syAdvAdamaJjarI of malliSeNa with the anyayoga-vyavaccheda-dvAtriMzikA of hemacandra edited with introduction, notes and appendices by A. B. Dhruva Delhi: Akshaya Prakashan, 2005 Reprint. Originally published as Bombay Sanskrit and Prakrit Series, no. 83 (puNyapattana: bhANDArakaraprAcyavidyAsaMzodhanamandira, 1933) %%%%%%%%%%% (p. 1) // oM namaH zrIsarvajJAya// zrImalliSeNasUripraNItA syAdvAdamaJjarI zrIhemacandrasUrinirmitAnyayogavyavacchedadvAtriMzikAstavanaTIkArUpA ysaya jJAnam anantavastuviSayaM yaH pUjyate daivatair nityaM yasya vaco na durnayakRtaiH kolAhalair lupyate/ rAgadveSamukhA dviSAM ca pariSat kSiptA kSaNAdyena sA sa zrIvIravibhur vidhUtakaluSAM buddhiM vidhattAM mama// 1// niHsImapratibhaikajIvitadharau niHzeSabhUmispRzAM puNyaughena sarasvatIsuragurU svAGgaikarUpau dadhat/ yaH syAdvAdam asAdhayan nijavapurdRSTAntataH so 'stu me sadbuddhyambunidhiprabodhavidhaye zrIhemacandraH prabhuH// 2// ye hemacandraM munim etaduktagranthArthasevAm iSataH zrayante/ saMprApya te gauravam ujjavalAnAM padaM kalAnAm ucitaM bhavanti// 3// mAtarbhArati saMnidhehi hRdi me yeneyam Aptastuter nirmAtuM vivRtiM prasiddhyati javAdArambhasaMbhAvanA/ yad vA vismRtam oSThayoH sphurati yat sArasvataH zAzvato mantraH zrIudayaprabhetiracanArabhyo mamAharnizam// 4// (p. 2) iha hi viSamaduHSamArarajanitimiratiraskArabhAskarAnukAriNA vasudhAtalAvatIrNasudhAsAriNIdezyadezanAvitAnaparamArhatIkRtazrIkumArapAlakSmApAlapravartitAbhayadAnAbhidhAnajIvAtusaMjIvitanAnAjIvapradattAzIrvAdamAhAtmyakalpAvadhisthAyivizadayazaHzarIreNa niravadyacAturvidyanirmANaikabrahmaNA zrIhemacandrasUriNA jagatprasiddhazrIsiddhasenadivAkaraviracitadvAriMzaddvAtriMzikAnusArizrIvardhamAnajinastutirUpam ayogavyavacchedAnyayogavyavacchedAbhidhAnaM dvAtriMzikAdvitayaM vidvajjanamanastattvAvabodhanibandhanaM vidadhe/ tatra ca prathamadvAtriMzikAyAH sukhonneyatvAd vyAkhyAnam upekSya dvitIyasyAs tasyA niHzeSadurvAdipariSadadhikSepadakSAyAH katipayapadArthavivaraNakaraNena svasmRtibIjaprabodhavidhir vidhIyate/ tasyAz cedam AdikAvyam--- anantavijJAnam atItadoSam abAdhyasiddhAntam amartyapUjyam/ zrIvardhamAnaM jinam AptamukhyaM svayaMbhuvaM stotum ahaM yatiSye// 1// zrIvardhamAnaM jinam ahaM stotuM yatiSya iti kriyAsaMbandhaH/ kiMviziSTam/ anantam apratipAti viziSTaM sarvadravyaparyAyaviSayatvenotkRSTaM jJAnaM kevalAkhyaM vijJAnaM tato 'nantaM vijJAnaM yasya so 'nantavijJAnas tam/ tathAtItA niHsattAkIbhUtatvenAtikrAntA doSA rAgAdayo yasmAt sa tathA tam/ tathAbAdhyaH parair bAdhitum azakyaH siddhAntaH syAdvAdazrutalakSaNo yasya sa tathA tam/ tathAmartyA devAs teSAm api pUjyam ArAdhyam// (p. 3) atra ca zrIvardhamAnasvAmino vizeSaNadvAreNa catvAro mUlAtizayAH pratipAditAH/ tatrAnantavijJAnam ity anena bhagavataH kevalajJAnalakSaNaviziSTajJAnAnantyapratipAdanAj jJAnAtizayaH/ atItadoSam ity anenASTAdazadoSasaMkSayAbhidhAnAd apAyApagamAtizayaH/ abAdhyasiddhAntam ity anena kutIrthikopanyastakuhetusamUhAzakyabAdhasyAdvAdarUpasiddhAntapraNayanabhaNanAd vacanAtizayaH/ amartyapUjyam ity anenAkRtrimabhaktibharanirbharasurAsuranikAyanAyakanirmitamahAprAtihAryasaparyAparijJASanAt pUjAtizayaH// atrAha paraH/ anantavijJAnam ity etAvad evAstu nAtItadoSam iti/ gatArthatvAt/ doSAtyayaM vinAtyantavijJAnatvasyAnupapatteH// atrocyate/ kunayamatAnusAriparikalpitAptavyavacchedArtham idam/ tathA cAhur AjIvikanayAnusAriNaH--- jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam/ gatvAgacchanti bhUyo 'pi bhavaM tIrthanikArataH// iti/ tan nUnaM na te 'tItadoSAH/ katham anyathA teSAM tIrthanikAradarzane 'pi bhavAvatAraH// Aha/ yady evam atItadoSam ity evAstv anantavijJAnam ity atiricyate/ doSAtyaye 'vazyaMbhAvitvAd anantavijJAnatvasya// na/ kaizcid doSAbhAve 'pi tadanabhyupagamAt/ tathA ca tadvacanam--- sarvaM pazyatu vA mA vA tattvam iSTaM tu pazyatu/ kITasaMkhyAparijJAnaM tasya naH kvopayujyate// tathA---tasmAd anuSThAnagataM jJAnam asya vicAryatAm/ pramANaM dUradarzI ced ete gRdhrAn upAsmahe// (p. 4) tanmatavyapohArtham anantavijJAnam ity aduSTam eva/ vijJAnAnantyaM vinA ekasyApy arthasya yathAvatparijJAnAbhAvAt/ tathA cArSam--- je egaM jANai se savvaM jANai/ je savvaM jANai se egaM jANai// tathA---eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH/ sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH// iti// nanu tarhy abAdhyasiddhAntam ity apArthakam/ yathoktaguNayuktasyAvyabhicArivacanatvena taduktasiddhAntasya bAdhAyogAt// na/ abhiprAyAparijJAnAt/ nirdoSapuruSapraNIta evAbAdhyasiddhAnto nApare 'pauruSeyAdyA asaMbhavAdidoSAghrAtatvAt iti jJApanArtham/ AtmamAtratArakamUkAntakRtkevalyAdirUpamuNDakevalino yathoktasiddhAntapraNayanAsamarthasya vyavacchedArthaM vA vizeSaNam etat// anyas tv Aha/ amartyapUjyam iti na vAcyam/ yAvatA yathoddiSTaguNagariSThasya tribhuvanavibhor amartyapUjyatvaM na kathaMcana vyabhicaratIti// satyam/ laukikAnAM hy amartyA eva pUjyatayA prasiddhAs teSAm api bhagavAn eva pUjya iti vizeSaNenAnena jJApayann AcAryaH paramezvarasya devAdhidevatvam Avedayati// evaM pUrvArdhe catvArotizayA uktAH// anantavijJAnatvaM ca sAmAnyakevalinAm apy avazyaM bhAvIty atas tadvyavacchedAya zrIvardhamAnam iti vizeSyapadam api vizeSaNarUpatayA (p. 5) vyAkhyAyate/ zriyA catustriMzadatizayasamRddhyanubhavAtmakabhAvArthanty arUpatayA vardhamAnaM vardhiSNum// nanv atizayAnAM parimitatayaiva siddhAnte prasiddhatvAt kathaM vardhamAnatopapattiH// iti cen na/ yathA nizIthacUrNau bhagavatAM zrImadarhatAm aSTottarasahasrasaMkhybAhyalakSaNasaMkhyAyA upalakSaNatvenAntaraGgalakSaNAnAM sattvAdInAm Anantyam uktam/ evam atizayAnAm adhikRtaparigaNanAyoge 'py aparimitatvam aviruddham/ tato nAtizayazriyA vardhamAnatvaM doSAzraya iti// atItadoSatA copazAntamohaguNasthAnavartinAm api saMbhavatIty ataH kSINamohAkhyApratipAtiguNasthAnaprAptipratipattyarthaM jinam iti vizeSaNam/ rAgAdijetRtvAj jinaH/ samUhakASaMkaSitarAgAdidoSa iti/ abAdhyasiddhAntatA ca zrutakevalyAdiSv api dRzyate 'tas tadapohAyAptamukhyam iti vizeSaNam/ Aptir hi rAgadveSamohAnAm aikAntika Atyantikaz ca kSayaH/ sA yeSAm asti te khalv AptAH/ arzAditvAt matvarthIyyo 'cpratyayaH/ teSu madhye mukham iva sarvAGgAnAM pradhAnatvena mukhyam/ zAkhAder yaH iti tulye yaH/ amartyapUjyatA ca tathAvidhagurUpadezaparicaryAparyAptavidyAcaraNasaMpannAnAM sAmAnyamunInAm api na durghaTA/ atas tannirAkaraNAya svayaMbhuvam iti vizeSaNam/ svayam Atmanaiva paropadezanirapekSatayAvagatatattvo bhavatIti svayaMbhUH svayaM saMbuddhaH/ tam evaMvidhaM caramajinendraM stotuM stutiviSayIkartum ahaM yatiSye yatnaM kariSyAmi// atra cAcAryo bhaviSyatkAlaprayogeNa yoginAm apy azakyAnuSThAnaM bhagavadguNastavanaM manyamAnaH zraddhAm eva stutikaraNe 'sAdhAraNaM kAraNaM jJApayan yatnakaraNam eva madadhInaM na punar yathAvasthitabhagavadguNastavanasiddhir iti sUcitavAn/ aham iti ca gatArthatve 'pi paropadezAnyAnuvRttyAdinirapekSatayA nijazraddhayaiva stutiprArambha iti jJApanArtham// (p. 6) atha vA/ zrIvardhamAnAdivizeSaNacatuSTayam anantavijJAnAdipadacatuSTayena saha hetuhetumadbhAvena vyAkhyAyate/ yata eva zrIvardhamAnam ata evAnantavijJAnam/ zriyA kRtsnakarmakSayAvirbhUtAnantacatuSkasaMpadrUpayA vardhamAnam/ yady api zrIvardhamAnasya paramezvarasyAnantacatuSkasaMpatter utpattyanantaraM sarvakAlaM tulyatvAc cayApacayau na stas tathApi nirapacayatvena zAzvatikAvasthAnayogAd vardhamAnatvam upacaryate/ yady api ca zrIvardhamAnavizeSaNenAnantacatuSkAntarbhAvitvenAnantavijJAnatvam api siddhaM tathApy anantavijJAnasyaiva paropakArasAdhakatamatvAd bhagavatpravRttez ca paropakAraikanibandhanatvAd anantavijJAnatvaM zeSAnantatrayAt pRthaGnirdhAryAcAryeNoktam// nanu yathA jagannAthasyAnantavijJAnaM parArthaM tathAnantadarzanasya kevalajJAnaparaparyAyasya pArArthyam avyAhatam eva/ kevalajJAnakevaladarzanAbhyAm eva hi svAmI kramavRttibhyAm upalabdhaM sAmAnyavizeSAtmakaM padArthasArthaM parebhyaH prarUpayati/ tat kimarthaM tan nopAttam// iti ced ucyate/ vijJAnazabdena tasyApi saMgrahAd adoSaH/ jJAnamAtrAyA ubhayatrApi samAnatvAt/ ya eva hy abhyantarIkRtasamatAkhyadharmA viSamatAdharmaviziSTA jJAnena gamyante 'rthAs ta eva hy abhyantarIkRtaviSamatAdharmAH samatAdharmaviziSTA darzanena gamyante/ jIvasvAbhAvyAt/ sAmAnyapradhAnam upasarjanIkRtavizeSam arthagrahaNaM darzanam ucyate/ tathA pradhAnavizeSam upasarjanIkRtasAmAnyaM ca jJAnam iti// tathA yata eva jinamata evAtItadoSam/ rAgAdijetRtvAd dhi jinaH/ na cAjinasyAtItadoSatA// tathA yata evAptamukhyamata evAbAdhyasiddhAntam/ Apto hi pratyayita ucyate/ tata ApteSu mukhyaM zreSTham Aptamukhyam/ AptamukhyatvaM