syAd akalpitaH/ kalpitaz cet tato bandhaz cintyo nAsty evety arthaH/ "nanu" ity akSamAyAm/ muktir akalpitA mukhyabandhapUrvakatvAt tasyAH// tathA/ nAnyato 'pi tathAbhAvAd Rte teSAM bhavAdikam/ tataH kiM kevalAnAM tu nanu hetusamatvataH// 521// na naivAnyato 'pi karmaNo 'pi sakAzAt tathAbhAvAt svayam eva (p. 205) bhavAdipariNAmAd Rte vinA teSAm AtmanAM naiyAyikAdimate bhavAdikaM bhavo bhavavatAmaparaparyAyAz ca syur iti/ evaM tathAbhAvAd bhavAdike prasAdhite paraH prAha "tataH" tathAbhAvena bhavAdibhAvAt "kiM" kasmAt "kevalAnAM tu" ekAkinAm api puruSAdvaitavAdimate bhavAdikaM "na syAt" ity anuvartate "nanu" ity akSamAyAm/ kuta ity Aha "hetusamatvataH" hetos tathAbhAvalakSaNasya samatvatas tulyatvAt/ yathA hi saty apy anyasminn AtmanAM tathAbhAvam antareNa na bhavAdikam iti tathAbhAva eva bhavadbhiH pradhAno hetuH kalpyate, evam anyabhAve 'pi kevalAnAm apy AtmanAM puruSAdvaitavAdimate saugatamate vA tathAbhAvAd eva bhavAdikaM bhaviSyatIti// atra samAdhiH/ muktasyeva tathAbhAvakalpanA yan nirarthakA/ syAd asyAM prabhavantyAM tu bIjAd evAGkurodayaH// 522// muktasyeva jantuvizeSasyAnyasaMyogAbhAve tathAbhAvakalpanA bhAvAdinibandhanA kriyamANApi yad yasmAn nirarthakA niSphalA bhavAdiphalAbhAvAt syAd bhavet/ etad eva prativastUpamayA bhAvayati "asyAM" tathAbhAvakalpanAyAM "prabhavantyAM tu" prabhavantyAm api samarthAyAm api "bIjAd eva" mudgAder na tu yataH kutazcid upalAdeH "aGkurodayaH"/ yathA hi tathAbhAve kalpyamAne 'pi na bIjam antareNAGkurodayaH, tathAnyAbhAve tathAbhAvakalpanAyAm api na bhAva iti// tasmAd anyasaMyoga eva tathAbhAvakalpanA phalavatI syAd iti// athopasaMharann Aha/ evamAdy atra zAstrajJais tattvataH svahitodyataiH/ mAdhyasthyam avalambyoccair AlocyaM svayam eva tu// 523// evamAdi gocaraz ca svarUpaM ca phalaM cetyAdi nirUpitarUpam eva/ (p. 206) atra yogavicAre/ zAstrajJaiH puMbhiH/ tattvato nizcayavRttyA svahitodyataiH svakalyANAdhAnAdhInadhIbhiH/ mAdhyasthyam uktarUpam/ avalambyoccair alam AlocyaM mImAMsanIyaM svayam eva tv Atmanaiva// kutaH/ yataH/ AtmIyaH parakIyo vA kaH siddhAnto vipazcitAm/ dRSTeSTAbAdhito yas tu yuktas tasya parigrahaH// 524// AtmIyo jainAdiH parakIyo vA zaivasaugatAdiH/ ko na kazcid ity arthaH/ siddhAnto vipazcitAM viduSAm/ dRSTeSTAbAdhito dRSTeSTAbhyAM vastusvarUpAbhyAm abAdhito 'viruddhaH/ yas tu yaH punas tayor madhye yukto nyAyyas tasya parigraho 'GgIkAraH, tasyaiva phalasiddhyabandhakatvAt// athAsya yogazAstraviracanasya prayojanam uddhArasthAnaM svanAma ca sUcayan zAstrakAra idam Aha/ svalpamatyanukampAyai yogazAstramahArNavAt/ AcAryaharibhadreNa yogabinduH samuddhRtaH// 525// svalpamatyanukampAyai tucchamatijanAnugrahAya/ yogazAstrANy eva tattattantrAntaraprasiddhAni mahArNavo mahAsamudras tasmAt/ AcAryaharibhadreNeti zAstrakRto nAma/ kim ity Aha "yogabinduH samuddhRtaH" pRthakkRta iti// atha zAstrakRddevapraNidhAnam Aha/ samuddhRtyArjitaM puNyaM yad enaM zubhayogataH/ bhavAndhyavirahAt tena janaH stAd yogalocanaH// 526// samuddhRtyoddhArasthAnAvisaMvAdena pRthakkRtya/ arjitam upAttam/ puNyaM zubhakarma/ yad viziSTaM svarUpam/ enaM yogabindum/ zubhayogataH paropakArarUpazubhavyApArAt/ bhavAndhyavirahAd (p. 206) rAgadveSamohalakSaNasaMsArAndhabhAvasya parihAreNa/ tena zubhakarmaNA/ jano bhavalokaH/ stAd bhavatu/ kIdRza ity Aha "yogalocanaH" yathAvasthitavastuparijJAnAvaMdhyakAraNatvAd yoga eva locanam akSi yasya sa tathA// viraha iti ca bhagavataH zrIharibhadrasUreH svaprakaraNAGkapradyotaka iti// samAptA ceyaM yogabinduprakaraNavRttiH//