ca prabhor avisaMvAdivacanatayA (p. 7) vizvavizvAsabhUmitvAt/ ata evAbAdhyasiddhAntam/ na hi yathAvaj jJAnAvalokitavastuvAdI siddhAntaH kunayair bAdhituM zakyate// yata eva svayaMbhuvam ata evAmartyapUjyam/ pUjyate hi devadevo jagattryavilakSaNalakSaNena svayaMsaMbuddhatvaguNena saudharmendrAdibhir amartyair iti// atra ca zrIvardhamAnam iti vizeSaNatayA yadvyAkhyAtaM tadayogavyavacchedAbhidhAnaprathamadvAtriMzikAprathamakAvyatRtIyapAdavartamAnaM zrIvardhamAnAbhidham AtmarUpam iti vizeSyam anuvartamAnaM buddhau saMpradhArya vijJeyam/ tatra hy AtmarUpam iti vizeSyapadam/ AvRttyA vA vizeSaNam api vizeSyatayA vyAkhyeyam// iti prathamavRttArthaH// 1// asyAM ca stutAv anyayogavyavacchedAdhikRtaH tasya ca tIrthAntarIyaparikalpitatattvAbhAsanirAsena teSAm AptatvavyavacchedaH svarUpam/ tac ca bhagavato yathAvasthitavastutattvavAditvakhyApanenaiva prAmANyam aznute/ ataH stutikAras trijagadguror niHzeSaguNastutizraddhAlur api sadbhUtavastuvAditvAkhyaM guNavizeSam eva varNayitum Atmano 'bhiprAyam AviSkurvann Aha--- ayaM jano nAtha tava stavAya guNAntarebhyaH spRhayAlur eva/ vigAhatAM kiM tu yathArthavAdam ekaM parIkSAvidhidurvidagdhaH// 2// he nAtha ayaM mallakSaNo janaH tava guNAntarebhyo yathArthavAdavyatiriktebhyo (p. 8) 'nanyasAdhAraNazArIralakSaNAdibhyaH spRhayAlur eva zraddhAlur eva/ kimartham/ stavAya stutikaraNAya/ iyaM tAdarthye caturthI/ pUrvatra tu---spRher vyApyaM vA itilakSaNA/ tava guNAntarANy api stotuM spRhAvAn evAyaM jana iti bhAvaH// nanu yadi guNAntarastutAv api spRhayAlutA tat kimarthaM tatropekSA/ ity AzaGkyottarArdham Aha/ kiM tv ity abhyupagamavizeSadyotane nipAtaH/ ekam ekam eva/ yathArthavAdaM yathAvasthitavastutatvaprakhyApanAkhyaM tvadIyaM guNam/ ayaM jano vigAhatAM stutikriyayA samantAd vyApnotu/ tasminn ekasminn api hi guNe varNite tantrAntarIyadaivatebhyo vaiziSTyakhyApanadvAreNa vastunaH sarvaguNastavanasiddheH// atha prastutaguNastutiH samyakparIkSAkSamANAM divyadRzAm evaucitIm aJcati nArvAgdRzAM bhavAd dRzAm ity AzaGkAM vizeSaNadvAreNa nirAkaroti/ yato 'yaM janaH parIkSAvidhidurvidagdho 'dhikRtaguNavizeSaparIkSaNavidhau durvidagdhaH paNDitaMmanya iti yAvat/ ayam AzayaH/ yady api jagadguror yathArthavAditvaguNaparIkSaNaM mAdRzAM mater agocaras tathApi bhaktizraddhAtizayAt tasyAm aham AtmAnaM vidagdham iva manya iti vizuddhazraddhAbhaktivyaktimAtrarUpatvAt stuteH// iti vRttArthaH// 2// atha ye kurvIrthyAH kuzAstravAsanAvAsitasvAntatayA tribhuvanasvAminaM svAmitvena na pratipannAH tAn api tattvavicAraNAM prati zikSayann Aha--- guNeSv asUyAM dadhataH paremI mA zikSiyan nAma bhavantam Izam/ (p. 9) tathApi saMmIlya vilocanAni vicArayantAM nayavartma satyam// 3// amI iti adasas tu viprakRSTe iti vacanAt tattvAt tattvavimarzabAhyatayA dUrIkaraNArhatvAd viprakRSTAH pare kutIrthikAH bhavantaM tvAm ananyasAmAnyasakalaguNanilayam api mA IzaM zizriyan mA svAmitvena pratipadyantAm/ yato guNeSv asUyAM dadhataH guNeSu baddhamatsarAH/ guNeSu doSAviSkaraNaM hy asUyA/ yo hi yatra guNe matsarIbhavati sa tadAzrayaM nAnurudhyate/ yathA mAdhuryamatsatI karabhaH puNDrekSukANDam/ guNAzrayaz ca bhavAn// evaM paratIrthikAnAM bhagavad AjJApratipattiM pratiSidhya stutikAro mAdhyasthyam ivAsthAya tAn prati hitazikSAm uttarArdhenopadizati/ tathApi tvadAjJApratipatter abhAve 'pi/ locanAni netrANi/ saMmIlya militapuTIkRtya/ satyaM yuktiyuktam/ nayavartmanyAyamArgam/ vicArayantAM vimarzaviSayIkurvantu// atra ca vicArayantAm ity Atmanepadena phalavatkartRviSayeNaivaM jJApayaty AcAryo yadavitathanayapathavicAraNayA teSAm eva phalaM vayaM kevalam upadeSTAraH/ kiM tatphalam iti cet prekSAvatteti brUmaH/ saMmIlya vilocanAnIti ca vadataH prAyas tattvavicAraNam ekAgratAhetunayananimIlanapUrvakaM loke prasiddham ity abhiprAyaH// atha vA ayam upadezas tebhyo 'rocamAna evAcAryeNa vitIryate/ tato 'svadamAno 'py ayaM kaTukauSadhapAnanyAyenAyatisukhatvAd bhavadbhir netre nimIlya peya evety AkUtam// nanu ca yadi pAramezvare vacasi teSAm avivekAtirekAd arocakatA tat kimarthaM tAn pratyupadezakleza iti// naivam/ paropakArasArapravRttInAM (p. 10) mahAtmanAM pratipAdyagatAM rucim aruciM vAnapekSya hitopadezapravRttidarzanAt/ teSAM hi parArthasyaiva svArthatvenAbhimatatvAt/ na ca hitopadezAd aparaH pAramArthikaH parArthaH/ tathA cArSam/ rusau vA paro mA vA visaM vA pariyattau/ bhAsiyavvA hiyA bhAsA sapakkhaguNakAriyA// iti/ uvAca ca vAcakamukhyaH--- na bhavati dharmaH zrotuM sarvasyaikAntato hitazravaNAt/ bruvato 'nugrahabuddhyA vaktus tv ekAntato bhavati// 1// iti vRttArthaH// 3// atha yathAvan nayavartmavicAram eva prapaJcayituM parAbhipretatattvAnAM prAmANyaM nirAkurvann Aditas tAvat kAvyaSaTkenaulUkyamatAbhimatatattvAni dUSayitukAmas tadantaHpAtinau prathamataraM sAmAnyavizeSau dUSayann Aha--- svato 'nuvRttivyativRttibhAjo bhAvA na bhAvAntaraneyarUpAH/ parAtmatattvAd atathAtmatattvAd dvayaM vadanto 'kuzalAH skhalanti// 4// abhavan bhavanti bhaviSyanti ceti bhAvAH padArthA AtmapudgalAdayas te/ svata iti sarvaM hi vAkyaM sAvadhAraNam Amanati (p. 11) iti/ svata eva AtmIyasvarUpAd eva/ anuvRttivyativRttibhAjaH/ ekAkArA pratItir ekazabdavAcyatA cAnuvRttiH/ vyattivRttiH vyAvRttiH/ sajAtIyavijAtIyebhyaH sarvathA vyavacchedaH/ te ubhe api saMvalite bhajanta AzrayantIti anuvRttivyativRttibhAjaH/ sAmAnyavizeSobhayAtmakA ity arthaH// asyaivArthasya vyatirekam Aha/ na bhAvAntaraneyarUpA iti/ neti niSedhe/ bhAvAntarAbhyAM parAbhimatAbhyAM dravyaguNakarmasamavAyebhyaH padArthAntarAbhyAM bhAvavyatiriktasAmAnyavizeSAbhyAM neyaM pratItiviSayaM prApaNIyaM rUpaM yathAsaMkhyam anuvRttivyativRttilakSaNaM svarUpaM yeSAM te tathoktAH/ svabhAva eva hy ayaM sarvabhAvAnAM yadanuvRttivyAvRttipratyayau svata eva janayanti/ tathA hi/ ghaTa eva tAvat pRthubudhnodarAdyAkAravAn pratItiviSayIbhavan sann anyAn api tadAkRtibhRtaH padArthAnghaTarUpatayA ghaTaikazabdavAcyatayA ca pratyAyayan sAmAnyAkhyAM labhate/ sa eva cetarebhyaH sajAtIyavijAtIyebhyo dravyakSetrakAlabhAvair AtmAnaM vyAvartayan vizeSavyapadezam aznute/ iti na sAmAnyavizeSayoH pRthakpadArthAntaratvakalpanaM nyAyyam/ padArthadharmatvenaiva tayoH pratIyamAnatvAt/ na ca dharmA dharmiNaH sakAzAd atyantaM vyatiriktAH/ ekAntabhede vizeSaNavizeSyabhAvAnupapatteH/ karabharAsabhayor iva dharmadharmivyapadezAbhAvaprasaGgAc ca/ dharmANam api ca pRthakpadArthAntaratvakalpana ekasminn eva vastuni padArthAnantyaprasaGgaH/ anantadharmakatvAd vastunaH// tad evaM sAmAnyavizeSayoH svatattvaM yathAvad anavabudhyamAnA akuzalAH atattvAbhiniviSTadRSTayaH tIrthAntarIyAH skhalanti (p. 12) nyAyamArgAd bhrazyanti niruttarIbhavantIty arthaH/ skhalanena cAtra prAmANikajanopahasanIyatA dhvanyate/ kiM kurvANAH dvayam anuvRttivyAvRttilakSaNaM pratyakSadvayaM vadantaH/ kasmAd etatpratyayadvayaM vadantaH ity Aha/ parAtmatattvAt/ parau padArthebhyo vyatiriktatvAd anyau parasparanirapekSau ca yau sAmAnyavizeSau tayor yadAtmatattvaM svarUpam anuvRttivyAvRttilakSaNaM tasmAt tadAzrityety arthaH gamyayapaH karmAdhAre ity anena paJcamI/ kathaMbhUtAt parAtmatattvAt/ ity Aha/ atathAtmatattvAt/ mA bhUt parAbhimatasya parAtmatattvasya satyarUpateti vizeSaNam idam/ yathA yenaikAntabhedalakSaNena prakAreNa paraiH prakalpitaM na tathA tena prakAreNAtmatattvaM svarUpaM yasya tat tathA/ tasmAt/ yataH padArtheSv aviSvagbhAvena sAmAnyavizeSau vartete taiz ca tau tebhyaH paratvena kalpitau/ paratvaM cAnyatvam/ tac caikAntabhedAvinAbhAvi// kiM ca padArthebhyaH sAmAnyavizeSayor ekAntabhinnatve svIkriyamANa ekavastuviSayam anuvRttivyAvRttirUpaM pratyayadvayaM nopapadyeta/ ekAntAbhede cAnyatarasyAsattvaprasaGgaH sAmAnyvizeSavyavahArAbhAvaz ca syAt/ sAmAnyavizeSobhayAtmakatvenaiva vastunaH pramANena pratIteH/ parasparanirapekSapakSas tu purastAn nirloThayiSyate/ ata eva teSAM vAdinAM skhalanakriyayopahasanIyatvam abhivyajyate/ yo hy anyathAsthitaM vastusvarUpam anyathaiva pratipadyamAnaH parebhyaz ca tathaiva prajJApayan svayaM naSTaH parAn nAzayati na khalu tasmAd anya upahAsapAtram// iti vRttArthaH/ 4// (p. 13) atha tadabhimatAv ekAntanityAnityapakSau dUSayann Aha--- AdIpam Avyoma samasvabhAvaM syAdvAdamudrAnatibhedi vastu/ tannityam evaikam anityam anyad iti tvadAjJAdviSatAM pralApAH// 5// AdIpaM dIpAd Arabhya/ Avyoma vyoma maryAdIkRtya/ sarvam/ vastu padArthasvarUpam/ samasvabhAvaM samaH tulyaH svabhAvaH svarUpaM yasya tat tathA/ kiM ca vastunaH svarUpaM dravyaparyAyAtmakatvam iti brUmaH/ tathA ca vAcakamukhyaH---utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat iti/ samasvabhAvatvaM kutaH/ iti vizeSaNadvAreNa hetum Aha---syAdvAdamudrAnatibhedi/ syAd ity avyayam anekAntadyotakam/ tataH syAdvAdo 'nekAntavAdaH/ nityAnityAdyanekadharmazabalaikavastvabhyupagama iti yAvat/ tasya mudrA maryAdA tAM nAtibhinatti nAtikrAmatIti syAdvAdamudrAnatibhedi/ yathA hi nyAyaikaniSThe rAjani rAjyazriyaM zAsati sati sarvAH prajAs tanmudrAM nAtivartitum Izate tadatikrame tAsAM sarvArthahAnibhAvAt evaM vijayini niSkaNTake syAdvAdamahAnarendratadIyamudrAM sarve 'pi padArthA nAtikrAmanti tadullaGghane teSAM svarUpavyavasthAhAniprasakteH// sarvavastUnAM samasvabhAvatvakathanaM ca parAbhISTasyaikaM vastu vyomAdi nityam evAnyac ca pradIpAdyanityam eveti vAdasya pratikSepabIjam/ sarve hi bhAvA dravyArthikanayApekSayA nityAH paryAyArthikanayAdezAt punar anityAH/ tatraikAntAnityatayA parair aGgIkRtasya pradIpasya tAvan nityAnityatvavyavasthApane diGmAtram ucyate// tathA hi---pradIpaparyAyApannAs (p. 14) taijasAH paramANavaH svarasatas tailakSayAd vAtAbhighAtAd vA jyotiHparyAyaM parityajya tamorUpaM paryAyAntaram AsAdayanto 'pi naikAntenAnityAH/ pudgaladravyarUpatayAvasthitatvAt teSAm/ na hy etAvataivAnityatvaM yAvatA pUrvaparyAyasya vinAza uttaraparyAyasya cotpAdaH/ na khalu mRddravyaM sthAsakakozakuzUlazivakaghaTAdyavasthAntarANy ApadyamAnam apy ekAntato vinaSTam/ teSu mRddravyAnugamasyAbAlagopAlaM pratItatvAt/ na ca tamasaH paudgalikatvam asiddham/ cAkSuSatvAnyathAnupapatteH/ pradIpAlopakavat/ atha yac cAkSuSaM tat sarvaM svapratibhAse Alokam apekSate/ na caivaM tamaH/ tat kathaM cAkSuSam// naivam/ ulUkAdInAm Alokam antareNApi tatpratibhAsAt/ yais tv asmadAdibhir anyac cAkSuSaM ghaTAdikam AlokaM vinA nopalabhyate tair api timiram AlokayiSyate/ vicitratvAd bhAvAnAm/ katham anyathA pItazvetAdayo 'pi svarNamuktAphalAdyA AlokApekSadarzanAH/ pradIpacandrAdayas tu prakAzAntaranirapekSAH/ iti siddhaM tamaz cAkSuSam// rUpavattvAc ca sparzavattvam api pratIyate/ zItasparzapratyayajanakatvAt/ yAni tv anibiDAvayavatvam apratighAtitvam anudbhUtasparzavizeStvam apratIyamAnakhaNDAvayavidravyapravibhAgatvam ityAdIni tamasapaudgalikatvaniSedhAya paraiH sAdhanAny upanyastAni tAni pradIpaprabhAdRSTAntenaiva pratiSedhyAni/ tulyayogakSematvAt/ na ca vAcyaM taijasAH paramANavaH kathaM tamastvena pariNamanta iti/ pudgalAnAM tattatsAmagrIsahakRtAnAM visadRzakAryotpAdakatvasyApi darzanAt/ dRSTo hy ardrendhanasaMyogavazAd bhAsvararUpasyApi vahner abhAsvararUpadhUmarUpakAryotpAdaH/ iti siddho nityAnityaH pradIpaH/ yadApi nirvANAd arvAgdedIpyamAno dIpas tadApi navanavaparyAyotpAdavinAzabhAktvAt pradIpatvAnvayAc ca nityAnitya eva// (p. 15) evaM vyomApy utpAdavyayadhrauvyAtmakatvAn nityAnityam eva/ tathA hy avagAhakAnAM jIvapudgalAnAm avagAhadAnopagraha eva tallakSaNam/ avakAzadam AkAzam iti vacanAt/ yadA cAvagAhakA jIvapudgalAH prayogato visrasAto vaikasmAn nabhaHpradezAt pradezAntaram upasarpanti tadA tasya vyomnas tair avagAhakaiH samam ekasmin pradeze vibhAga uttarasmiMz ca pradeze saMyogaH/ saMyogavibhAgau ca parasparaM viruddhau dharmau/ tadbhede cAvazyaM dharmiNo bhedaH/ tathA cAhuH---ayam eva hi bhedo bhedahetur vA yadviruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedaz ceti/ tataz ca tadAkAzaM pUrvasaMyogavinAzalakSaNapariNAmApattyA vinaSTam uttarasaMyogotpAdAkhyapariNAmAnubhavAc cotpannam/ ubhayatrAkAzadravyasyAnugatatvAc cotpAdavyayayor ekAdhikaraNam/ tathA ca yat---apracyutAnutpannasthiraikarUpaM nityam iti nityalakSaNam AcakSate tad apAstam/ evaMvidhasya kasyacid vastuno 'bhAvAt/ tadbhAvAvyayaM nityam iti tu satyaM nityalakSaNam/ utpAdavinAzayoH sadbhAve 'pi tadbhAvAt anvayirUpAd yan na vyeti tan nityam iti tadarthasya ghaTamAnatvAt/ yadi hy apracyutAdilakSaNaM nityam iSyate tadotpAdavyayayor nirAdhAratvaprasaGgaH/ na ca tayor yoge nityatvahAniH// dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA dravyavarjitAH/ kva kadA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kena vA// iti vacanAt/ na cAkAzaM na dravyam/ laukikAnAm api ghaTAkAzaM paTAkAzam iti vyavahAraprasiddher AkAzasya nityAnityatvam/ ghaTAkAzam api hi yadA ghaTApagame paTenAkrAntaM tadA paTAkAzam iti vyavahAraH/ na cAyam aupacArikatvAd apramANam eva/ upacArasyApi kiMcitsAdharmyadvAreNa mukhyArthasparzitvAt/ nabhaso hi (p. 16) yat kila sarvavyApakatvaM mukhyaM parimANaM tadAdheyaghaTapaTAdisaMbandhiniyataparimANavazAt kalpitahedaM satpratiniyatadezavyApitayA vyavahriyamANaM ghaTAkAzapaTAkAzAdi tattadvyapadezanibandhanaM bhavati/ tattadghaTAdisaMbandhaM ca vyApakatvenAvasthitasya vyomno 'vasthAntarApattiH/ tataz cAvasthAbhede 'vasthAvato 'pi bhedaH/ tAsAM tato 'viSvagbhAvAt/ iti siddhaM nityAnityatvaM vyomnaH// syAyaMbhuvA api hi nityAnityam eva vastu prapannAH/ tathA cAhus te---trividhaH khalv ayaM dharmiNaH pariNAmo dharmalakSaNAvasthArUpaH/ suvarNaM dharmi/ tasya dharmapariNAmo vardhamAnarucakAdiH/ dharmasya tu lakSaNapariNAmo 'nAgatatvAdiH/ yadA khalv ayaM hemakAro vardhamAnakaM bhaGktvA rucakam Aracayati tadA vardhamAnako vartamAnatAlakSaNaM hitvAtItatAlakSaNam Apadyate/ rucakas tu anAgatatAlakSaNaM hitvA vartamAnatAlakSaNam Apadyate/ vartamAnatApanna eva tu rucako navapurANabhAvam ApadyamAno 'vasthApariNAmavAn bhavati/ so 'yaM trividhaH pariNAmo dharmiNaH/ dharmalakSaNAvasthAz ca dharmiNo bhinnAz cAbhinnAz ca/ tathA ca te dharmyabhedAt tannityatvena nityAH/ bhedAc cotpattivinAzaviSayatvam/ ity ubhayam upapannam iti// athottarArdhaM vivriyate// evaM cautpAdavyayadhrauvyAtmakatve sarvabhAvAnAM siddhe 'pi tadvastv evam AkAzAtmAdikaM nityam eva anyac ca pradIpaghaTAdikam anityam eva ity evakAro 'trApi saMbadhyate/ itthaM hi durnayavAdApattiH/ anantadharmAtmake vastuni svAbhipretanityatvAdidharmasamarthanapravaNAH zeSadharmatiraskAreNa pravartamAnA durnayA iti tallakSaNAt/ ity anenollekhena tvadAjJAdviSatAM bhavatpraNItazAsanavirodhinAM pralApAH pralapanty asaMbaddhavAkyanIti yAvat// (p. 17) atra ca prathamam AdIpam iti paraprasiddhyA anityapakSollekhe 'pi yad uttaratra yathAsaMkhyaparihAreNa pUrvataraM nityam evaikam ity uktaM tad evaM jJApayati---yad anityaM tad api nityam eva kathaMcit yac ca nityaM tad apy anityam eva kathaMcit/ prakrAntavAdibhir apy ekasyAm eva pRthivyAM nityAnityatvAbhyupagamAt/ tathA ca prazastakaraH---sA tu dvividhA nityAnityA ca/ paramANulakSaNA nityA kAryalakSaNA tv anityA iti/ na cAtra paramANukAryadravyalakSaNaviSayadvayabhedAn naikAdhikaraNaM nityAnityatvam iti vAcyam/ pRthivItvasyobhayatrApy avyabhicArAt/ evam abAdiSv apIti/ AkAze 'pi saMyogavibhAgAGgIkArAt tair anityatvaM yuktyA pratipannam eva/ tathA ca sa evAha---zabdakAraNatvavacanAt saMyogavibhAgau iti nityAnityapakSayoH saMvalitatvam/ etac ca lezato bhAvitam eveti// pralApaprAyatvaM ca paravacanAnAm itthaM samarthanIyam// vastunas tAvad arthakriyAkAritvaM lakSaNam/ tac caikAntanityAnityapakSayor na ghaTate// apracyutAnutpannasthiraikarUpo hi nityaH/ sa ca krameNArthakriyAM kurvIta akrameNa vA/ anyonyavyavacchedarUpANAM prakArAntarAsaMbhavAt// tatra na tAvatkrameNa/ sa hi kAlAntarabhAvinIH kriyAH prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAt/ samarthasya kAlakSepAyogAt/ kAlakSepiNo vA asAmarthyaprApteH/ samartho 'pi tattatsahakArisamavadhAne taM tam arthaM karotIti cet na tarhi tasya sAmarthyam/ aparasahakArisApekSavRttitvAt/ sApekSam asamartham iti nyAyAt/ na tena sahakAriNo 'pekSyante api tu kAryam eva sahakAriSv asatsvabhavattAn apekSata iti cet tat kiM sa bhAvo 'samarthaH samartho vA/ samarthaz cet kiM sahakArimukhaprekSaNadInAni tAny apekSate na punar jhaTiti ghaTayati/ nanu samartham api bIjamilAjalAnilAdisahakArisahitam (p. 18) evAGkuraM karoti nAnyathA/ tat kiM tasya sahakAribhiH kiMcid upakriyeta na vA/ yadi nopakriyeta tadA sahakArisaMnidhAnAt prAg iva kiM na tadApy arthakriyAyAm udAste/ upakriyeta cet sa tarhi tair upakAro 'bhinno bhinno vA kriyata iti vAcyam/ abhede sa eva kriyate/ iti lAbham icchato mUlakSatir AyAtA/ kRtakatvena tasyAnityatvApatteH/ bhede tu sa kathaM tasyopakAraH/ kiM na sahyavindhyAdrer api/ tatsaMbandhAt tasyAyam iti cet upakAryopakArayoH kaH saMbandhaH/ na tAvat saMyogaH/ dravyayor eva tasya bhAvAt/ atra tUpakAryaM dravyam upakAraz ca kriyeti na saMyogaH/ nApi samavAyaH/ tasyaikatvAd vyApakatvAc ca pratyAsattiviprakarSAbhAvena sarvatra tulyatvAn na niyataiH saMbandhibhiH saMbandho yuktaH/ niyatasaMbandhisaMbandhe cAGgIkriyamANe tatkRta upakAro 'sya samavAyasyAbhyupagantavyaH/ tathA ca saty upakArasya bhedAbhedakalpanA tadavasthaiva/ upakArasya samavAyAd abhede samavAya eva kRtaH syAt/ bhede punar api samavAyasya na niyatasaMbandhisaMbandhatvam/ tan naikAntanityo bhAvaH krameNArthakriyAM kurute// nApy akrameNa/ na hy eko bhAvaH sakalakAlakalAkalApabhAvinIr yugapat sarvAH kriyAH karotIti prAtItikam/ kurutAM vA/ tathApi dvitIyakSaNe kiM kuryAt/ karaNe vA kramapakSabhAvI doSaH/ akaraNe tv arthakriyAkAritvAbhAvAd avastutvaprasaGgaH/ ity ekAntanityAt kramAkramAbhyAM vyAptArthakriyA vyApakAnupalabdhibalAd vyApakanivRttau nivartamAnA svavyApyam arthakriyAkAritvaM nivartayati/ arthakriyAkAritvaM ca nivartamAnaM svavyApyaM sattvaM nivartayati/ iti naikAntanityapakSo yuktikSamaH// (p. 19) ekAntAnityapakSo 'pi na kakSIkaraNArhaH// anityo hi pratikSaNavinAzI/ sa ca na krameNArthakriyAsamarthaH/ dezakRtasya kAlakRtasya ca kramasyaivAbhAvAt/ kramo hi paurvAparyam/ tac ca kSaNikasyAsaMbhavi/ avasthitasyaiva hi nAnAdezakAlavyAptir dezakramaH kAlakramaz cAbhidhIyate/ na caikAntavinAzini sAsti/ yad AhuH--- yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva saH/ na dezakAlAyor vyAptir bhAvAnAm iha vidyate// na ca saMtAnApekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramaH saMbhavati/ saMtAnasyAvastutvAt/ vastutve 'pi tasya yadi kSaNikatvaM na tarhi kSaNebhyaH kazcid vizeSaH/ athAkSaNikatvaM tarhi samAptaH kSaNabhaGgavAdaH// nApy akrameNArthakriyA kSaNike saMbhavati/ sa hy eko bIjapUrAdirUpAdikSaNo yugapad anekAn rasAdikSaNAJ janayann ekena svabhAvena janayen nAnAsvabhAvair vA/ yady ekena tadA teSAM rasAdikSaNAnAm ekatvaM syAd ekasvabhAvajanayatvAt/ atha nAnAsvabhAvair janayati kiMcid rUpAdikam upAdAnabhAvena kiMcid rasAdikaM sahakAritveneti cet svabhAvAs tasyAtmabhUtA anAtmabhUtA vA/ anAtmabhUtAz cet svabhAvatvahAniH/ yady AtmabhUtAs tarhi tasyAnekatvam anekasvabhAvatvAt/ svabhAvAnAM vaikatvaM prasajyeta/ tadavyatiriktatvAt teSAM tasya caikatvAt/ atha ya eva ekatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda iSyate/ tarhi nityasyaikarUpasyApi krameNa nAnAkAryakAriNaH svabhAvabhedaH kAryasAMkaryaM ca katham iSyate kSaNikavAdinA/ atha nityam ekarUpatvAd akramam/ akramAc ca kramiNAM nAnAkAryANAM katham utpattir iti cet aho svapakSapAtI devAnAMpriyo yaH khalu svayam ekasmAn niraMzAd rUpAdikSaNAt kAraNAd yugapadanekakAraNasAdhyAnyanekakAryANy (p. 20) aGgIkurvANo 'pi parapakSe nitye 'pi vastuni krameNa nAnAkAryakaraNe 'pi virodham udbhAvayati/ tasmAt kSaNikasyApi bhAvasyAkrameNArthakriyA durghaTA// ity anityaikAntAd api kramAkramayor vyApakayor nivRttyaiva vyApyArthakriyApi vyAvartate/ tadvyAvRttau ca sattvam api vyApakAnupalabdhibalenaiva nivartate/ ity ekAntAnityavAdo 'pi ramaNIyaH// syAdvAde tu pUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNapariNAmena bhAvAnAm arthakriyopapattir aviruddhA/ na caikatra vastuni parasparaviruddhadharmAdhyAsAyogAd asan syAdvAda iti vAcyam/ nityAnityapakSavilakSaNasya pakSAntarasyAGgIkriyamANatvAt/ tathaiva ca sarvair anubhavAt/ tathA ca paThanti--- bhAge siMho naro bhAge yo 'rtho bhAgadvayAtmakaH/ tam abhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSate// iti// vaizeSikair api citrarUpasyaikasyAvayavino 'bhyupagamAd ekasyaiva paTAdez calAcalaraktAvRtAnAvRtatvAdiviruddhadharmANAm upalabdheH/ saugatair apy ekatra citrapaTIjJAne nIlAnIlayor virodhAnaGgIkArAt// atra ca yady apy adhikRtavAdinaH pradIpAdikaM kAlAntarAvasthAyitvAt kSaNikaM na manyante tanmate pUrvAparAntAvacchinnAyAH sattAyA evAnityatAlakSaNAt tathApi buddhisukhAdikaM te 'pi kSaNikatayaiva pratipannAH iti tadadhikAre 'pi kSaNikavAdacarcA nAnupapannA/ yadApi ca kAlAntarAvasthAyi vastu tadApi nityAnityam eva/ kSaNo 'pi na khalu so 'sti yatra vastUtpAdavyayadhrauvyAtmakaM nAsti// iti kAvyArthaH// 5// (p. 21) atha tadAbhimatam Izvarasya jagatkartRtvAbhyupagamaM mithyAbhinivezarUpaM nirUpayann Aha/ kartAsti kazcij jagataH sa caikaH sa sarvagaH sa svavazaH sa nityaH/ imAH kuhevAkaviDambanAH syus teSAM na yeSAm anuzAsakas tvam// 6// jagataH pratyakSAdipramANopalakSyamANacarAcararUpasya vizvatrayasya kazcid anirvacanIyasvarUpaH puruSavizeSaH kartA sraSTA asti vidyate// te hItthaM pramANayanti/ urvIparvatatarvAdikaM sarvaM buddhimatkartRkam/ kAryatvAt/ yad yat kAryaM tat tat sarvaM buddhimatkartRkam yathA ghaTaH/ tathA cedam/ tasmAt tathA/ vyatireke vyomAdi/ yaz ca buddhimAMs tatkartA sa bhagavAn Izvara eveti// na cAyam asiddho hetuH/ yato bhUbhUdharAdeH svasvakAraNakalApajanyatayAvayavitayA vA kAryatvaM sarvavAdinAM pratItam eva/ nApy anaikAntiko viruddho vA/ vipakSAd atyantavyAvRttatvAt/ nApi kAlAtyayApadiSTaH/ pratyakSAnumAnAgamAbAdhitadharmadharmyanantarapratipAditatvAt// nApi prakaraNasamaH/ tatpratipanthidharmopapAdanasamarthapratyanumAnAbhAvAt/ na ca vAcyam IzvaraH pRthvIpRthvIdharAder vidhAtA na bhavati azarIratvAt nirvRtAtmavad iti pratyanumAnaM tadvAdhakam iti/ yato 'trezvararUpi dharmI pratIto 'pratIto vA prarUpitaH/ na tAvad apratItaH/ heto r AzrayAsiddhiprasaGgAt/ pratItaz cet yena pramANena sa pratItas tenaiva kiM svayam utpAditasvatanur na pratIyate/ ity ataH katham azarIratvam/ tasmAn niravadya evAyaM hetur iti// (p. 22) sa caika iti/ na punar arthe/ sa punaH puruSavizeSa ekaH advitIyaH/ bahUnAM hi vizvavidhAtRtvasvIkAre parasparavimatisaMbhAvanAyA anivAryatvAd ekaikasya vastuno 'nyAnyarUpatayA nirmANe sarvam asamaJjasamApadyeteti// tathA sa sarvaga iti/ sarvatra gacchatIti sarvagaH/ sarvavyApI/ tasya hi pratiniyatadezavartitve niyatadezavRttInAM vizvatrayAntarvartipadArthasArthAnAM yathAvan nirmANAnupapattiH/ kumbhakArAdiSu tathA darzanAt// atha vA sarvaM gacchati jAnAtIti sarvagaH sarvajJaH/ sarve gatyarthAH jJAnArthAH iti vacanAt/ sarvajJatvAbhAve hi yathocitopAdAnakAraNAdyanabhijJatvAd anurUpakAryotpattir na syAt// tathA sa svavazaH svatantraH/ sakalaprANinAM svecchayA sukhaduHkhayor anubhAvanasamarthatvAt/ tathA coktam--- Izvaraprerito gacchet svargaM vA zvabhram eva vA/ anyo jantur anIzo 'yam AtmanaH sukhaduHkhayoH// pAratantrye tu tasya paramukhaprekSitayA mukhyakartRtvavyAghAtAd anIzvaratvApattiH// tathA sa nitya iti/ apracyutAnutpannasthiraikarUpaH/ tasya hy anityatve parotpAdyatayA kRtakatvaprAptiH/ apekSitaparavyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattau kRtaka ity ucyate/ yaz cAparas tatkartA kalpyate sa nityo 'nityo vA syAt/ nityaz ced adhikRtezvareNa kim aparAddham/ anityaz cet tasyApy utpAdakAntareNa bhAvyam/ tasyApi nityAnityatvakalpanAyAm anavasthAdausthyam iti// tad evam ekatvAdivizeSaNaviziSTo bhagavAn IzAs trijagatkarteti parAbhyupagamam upadarzyottarArdhena tasya duSTatvam AcaSTe// imA etA (p. 23) anantaroktAH/ kuhevAkaviDambanAH kutsitA hevAkA AgrahavizeSAH kuhevAkAH kadAgrahA ity arthaH ta eva viDambanAH vicAracAturIbAhyatvena tiraskArarUpatvAd vigopakaprakArAH/ syuH bhaveyuH/ teSAM prAmANikApasadAnAm/ yeSAM he svAmin tvaM nAnuzAsakaH na zikSAdAtA// tadabhinivezAnAM viDambanArUpatvajJApanArtham eva parAbhipretapuruSavizeSaNeSu pratyekaM tacchabdaprayogam asUyAgarbham AvirbhAvayAM cakAra stutikAraH/ tathA caivam eva nindanIyaM prati vaktAro vadanti/ sa mUrkhaH sa pApIyAn sa daridra ityAdi/ tvam ity ekavacanasaMyuktayuSmacchabdaprayogeNa paramezituH paramakAruNikatayAnapekSitasvaparapakSavibhAgam advitIyaM hitopadezakatvaM dhavanyate/ ato 'trAyam AzayaH/ yady api bhagavAn avizeSeNa sakalajagajjantujAtahitAvahAM sarvebhya eva dezanAvAcam AcaSTe tathApi saiva keSAMcin nicitanikAcitapApakarmakaluSitAtmanAM rucirUpatayA na pariNamate/ apunarbandhakAdivyatiriktatvenAyogyatvAt/ tathA ca kAdambaryAM bANo 'pi babhANa---apagatamale hi manasi sphaTikamaNAv iva rajanikaragabhastayo vizanti sukham upadezaguNAH/ guruvacanam amalam api salilam iva mahad upajanayati zravaNasthitaM zUlam abhavyasya iti/ ato vastuvRttyA na teSAM bhagavAn anuzAsaka iti// na caitAvatA jagadguror asAmarthyasaMbhAvanA/ na hi kAladaSTam anujjIvayan samujjIvitetaradaSTako viSabhiSag upAlambhanIyaH/ atiprasaGgAt/ sa hi teSAm eva doSaH/ na khalu nikhilabhuvanAbhogam avabhAsayanto 'pi bhAnavIyA bhAnavaH kauzikalokasyAlokahetutAm abhajamAnA upAlambhasaMbhAvanAspadam/ tathA ca zrIsiddhasenaH--- saddharmabIjavapanAnaghakauzalasya yallokabandhava tavApi khilAnyabhUvan/ (p. 24) tan nAdbhutaM khagakuleSv iha tAmaseSu sUryAMzavo madhukarIcaraNAvadAtAH// atha katham iva tatkuhevAkAnAM viDambanArUpatvam iti/ brUmaH/ yat tAvad uktaM paraiH kSityAdayo buddhimatkartRkAH kAryatvAd ghaTavad iti/ tad ayuktam/ vyApter agrahaNAt/ sAdhanaM hi sarvatra vyAptau pramANena siddhAyAM sAdhyaM gamayed iti sarvavAdisaMvAdaH// sa cAyaM jaganti sRjan sazarIro 'zarIro vA syAt// sazarIro 'pi kim asmadAdivad dRzyazarIraviziSTa uta pizAcAdivad adRzyazarIraviziSTaH/ prathamapakSe pratyakSabAdhaH/ tam antareNApi ca jAyamAne tRNatarupuraMdaradhanurabhrAdau kAryatvasya darzanAt prameyatvAdivat sAdhAraNAnaikAntiko hetuH/ dvitIyavikalpe punar adRzyazarIratve tasya mAhAtmyavizeSaH kAraNam Ahosvid asmadAdyadRSTavaiguNyam/ prathamaprakAraH kozapAnapratyAyanIyaH/ tatsiddhau pramANAbhAvAt/ itaretarAzrayadoSApattez ca/ siddhe hi mAhAtmyavizeSe tasyAdRzyazarIratvaM pratyetavyam/ tatsiddhau ca mAhAtmyavizeSasiddhir iti/ dvaitIyikas tu prakAro na saMcaraty eva vicAragocare/ saMzayAnivRtteH/ kiM tasyAsattvAd adRzyazarIratvaM vAndhyeyAdivat kiM vAsmadAdyadRSTavaiguNyAt pizAcAdivad iti nizcayAbhAvAt// azarIraz cet tadA dRSTAntadArSTAntikayor vaiSamyam/ ghaTAdayo hi kAryarUpAH sazarIrakartRkA dRSTAH/ azarIrasya ca satas tasya kAryapravRttau kutaH sAmarthyam AkAzAdivat/ tasmAt sazarIrAzarIralakSaNe pakSadvaye 'pi kAryatvahetor vyAptyasiddheH// kiM ca tvanmatena kAlAtyayApadiSTo 'py ayaM hetuH/ dharmyekadezasya taruvidyudabhrAder idAnIm apy utpadyamAnasya vidhAtur anupalabhyamAnatvena pratyakSabAdhitadharmyanantaraM hetubhaNanAt/ tad evaM na kazcij jagataH kartA// ekatvAdIni tu jagatkartRtvavyavasthApanAyAnIyamAnAni tadvizeSaNAni (p. 25) SaNDhaM prati kAminyA rUpasaMpannirUpaNaprAyANy eva/ tathApi teSAM vicArAsahatvakhyApanArthaM kiMcid ucyate// tatraikatvacarcas tAvat/ bahUnAm ekakAryakaraNe vaimatyasaMbhAvaneti nAyam ekAntaH/ anekakITikAzataniSpAdyatve 'pi zakramUrdhno'nekazilpikalpitatve 'pi prAsAdAdInAM naikasaraghAnirvartitatve 'pi madhucchatrAdInAM caikarUpatAyA avigAnenopalambhAt/ athaiteSv apy eka evezvaraH karteti brUSe/ evaM ced bhavato bhavAnIpatiM prati niSpratimA vAsanA tarhi kuvindakumbhakArAditiraskAreNa paTaghaTAdInAm api kartA sa eva kiM na kalpyate/ atha teSAM pratyakSasiddhaM kartRtvaM katham apahnotuM zakyam/ tarhi kITikAdibhiH kiM teSAM virAddhaM yat teSAm asadRzatAdRzaprayAsasAdhyaM kartRtvam ekahelayaivApalapyate/ tasmAd vaimatyabhayAnmahezitur ekatvakalpanA bhojanAdivyayabhayAt kRpaNasyAtyantavallabhaputrakalatrAdiparityajanena zUnyAraNyAnIsevanam iva// tathA sarvagatatvam api tasya nopapannam/ tad dhi zarIrAtmanA jJAnAtmanA vA syAt/ prathamapakSe tadIyenaiva dehena jagattrayasya vyAptatvAditaranirmeyapadArthAnAm AzrayAnavakAzaH/ dvitIyapakSe tu siddhasAdhyatA/ asmAbhir api niratizayajJAnAtmanA paramapuruSasya jagattrayakroDIkaraNAbhyupagamAt/ yadi param evaM bhavatpramANIkRtena vedena virodhaH/ tatra hi zarIrAtmanA sarvagatatvam uktam/ vizvataz cakSur uta vizvatomukho vizvataHpANir uta vizvataHpAt ityAdizruteH// yac coktaM tasya pratiniyatadezavartitve tribhuvanagatapadArthAnAm aniyatadezavRttInAM yathAvan nirmANAnupapattir iti/ tatredaM pRcchyate/ sa jagattrayaM nirmimANas takSAdivat sAkSAd dehavyApAreNa nirmimIte yadi vA saMkalpamAtreNa/ Adye pakSa ekasyaiva bhUbhUdharAder vidhAne 'kSodIyasaH (p. 26) kAlakSepasya saMbhavAd baMhIyasApy anehasA na parisamAptiH/ dvitIyapakSe tu saMkalpamAtreNaiva kAryakalpanAyAM niyatadezasthAyitve 'pi na kiMcid dUSaNam utpazyAmaH/ niyatadezasthAyinAMsAmAnyadevAnAm api saMkalpamAtreNaiva tattatkAryasaMpAdanapratipatteH// kiM ca tasya sarvagatatvenAGgIkriyamANe zuciSu nirantarasantamaseSu narakAdisthaleSv api tasya vRttiH prasajyate/ tathA cAniSTApattiH/ atha yuSmatpakSe 'pi yadA jJAnAtmanA sarvajagattrayaM vyApnotIty ucyate tadA zucirasasvAdAdInAm apy upalambhasaMbhAvanAn narakAdiduHkhasvarUpasaMvedanAtmakatayA duHkhAnubhavaprasaGgAc cAniSTApattis tulyaiveti cet tad etad upapattibhiH pratikartum azaktasya dhUlibhir ivAvakaraNam/ yato jJAnam aprApyakAri svasthalastham eva viSayaM paricchinatti na punas tatra gatvA/ tatkuto bhavadupAlambhaH samIcInaH/ tarhi bhavato 'py azucijJAnamAtreNa tadrasAsvAdAnubhUtiH/ tadbhAve hi srakcandanAGganArasavatyAdicintanamAtreNaiva tRptisiddhau tatprAptiprayatnavaiphalyaprasaktir iti// yat tu jJAnAtmanA sarvagatatve siddhasAdhanaM prAg uktaM tacchaktimAtram apekSya mantavyam/ tathA ca vaktAro bhavanti/ asya matiH sarvazAstreSu prasaratIti/ na ca jJAnaM prApyakAri/ tasyAtmadharmatvena bahirnirgamAbhAvAt/ bahirnirgame cAtmano 'caitanyApattyAjIvatvaprasaGgaH/ na hi dharmo dharmiNam atiricya kvacana kevalo vilokitaH/ yac ca pare dRSTAntayanti yathA sUryasya kiraNA guNarUpA api sUryAn niSkramya bhuvanaM bhAsayanty evaM jJAnam apy AtmanaH sakAzAd bahir nirgatya prameyaM paricchinattIti tatredam uttaram/ kiraNAnAM guNatvam asiddham/ teSAM taijasapudgalamayatvena dravyatvAt/ yaz ca teSAM prakAzAtmA guNaH sa tebhyo na jAtu pRthagbhavatIti/ tathA ca dharmasaMgrahiNyAM zrIharibhadrAcAryapAdAH--- (p. 27) kiraNA guNA na davvaM tesiM payAso guNo na vA davvaM// jaM nANaM AyaguNo kahamadavvo sa annattha// 1// gantUNa na parichiMdai nANaM NeyaM tayammi desammi/ AyatthaM ciya navaraM acintasattI u viNNeyaM// 2// lohovalassa sattI AyatthA ceva bhinnadesaMpi/ lohaM AgarisaMtI dIsai iha kajja paccakhkhA// 3// evam iha nANasattI AyatthA ceva haMdi logaMtaM/ jai parichiMdai sammaM ko Nu viroho bhave tattha// 4// ityAdi// atha sarvagaH sarvajJa iti vyAkhyAnaM tatrApi pratividhIyate/ nanu tasya sArvajJyaM kena pramANena gRhItam/ pratyakSeNa parokSeNa vA/ na tAvat pratyakSeNa/ tasyendriyArthasaMnikarSotpannatayAtIndriyagrahaNasAmarthyAt/ nApi parokSeNa/ tad dhy anumAnaM zAbdaM vA syAt/ na tAvad anumAnam/ tasya liGgagrahaNena liGgiliGgasaMbandhasmaraNapUrvakatvAt/ na ca tasya sarvajJatve 'numeye kiMcid avyabhicAriliGgaM pazyAmaH/ tasyAtyantaviprakRSTatvena tatpratibaddhaliGgasaMbandhagrahaNAbhAvAt/ atha tasya sarvajJatvaM vinA jagadvaicitryam anupapadyamAnaM sarvajJatvam arthAd ApAdayatIti cen na/ avinAbhAvAbhAvAt/ na hi jagadvaicitrI tatsArvajJyaM vinAnyathA nopapannA/ dvividhaM hi jagat/ sthAvarajaGgamabhedAt/ tatra jaGgamAnAM vaicitryaM svopAttazubhAzubhakarmaparipAkavazenaiva/ sthAvarANAM tu sacetanAnAm iyam eva gatir acetanAnAM tu tadupabhogayogyatAsAdhanatvenAnAdikAlasiddham eva vaicitryam iti// nApy Agamas tatsAdhakaH/ sa hi tatkRto 'nyakRto vA syAt// tatkRta eva cet tasya sarvajJatAM sAdhayati tadA tasya mahattvakSatiH/ (p. 28) svayam eva svaguNotkIrtanasya mahatAm anadhikRtatvAt/ anyac ca tasya zAstrakartRtvam eva na yujyate/ zAstraM hi varNAtmakam/ te ca tAlvAdivyApArajanyAH/ sa ca zarIra eva saMbhavI/ zarIrAbhyupagame ca tasya pUrvoktA eva doSAH/ anyakRtaz cet so 'nyaH sarvajJo 'sarvajJo vA/ sarvajJatve tasya dvaitApattyA prAguktatadekatvAbhyupagamabAdhas tatsAdhakapramANacarcAyAm anavasthApAtaz ca/ asarvajJaz cet kas tasya vacasi vizvAsaH/ aparaM ca bhavadabhISTa AgamaH pratyuta tatpraNetur asarvajJatvam eva sAdhayati/ pUrvAparaviruddhArthavacanopetatvAt/ tathA hi na hiMsyAt sarvabhUtAnIti prathamam uktvA pazcAt tatraiva paThitam/ SaTzatAni niyujyante pazUnAM madhyame 'hani/ azvamedhasya vacanAn nyUnAni pazubhis tribhiH// tathA agnISomIyaM pazum Alabheta saptadaza prAjApatyAn pazUn Alabheta ityAdivacanAni katham iva na pUrvAparavirodham anurudhyante// tathA nAnRtaM brUyAt ityAdinA anRtabhASaNaM prathamaM niSidhya pazcAd brAhmaNArtham anRtaM brUyAt ityAdi/ tathA--- na narmayuktaM vacanaM hinasti na strISu rAjan na vivAhakAle/ prANAtyaye sarvadhanApahAre paJcAnRtAny Ahur apAtakAni// tathA adattAdAnam ekadhA nirasya pazcAd uktam---yady api brAhmaNo haThena parakIyam Adatte chalena vA tathApi tasya nAdattAdAnam/ yataH sarvam idaM brAhmaNebhyo dattaM brAhmaNAnAM tu daurbalyAd vRSalAH paribhuJjate/ tasmAd apaharan brAhmaNaH svam Adatte svam eva brAhmaNo bhuGkte svaM vaste svaM dadAti iti// tathA/ aputrasya gatir nAsti iti lapitvA (p. 29) anekAni sahasrANi kumArabrahmacAriNAm/ divaM gatAni viprANAm akRtvA kulasantatim// ityAdi// kiyanto vA dadhimASabhojanAt kRpaNA vivecyante/ tad evam Agamo 'pi na tasya sarvajJatAM vakti/ kiM ca sarvajJaH sann asau carAcaraM ced viracayati tadA jagadupaplavakaraNasvairiNaH pazcAd api kartavyanigrahAn suravairiNa etadadhikSepakAriNaz cAsmadAdIn kimarthaM sRjatIti/ tan nAyaM sarvajJaH// tathA svavazatvaM svAtantryam/ tad api tasya na kSodakSamam// sa hi yadi nAma svAdhInaH san vizvaM vidhatte paramakAruNikaz ca tvayA varNyate tat kathaM sukhitAdyavasthAbhedavRndasthapuTitaM ghaTayati bhuvanam ekAntazarmasaMpatkAntam eva tu kiM na nirmimIte/ atha janmAntaropArjitatattatdIyazubhAzubhakarmapreritaH saMs tathA karotIti/ dattas tarhi svavazatvAya jalAJjaliH/ karmajanye ca tribhuvanavaicitrye zipiviSTahetukaviSTapasRSTikalpanAyAH kaSTaikaphalatvAd asmanmatam evAGgIkRtaM prekSAvatA/ tathA cAyAto 'yaM ghaTakuTyAM prabhAtam iti nyAyaH/ kiM ca prANinAM dharmAdharmAv apekSamANaz ced ayaM sRjati prAptaM tarhi yad ayam apekSate tan na karotIti/ na hi kulAlo daNDAdi karoti/ evaM karmApekSaz cedIzvaro jagatkAraNaM syAt tarhi karmaNIzvaratvam Izvaro 'nIzvaraH syAd iti// tathA nityatvam api tasya svagRha eva praNigadyamAnaM hRdyam// sa khalu nityatvenaikarUpaH san tribhuvanasargasvabhAvo 'tatsvabhAvo vA/ prathamavidhAyAM jagannirmANAt kadAcid api noparameta/ taduparame tatsvabhAvatvahAniH/ evaM ca sargakriyAyA aparyavasAnAd ekasyApi (p. 30) kAryasya na sRSTiH/ ghaTo hi svArambhakSaNAd Arabhya parisamApter upAntyakSaNaM (parisamApterUpAntyakSaNaM???) yAvan nizcayanayAbhiprAyeNa na ghaTavyapadezam AsAdayati/ jalAharaNAdyarthakriyAyAm asAdhakatamatvAt/ atatsvabhAvapakSe tu na jAtu jaganti sRjet svabhAvAyogAd gaganavat/ api ca tasyaikAntanityasvarUpatve sRSTivat sahAro 'pi na ghaTate/ nAnArUpakAryakaraNe 'nityatvApatteH/ sa hi yenaiva svabhAvena jaganti sRjet tenaiva tAni saMharet svabhAvAntareNa vA/ tenaiva cet sRSTisaMhArayor yaugapadyaprasaGgaH/ svabhAvAbhedAt/ ekasvabhAvAt kAraNAd anekasvabhAvakAryotpattivirodhAt/ svabhAvAntareNa cet nityatvahAniH/ svabhAvabheda eva hi lakSaNam anityatAyAH/ yathA pArthivazarIrasyAhAraparamANusahakRtasya pratyaham apUrvApUrvotpAdena svabhAvabhedAd anityatvam/ iSTaz ca bhavatAM sRSTisaMhArayoH zambhau svabhAvabhedaH/ rajoguNAtmakatayA sRSTau tamoguNAtmakatayA saMharaNe sAttvikatayA ca sthitau tasya vyApArasvIkArAt/ evaM cAvasthAbhedas tadbhede cAvasthAvato 'pi bhedAn nityatvakSatiH// athAstu nityas tathApi kathaM satatam eva sRSTau na ceSTate/ icchAvazAc cen nanu tA apIcchAH svasattAmAtranibandhanAtmalAbhAH sadaiva kiM na pravartayantIti sa evopAlambhaH/ tathA zambhor aSTaguNAdhikaraNatve kAryabhedAnumeyAnAM tadicchAnAm api viSamarUpatvahAniH kena vAryate/ kiM ca prekSAvatAM pravRttiH svArthakaruNAbhyAM vyAptA/ tataz cAyaM jagatsarge vyApriyate svArthAt kAruNyAd vA/ na tAvat svArthAt tasya kRtakRtyatvAt/ na ca kAruNyAt/ paraduHkhaprahANecchA hi kAruNyam/ tataH prAk sargAj jIvAnAm indriyazarIraviSayAnutpattau duHkhAbhAvena kasya prahANecchA kAruNyam/ sargottarakAle tu duHkhino 'valokya kAruNyAbhyupagame duruttaram itaretarAzrayaM kAruNyena sRSTiH sRSTyA ca kAruNyam/ iti nAsya jagatkartRtvaM katham api siddhyati/ tad evam evaMvidhadoSakaluSite (p. 31) puruSavizeSa yas teSAM sevAhevAkaH sa khalu kevalaM balavan mohaviDambanAparipAka iti/ atra ca yady api madhyavartino nakArasya ghaNTAlAlAnyAyena yojanAd arthAntaram api sphurati yathA imAH kuhevAkaviDambanAs teSAM na syur yeSAM tvam anuzAsaka iti tathApi so 'rthaH sahRdayair na hRdayadhAraNIyo 'nyayogavyavacchedasyAdhikRtatvAd iti kAvyArthaH// atha caitanyAdayo rUpAdayaz ca dharmA AtmAder ghaTAdez ca dharmiNo 'tyantaM vyatiriktA api samavAyasaMbandhena saMbaddhAH santo dharmadharmivyapadezam aznuvate tanmataM dUSayann Aha/ na dharmadharmitvam atIvabhede vRttyAsti cen na tritayaM cakAsti/ ihedam ity asti matiz ca vRttau na gauNabhedo 'pi ca lokabAdhaH// 7// dharmadharmiNor atIvabhede [atIvety atreva zabdo vAkyAlaGkAre taM ca prAyo 'tizabdAt kiMvRttez ca prayuJjate zAbdikAH yathA---AvarjjitA kiJcid iva stanAbhyAm udvRttaH ka iva sukhAvahaH pareSAm ityAdi] tataz ca ekAntabhinnatve 'GgIkriyamANe dharmadharmitvaM na syAd asya dharmiNa ime dharmA eSAM ca dharmANAm ayam AzrayabhUto dharmIty evaM sarvaprasiddho dharmadharmivyapadezo na prApnoti/ tayor atyantabhinnatve 'pi tatkalpanAyAM padArthAntaradharmANAm api vivakSitadharmadharmitvApatteH// evam ukte sati paraH pratyavatiSThate/ vRttyAstIti/ ayutasiddhAnAm AdhAryAdhArabhUtAnAm ihapratyayahetuH saMbandhaH samavAyaH/ sa ca samavayanAt samavAya iti dravyaguNakarmasAmAnyavizeSeSu (p. 32) paJcasu padArtheSu vartanAd vRttir iti cAkhyAyate/ tayA vRttyA samavAyasaMbandhena tayor dharmadharmiNor itaretaravinirluNThitatve 'pi dharmadharmivyapadeza iSyate/ iti nAnantarokto doSa iti// atrAcAryaH samAdhatte/ ced iti/ yady evaM tava matiH sA pratyakSapratikSiptA/ yato na tritayaM cakAsti/ ayaM dharmo ime cAsya dharmA ayaM caitatsaMbandhanibandhanaM samavAya ity etat tritayaM vastutrayaM na cakAsti jJAnaviSayatayA na pratibhAsate/ yathA kila zilAzakalayugalasya mitho 'nusandhAyakaM rAlAdidravyaM tasmAt pRthak tRtIyatayA pratibhAsate naivam atra samavAyasyApi pratibhAnaM kiM tu dvayor eva dharmadharmiNor iti zapathapratyAyanIyo 'yaM samavAya iti bhAvArthaH// kiM cAyaM tena vAdinA eko nityaH sarvavyApako 'mUrtaz ca parikalpyate/ tato yathA ghaTAzritAH pAkajarUpAdayo dharmAH samavAyasaMbandhena samavetAs tathA kiM na paTe 'pi/ tasyaikatvanityatvavyApakatvaiH sarvatra tulyatvAt/ yathAkAza eko nityo vyApako 'mUrtaz ca san sarvaiH saMbandhibhir yugapad avizeSeNa saMbadhyate tathA kiM nAyam apIti/ vinazyadekavastusamavAyAbhAve ca samastavastusamavAyAbhAvaH prasajyate/ tattadavacchedakabhedAn nAyaM doSa iti ced evam anityatvApattiH/ prativastusvabhAvabhedAd iti/ atha kathaM samavAyasya na jJAne pratibhAsanaM yatas tasyehetipratyayaH sAvadhAnaM sAdhanam/ ihapratyayaz cAnubhavasiddha eva/ iha tantuSu paTaH ihAtmani jJAnam/ iha ghaTe rUpAdaya iti pratIter upalambhAt/ asya ca pratyayasya kevaladharmadharmyanAlambanatvAd asti samavAyAkhyaM padArthAntaraM taddhetur iti parAzaGkAm abhisandhAyapunar Aha/ ihedam ity asti matiz ca vRttAv iti/ ihedam iti ihedam iti AzrayAzrayibhAvahetuka ihapratyayo vRttAv apy asti samavAyasaMbandhe 'pi vidyate/ cazabdo 'pizabdArthaH/ tasya (p. 33) ca vyavahitasaMbandhas tathaiva ca vyAkhyAtam/ idam atra hRdayam/ yathA tvanmate pRthivItvAbhisaMbandhAt pRthivI tatra pRthivItvaM pRthivyA eva svarUpam astitvAkhyaM nAparaM vastvantaraM tena svarUpeNaiva samaM yo 'sAv abhisaMbandhaH pRthivyAH sa eva samavAya ity ucyate/ prAptAnAm eva prAptiH samavAyaH iti vacanAt/ evaM samavAyatvAbhisaMbandhAt samavAya ity api kiM na kalpyate/ yatas tasyApi yatsamavAyatvaM svasvarUpaM tena sArdhaM saMbandho 'sty eva/ anyathA niHsvabhAvatvAc chazaviSANavad avastutvam eva bhavet/ tataz ca iha samavAye samavAyatvam ity ullekhena ihapratyayaH samavAye 'pi yuktyA ghaTata eva/ tato yathA pRthivyAM pRthivItvaM samavAyena samavetaM samavAye 'pi samavAyatvam evaM samavAyAntareNa saMbandhanIyaM tad apy apareNety evaM dustarAnavasthA mahAnadI// evaM samavAyasyApi samavAyatvAbhisaMbandhe yuktyA upapAdite sAhasikyam Alambya punaH pUrvapakSavAdI vadati/ nanu pRthivyAdInAM pRthivItvAbhisaMbandhanibandhanaM samavAyo mukhyaH/ tatra tvatalAdipratyayAbhivyaGgyasya saMgRhItasakalAvAntarajAtilakSaNavyaktibhedasya sAmAnyasyodbhavAt/ iha tu samavAyasyaikatvena vyaktibhedAbhAve jAter anudbhUtatvAd gauNo 'yaM yuSmatparikalpita ihetipratyayasAdhyaH samavAyatvAbhisaMbandhas tatsAdhyaz ca samavAya iti/ tad etan na cetaz camatkArakAraNam/ yato 'trApi hAtir udbhavantI kena nirudhyeta/ vyakter abhedeneti cen na/ tattadavacchedakavazAt tadbhedopapattau vyaktibhedakalpanAyA durnivAratvAt/ anyo hi ghaTasamavAyo 'nyaz ca paTasamavAya iti vyakta eva samavAyasyApi vyaktibheda iti tatsiddhau siddha eva jAtyudbhavaH/ tasmAd anyatrApi mukhya eva samavAyaH/ ihapratyayasyobhayatrApy avyabhicArAt// tad etat sakalaM sapUrvapakSaM samAdhAnaM manasi nidhAya (p. 34) siddhAntavAdI prAha/ na gauNabheda iti/ gauNa iti yo 'yaM bhedaH sa nAsti/ gauNalakSaNAbhAvAt/ tallakSaNaM cettham AcakSate--- avyabhicArI mukhyo 'vikalo 'sAdhAraNo 'ntaraGgaz ca/ viparIto gauNo 'rthaH sati mukhye dhIH kathaM gauNe// tasmAd dharmadharmiNoH saMbandhane mukhyaH samavAyaH samavAye ca samavAyatvAbhisaMbandhe gauNa ity ayaM bhedo nAnAtvaM nAstIti bhAvArthaH/ kiM ca yo 'yam iha tantuSu paTa ityAdipratyayAt samavAyasAdhanamanorathaH sa khalv anuharate napuMsakAd apatyaprasavamanoratham/ iha tantuSu paTa ityAder vyavahArasyAlaukikatvAt/ pAMzulapAdAnAm apIha paTe tantur ity evaM pratItidarzanAt/ iha bhUtale ghaTAbhAva ity atrApi samavAyaprasaGgAt/ ata evAha api ca lokabAdha iti/ api ceti dUSaNAbhyuccaye/ lokaH prAmANikalokaH sAmAnyalokaz ca/ tena bAdho virodho lokabAdhaH/ tadapratItavyavahArasAdhanAt/ bAdhakazabdasya IhAdyAH pratyayabhede iti puMstrIliGgatA/ tasmAd dharmadharmiNor aviSvagbhAvalakSaNa eva saMbandhaH pratipattavyo nAnyaH samavAyAdir iti kAvyArthaH// 7// atha sattAbhidhAnaM padArthAntaram Atmanaz ca vyatiriktaM jJAnAkhyaM guNam AtmavizeSaguNocchedasvarUpAM ca muktim ajJAnAd aGgIkRtavataH parAnupahasann Aha/ satAm api syAt kvacid eva sattA caitanyam aupAdhikam Atmano 'nyat/ na saMvidAnandamayI ca muktiH susUtram AsUtritam atvadIyaiH// 8// (p. 35) vaizeSikANAM dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAkhyAH SaTpadArthAs tattvatayAbhipretAH// tatra pRthivy Apas tejo vAyur AkAzaH kAlo dig AtmA mana iti nava dravyANi// guNAz caturviMzatiH/ tad yathA---rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve buddhiH sukhaduHkhe icchAdveSau prayatnaz ceti sUtroktAH saptadaza/ cazabdasamuccitAz ca sapta---dravyatvaM gurutvaM saMskAraH sneho dharmAdharmau zabdaz ca/ ity evaM caturviMzatir guNAH/ saMskArasya vegabhAvanAsthitisthApakabhedAt traividhye 'pi saMskAratvajAtyapekSayA ekatvAc chauryaudArtyAdInAM cAtraivAntarbhAvAn nAdhikyam// karmANi paJca/ tad yathA---utkSepaNam avakSepaNam AkaJcanaM prasAraNaM gamanam iti/ gamanagrahaNAd bhramaNarecanasyandanAdyavirodhaH// atyantavyAvRttAnAM piNDAnAM yataH kAraNAd anyonyasvarUpAnugamaH pratIyate tadanuvRttipratyayahetuH sAmAnyam/ tac ca dvividhaM param aparaM ca/ tatra paraM sattA bhAvo mahAsAmAnyam iti cocyate/ dravyatvAdyavAntarasAmAnyApekSayA mahAviSayatvAt/ aparasAmAnyaM ca dravyatvAdi/ etac ca sAmAnyavizeSa ity api vyapadizyate/ tathAhi dravyatvaM navasu dravyeSu vartamAnatvAt sAmAnyaM guNakarmabhyo vyAvRttatvAd vizeSaH/ tataH karmadhAraye sAmAnyavizeSa iti/ evaM dravyatvApekSayA pRthivItvAdikam aparaM tadapekSayA ghaTatvAdikam/ evaM caturviMzatau guNeSu vRtter guNatvaM sAmAnyaM dravyakarmabhyo vyAvRttez ca vizeSaH/ evaM guNatvApekSayA rUpatvAdikaM tadpekSayA nIlatvAdikam/ evaM paJcasu karmasu vartanAt karmatvaM sAmAnyaM dravyaguNebhyo vyAvRttatvAd vizeSaH/ evaM karmatvApekSayA utkSepaNatvAdikaM jJeyam// tatra sattA dravyaguNakarmabhyo 'rthAntaraM kayA yuktyeti cet/ ucyate/ na dravyaM sattA dravyAd anyety arthaH/ ekadravyavattvAt/ ekaikasmin dravye vartamAnatvAd ity arthaH/ dravyatvavat/ (p. 36) yathA dravyatvaM navasu dravyeSu pratyekaM vartamAnaM dravyaM na bhavati kiM tu sAmAnyavizeSalakSaNaM dravyatvam eva evaM sattApi/ vaizeSikANAM hi adravyaM vA dravyam anekadravyaM vA dravyam/ tatrAdravyam AkAzaH kAlo dig AtmA manaH paramANavaH/ anekadravyaM tu dvyaNukAdiskandhaH/ ekadravyaM tu dravyam eva na bhavati/ ekadravyavatI ca sattA/ iti dravyalakSaNavilakSaNatvAn na dravyam/ evaM na guNaH sattA/ guNeSu bhAvAd/ guNatvavat/ yadi hi sattA guNaH syAn na tarhi guNeSu varteta/ nirguNatvAd guNAnAm/ vartate ca guNeSu sattA/ san guNa iti pratIteH/ tathA na sattA karma/ karmasu bhAvAt/ karmatvavat/ yadi ca sattA karma syAn na tarhi karmasu varteta/ niSkarmatvAt karmaNAm/ vartate ca karmasu sattA/ sat karmeti pratIteH/ tasmAt padArthAntaraM sattA// tathA vizeSA nityadravyavRttayontyA atyantavyAvRttihetavas te dravyAdivailakSaNyAt padArthAntaram/ tathA ca prazastakaraH---anteSu bhavA antyAH/ svAzrayavizeSakatvAd vizeSAH/ vinAzArambharahiteSu nityadravyeSv aNvAkAzakAladigAtmamanaHsu pratidravyam ekaikazo vartamAnA atyantavyAvRttibuddhihetavaH/ yathAsmadAdInAM gavAdiSv azvAdibhyas tulyAkRtiguNakriyAvayavopacayAvayavavizeSasaMyoganimittA pratyayavyAvRttir dRSTA gauH zuklaH zIghragatiH pInaH kakudmAn mahAghaNTa iti tathAsmadviziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmamanaHsu cAnyanimittAsaMbhavAd yebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM vilakSaNo 'yaM vilakSaNo 'yam itipratyayavyAvRttir dezakAlaviprakRSTeSu ca paramANau sa evAyam iti pratyabhijJAnaM ca bhavati te 'ntyA vizeSA iti/ amI ca vizeSarUpA eva na tu dravyatvAdivat sAmAnyavizeSobhayarUpA/ vyAvRtter eva hetutvAt// tathA ayutasiddhAnAm AdhAryAdhArabhUtAnAm ihapratyayahetuH saMbandhaH (p. 37) samavAya iti/ ayutasiddhayoH parasparaparihAreNa pRthagAzrayAnAzritayor AzrayAzrayibhAvaH iha tantuSu paTa ityAdeH pratyayasyAsAdhAraNaM kAraNaM samavAyaH/ yadvazAt svakAraNasAmarthyAd upajAyamAnaM paTAdyAdhAryaM tantvAdyAdhAre saMbadhyate yathA chidikriyA chedyeneti/ so 'pi dravyAdilakSaNavaidharmyAt padArthAntaram// iti SaT padArthAH// sAMpratam akSarArtho vyAkriyate/ satAm apItyAdi/ satAm api sadbuddhivedyatayA sAdhAraNAnAm api SaNNAM padArthAnAM madhye kvacid eva keSucid eva padArtheSu sattA sAmAnyayogaH syAt bhavet na sarveSu/ teSAm eSA vAcoyuktiH sad iti/ yato dravyaguNakarmasu sA sattA iti vacanAt yatraiva satpratyayas tatraiva sattA/ satpratyayaz ca dravyaguNakarmasv eva atas teSv eva sattAyogaH/ sAmAnyAdipadArthatraye tu na/ tadabhAvAt/ idam uktaM bhavati/ yady api vastusvarUpam astitvaM sAmAnyAditraye 'pi vidyate tathApi tadanuvRttipratyayahetur na bhavati/ ya eva cAnuvRttipratyayaH sa eva sad iti pratyaya iti tadabhAvAn na sattAyogaH tatra/ dravyAdInAM punas trayANAM SaTpadArthasAdhAraNaM vastusvarUpam astitvam api vidyate/ anuvRttipratyayahetuH sattAsaMbandho 'py asti/ niHsvarUpe zazaviSANAdau sattAyAH samavAyAbhAvAt/ sAmAnyAditrike kathaM nAnuvRttipratyaya iti cet bAdhakasadbhAvAd iti brUmaH/ tathA hi---sattAyAm api sattAyogAGgIkAre 'navasthA/ vizeSeSu punas tadabhyupagame vyAvRttihetutvalakSaNatatsvarUpahAniH/ samavAye tatkalpanAyAM saMbandhAbhAvaH/ kena hi saMbandhena tatra sattA saMbadhyate/ samavAyAntarAbhAvAt/ tathA ca prAmANikaprakANDam udayanaH--- vyakter abhedas tulyatvaM saMkaro 'thAnavasthitiH/ rUpahAnir asaMbandho jAtibAdhakasaMgrahaH// iti/ tataH sthitam etat satAm api syAt kvacid eva satteti// (p. 38) tathA caitanyam ityAdi/ caitanyaM jJAnam/ AtmanaH kSetrajJAt/ anyat atyantavyatiriktam/ asamAsakaraNAd atyantam iti labhyate/ atyantabhede sati katham AtmanaH saMbandhi jJAnam iti vyapadeza iti parAzaGkAparihArArtham aupAdhikam iti vizeSaNadvAreNa hetvabhidhAnam/ upAdher Agatam aupAdhikam/ samavAyasaMbandhalakSaNenopAdhinA Atmani samavetam/ AtmanaH svayaM jaDarUpatvAt/ samavAyasaMbandhopaDhaukitam iti yAvad/ yady Atmano jJAnAd avyatiriktatvam iSayte tadA duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAm uttarottarApAye tadanantarAbhAvAd buddhyAdInAM navAnAm AtmavizeSaguNAnAm ucchedAvasara Atmano 'py ucchedaH syAt/ tadavyatiriktatvAt/ ato bhinnam evAtmano jJAnaM yauktikam iti// tathA na saMvid ityAdi/ muktir mokSaH/ na saMvidAnandamayI na jJAnasukharUpA/ saMvid jJAnam/ AnandaH saukhyam/ tato dvandvaH/ saMvidAnandau prakRtau yasyAM sA saMvidAnandamayI/ tAdRzI na bhavati/ buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArarUpANAM navAnAm Atmano vaizeSikaguNAnAm atyantocchedo mokSa iti vacanAt/ cazabdaH pUrvoktAbhyupagamadvayasamuccaye/ jJAnaM hi kSaNikatvAd anityaM sukhaM ca saprakSayatayA sAtizayatayA ca na viziSyate saMsArAvasthAtaH/ iti taducchede AtmasvarUpeNAvasthAnaM mokSa iti/ prayogaz cAtra navAnAm AtmavizeSaguNAnAM saMtAno 'tyantam ucchidyate/ saMtAnatvAt/ yo yaH saMtAnaH sa so 'tyantam ucchidyate yathA pradIpasaMtAnaH/ tathA cAyaM/ tasmAd atyantam ucchidyate iti/ taduccheda eva mahodayo na kRtsnakarmakSayalakSaNa iti/ na hi vai sazarIrasya priyApriyayor apahatir asti/ azarIraM vA vasantaM priyApriye na spRzataH ityAdayo 'pi vedAntAs tAdRzIm eva mktim Adizanti/ atra hi priyApriye (p. 39) sukhaduHkhe te cAzarIraM muktaM na spRzataH/ api ca yAvad AtmaguNAH sarve nocchinnA vAsanAdayaH/ tAvad AtyantikI duHkhavyAvRttir na vikalpyate// 1// dharmAdharmanimitto hi saMbhavaH sukhaduHkhayoH/ mUlabhUtau ca tAv eva stambhau saMsArasadmanaH// 2// taducchede ca tatkAryazarIrAdyanupaplavAt/ nAtmanaH sukhaduHkhe sta ity asau mukta ucyate// 3// icchAdveSaprayatnAdi bhogAyatanabandhanam/ ucchinnabhogAyatano nAtmA tair api yujyate// 4// tad evaM dhiSaNAdInAM navAnAm api mUlataH/ guNAnAm Atmano dhvaMsaH sopavargaH pratiSThitaH// 5// nanu tasyAm avasthAyAM kIdRgAtmAvaziSyate/ svarUpaikapratiSThAnaH parityaktokhilair guNaiH// 6// UrmiSaTkAtigaM rUpaM tad asyAhur manISiNaH/ saMsArabandhanAdhInaduHkhaklezAdyadUSitam// 7// kAmakrodhalobhagarvadambhaharSAH UrmiSaTkam iti/ tad etad abhyupagamatrayam itthaM samarthayadbhiH atvadIyais tvadAjJAbahirbhUtaiH kaNAdamatAnugAmibhiH susUtram AsUtritam samyagAgamaH prapaJcitaH/ atha vA susUtram iti kriyAvizeSaNam/ zobhanaM sUtraM vastuvyavasthAghaTanAvidjJAnaM yatraivam AsUtritaM tattacchAstrArthopanibandhaH kRta iti hRdayam/ sUtraM tu sUcanAkAri granthe tantuvyavasthayoH ity anekArthavacanAt/ atra susUtram iti viparItalakSaNayopahAsagarbhaM prazaMsAvacanam/ yathA---upakRtaM bahu tatra kim ucyate sujanatA prathitA bhavatA citam ityAdi/ upahasanIyatA ca yuktiriktatvAt tadaGgIkaraNam/ tathA hi avizeSeNa sadbuddhivedyeSv api sarvapadArtheSu dravyAdiSv eva triSu sattAsaMbandhaH svIkriyate na sAmAnyAditraye (p. 40) iti mahadIyaM pazyatoharatA/ yataH paribhAvyatAM sattAzabdasya zabdArthaH/ astIti san/ sato bhAvaH sattA astitvam/ tadvastusvarUpaM nirvizeSam azeSeSv api padArtheSu tvayApy uktam/ tat kim idam ardhajaratIyaM yaddravyAditraya eva sattAyogo netaratra traye iti/ anuvRttipratyayAbhAvAn na sAmAnyAditraye sattAyoga iti cet na/ tatrApy anuvRttipratyayasyAnivAryatvAt/ pRthivItvagotvaghaTatvAdisAmAnyeSu sAmAnyeSu sAmAnyam iti vizeSeSv api bahutvAd ayam api vizeSo 'yam api vizeSa iti samavAye ca prAguktayuktyA tattadavacchedakabhedAt ekAkArapratIter anubhavAt/ svarUpatvasAdharmyeNa sattAdhyAropAt/ sAmAnyAdiSv api sat sad ity anugama iti cet tarhi mithyApratyayo 'yam Apadyate/ atha bhinnasvabhAveSv ekAnugamo mithyaiveti cet dravyAdiSv api sattAdhyAropakRta evAstu pratyayAnugamaH/ asati mukhye 'dhyAropasyAsaMbhavAt/ dravyAdiSu mukhyo 'yam anugataH pratyayaH sAmAnyAdiSu tu gauNa iti cet na/ viparyayasyApi zakyakalpanatvAt/ sAmAnyAdiSu bAdhakasaMbhavAn na mukhyo 'nugataH pratyayaH dravyAdiSu tu tadabhAvAn mukhya iti cet nanu kim idaM bAdhakam/ atha sAmAnye 'pi sattAbhyupagame 'navasthA vizeSeSu punaH sAmAnyasadbhAve svarUpahAniH samavAye 'pi sattAkalpane tadvRttyarthaM saMbandhAntarAbhAva iti bAdhakAnIti cet na/ sAmAnye 'pi sattAkalpane yady anavasthA tarhi kathaM na sA dravyAdiSu/ teSAm api svarUpasattAyAH prAg eva vidyamAnatvAt/ vizeSeSu punaH sattAbhyupagame 'pi na rUpahAniH/ svarUpasya pratyutottejanAt/ niHsAmAnyasya vizeSasya kvacid apy anupalambhAt/ samavAye 'pi samavAyatvalakSaNAyAH svarUpasattAyAH svIkAre upapadyata evAviSvagbhAvAtmakaH saMbandhaH/ anyathA tasya svarUpAbhAvaprasaGgaH/ iti bAdhakAbhAvAt teSv api dravyavan mukhya eva sattAsaMbandha iti vyarthaM (p. 41) dravyaguNakarmasv eva sattAkalpanam// kiM ca tair vAdibhir yo dravyAditraye mukhyaH sattAsaMbandhaH kakSIkRtaH so 'pi vicAryamANo vizIryeta/ tathA hi---yadi dravyAdibhyo 'tyantavilakSaNA sattA tadA dravyAdIny asadrUpANy eva syuH/ sattAyogAt sattvam asty eveti cet asatAM sattAyoge 'pi kutaH sattvam/ satAM tu niSphalaH sattAyogaH/ svarUpasattvaM bhAvAnAm asty eveti cet tarhi kiM zikhaNDitA sattAyogena/ sattAyogAt prAg bhAvo na san nApy asan sattAyogAt tu sann iti cet vAGmAtram etat/ sadasadvilakSaNasya prakArAntarasyAsaMbhavAt/ tasmAt satAm api syAt kvacid eva satteti teSAM vacanaM viduSAM pariSadi katham iva nopahAsAya jAyate// jJAnam api yady ekAntenAtmanaH sakAzAd bhinnam iSyate tadA tena caitrajJAnena maitrasyeva naiva viSayapariccheda syAd AtmanaH/ atha yatraivAtmani samavAyasaMbandhena samavetaM jJAnaM tatraiva bhAvAvabhAsaM karotIti cen na/ samavAyasyaikatvAn nityatvAd vyApakatvAc ca/ satvatra vRtter avizeSAt samavAyavad AtmanAm api vyApakatvAd ekajJAnena sarveSAM viSayAvabodhaprasaGgaH/ yathA ca ghaTe rUpAdayaH samavAyasaMbandhena samavetAs tadvinAze ca tadAzrayasya ghaTasyApi vinAza evaM jJAnam apy Atmani samavetam tac ca kSaNikam tatas tadvinAze Atmano 'pi vinAzApatter anityatvApattiH/ athAstu samavAyena jJAnAtmanoH saMbandhaH/ kiM tu sa eva samavAyaH kena tayoH saMbadhyate/ samavAyAntareNa cet anavasthA/ svenaiva cet kiM na jJAnAtmanor api tathA/ atha yathA pradIpasvAbhAvyAd AtmAnaM paraM ca prakAzayati tathA samavAyasyedRg eva svabhAvo yadAtmAnaM jJAnAtmAnau ca saMbandhayatIti cet jJAnAtmanor api kiM na tathAsvabhAvatA yena svayam evaitau saMbadhyete/ kiM ca pradIpadRSTAnto 'pi bhavatpakSe na jAghaTIti/ yataH pradIpas tAvad dravyaM (p. 42) prakAzaz ca tasya dharmo dharmadharmiNoz ca tvayAtyantaM bhedo 'bhyupagamyate tat kathaM pradIpasya prakAzAtmakatA/ tadabhAve ca svaparaprakAzakasvabhAvatAbhaNitir nirmUlaiva/ yadi ca pradIpAt prakAzasyAtyantabhede 'pi pradIpasya svaparaprakAzakatvam iSyate tadA ghaTAdInAm api tad anuSajyate/ bhedAvizeSAt/ api ca tau svaparasaMbandhasvabhAvau samavAyAd bhinnau syAtAm abhinnau vA/ yadi bhinnau tatas tasyaitau svabhAvAv iti kathaM saMbandhaH/ saMbandhanibandhanasya samavAyAntarasyAnavasthAbhayAd anabhyupagamAt/ athAbhinnau tataH samavAyamAtram eva/ na tau/ tadavyatiriktatvAt tatsvarUpavad iti/ kiM ca yathA iha samavAyiSu samavAya iti mitiH (matiH???) samavAyaM vinApy upapannA tathA ihAtmani jJAnam ity ayam api pratyayas taM vinaiva ced ucyate tadA ko doSaH/ athAtmA kartA jJAnaM karaNaM kartRkaraNayoz ca vardhakivAsIvadbheda eva pratItas tat kathaM jJAnAtmanor abheda iti/ tan na/ dRSTAntasya vaiSamyAt/ vAsI hi bAhyaM karaNaM jJAnaM cAbhyantaraM tat katham anayoH sAdharmyam/ na caivaM karaNasya dvaividhyam aprasiddham/ yadAhur lAkSaNikAH/ karaNaM dvividhaM jJeyaM bAhyam AbhyantaraM budhaiH/ yathA lunAti dAtreNa meruM gacchati cetasA// yadi hi kiMcit karaNam Anantaram ekAntena bhinnam upadarzyate tataH syAt dRTAntadArSTAntikayoH sAdharmyam/ na ca tathAvidham asti/ na ca bAhyakaraNagato dharmaH sarvo 'py Antare yojayituM zakyate/ anyathA dIpena cakSuSA devadattaH pazyatIty atrApi dIpAdic (dIpAdivac???) cakSuSo 'py ekAntena devadattasya bhedaH syAt/ tathA ca sati lokapratItivirodha iti/ api ca sAdhyavikalo 'pi vAsIvardhakidRSTAntaH/ tathA hi nAyaM vardhakiH kASTham idam anayA vAsyA ghaTayiSya ity evaM vAsIgrahaNapariNAmenApariNataH san tAm agRhItvA ghaTayati kiM tu tathA pariNatas tAM gRhItvA/ (p. 43) tathA pariNAmena vAsir api tasya kASThasya ghaTane vyApriyate puruSo 'pi ity evaM lakSaNaikArthasAdhakatvAd vAsIvardhakyor abhedo 'py upapadyate/ tat katham anayor bheda evety ucyate/ evam AtmApi vivakSitam artham anena jJAnena jJAsyAmIti jJAnagrahaNapariNAmavAn jJAnaM gRhItvArthaM vyavasyati/ tataz ca jJAnAtmanor ubhayor api saMvittilakSaNaikakAryasAdhakatvAd abheda eva/ evaM kartRkaraNayor abheda siddhe saMvittilakSaNaM kAryaM kim Atmani vyavasthitaM Ahosvid viSaya iti vAcyam/ Atmani cet siddhaM naH samIhitam/ viSaye cet katham Atmano 'nubhavaH pratIyate/ atha viSayasthitasaMvitteH sakAzAd Atmano 'nubhavaH tarhi kiM na puruSAntarasyApi/ tadbhedAvizeSAt/ atha jJAnAtmanor abhedapakSe kathaM kartRkaraNabhAva iti cet nanu yathA sarpa AtmAnam AtmanA veSTayatIty atra abhede yathA kartRkaraNabhAvas tathAtrApi/ atha parikalpito 'yaM kartRkaraNabhAva iti cet veSTanAvasthAyAM prAgavasthAvilakSaNagatinirodhalakSaNArthakriyAdarzanAt kathaM parikalpitatvam/ na hi parikalpanAzatair api zailastambha AtmAnam AtmanA veSTayatIti vaktuM zakyam/ tasmAd abhede 'pi kartRkaraNabhAvaH siddha eva// kiM ca caitanyam iti zabdasya cintyatAm anvarthaH/ cetanasya bhAvaz caitanyam/ cetanaz cAtmA tvayApi kIrtyate/ tasya bhAvaH svarUpaM caitanyam/ yac ca yasya svarUpaM na tat tato bhinnaM bhavitum arhati/ yathA vRkSAd vRkSasvarUpam/ athAsti cetana AtmA/ paraM cetanAsamavAyasaMbandhAt na svataH tathApratIter iti cet tad ayuktam/ yataH pratItiz cet pramANIkriyate tarhi nirbAdham upayogAtmaka evAtmA prasiddhyati/ na hi jAtucit svayam acetano 'haM cetanAyogAc cetanaH acetane vA mayi cetanAyAH samavAya iti pratItir asti/ jJAtAham iti samAnAdhikaraNatayA pratIteH/ bhede tathA pratItir iti cet na/ kathaMcit tAdAtmyAbhAve sAmAnAdhikaraNyapratIter (p. 44) adarzanAt/ yaSTiH ityAdipratItis tu bhede saty upacArAt dRSTA na punas tAttvikI/ upacArasya tu bIjaM puruSasya yaSTigatastabdhatvAdiguNair abhedaH/ upacArasya mukhyArthasparzitvAt/ tathA cAtmani jJAtAham iti pratItiH kathaMcic cetanAtmatAM gamayati/ tAm antareNa jJAtAham itipratIter anupapadyamAnatvAt/ ghaTAdivat/ na hi ghaTAdir acetanAtmako jJAtAham iti pratyeti/ caitanyayogAbhAvAd asau na tathA pratyetIti cet na/ acetanasyApi caitanyayogAc cetano 'ham iti pratipatter anantaram eva nirastatvAt/ ity acetanatvaM siddham Atmano jaDasyArthaparicchedaM parAkaroti/ taM punar icchatA caitanyasvarUpatAsya svIkaraNIyA// nanu jJAnavAn aham iti pratyayAd AtmajJAnayor bhedaH anyathA dhanavAn iti pratyayAd api dhanadhanavator bhedAbhAvAnuSaGgAt/ tad asat/ yato jJAnavAn aham iti nAtmA bhavanmate pratyayeti jaDatvaikAntarUpatvAt/ ghaTavat/ sarvathA jaDaz ca syAd AtmA jJAnavAn aham iti pratyayaz ca syAd asya virodhAbhAvAt iti mA nirNaiSIH/ tasya tathotpattyasaMbhavAt/ jJAnavAn aham iti hi pratyayo nAgRhItajJAnAkhye vizeSaNe vizeSye cAtmani jAtUtpadyate/ svamatavirodhAt/ nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH iti vacanAt/ gRhItayos tayor utpadyata iti cet kutas tadgRhItiH/ na tAvat svataH/ svayaMvedanAnabhyupagamAt/ svayaMvidite hy Atmani jJAne ca svataH sA yujyate nAnyathA/ saMtAnAntaravat/ parataz cet tad api jJAnAntaraM vizeSyaM nAgRhIte jJAnatvavizeSaNe grahItuM zakyam/ gRhIte hi ghaTatve ghaTagrahaNam iti jJAnAntarAt tadgrahaNena bhAvyam ity anavasthAnAt kutaH prakRtapratyayaH/ tad evaM nAtmano jaDasvarUpatAsaMgacchate/ tadasaMgatau ca caitanyam ApAdhikam (aupAdhikam???) Atmano 'nyat iti vAGmAtram// (p. 45) tathA yad api na saMvidAnandamayI ca muktir iti vyavasthApanAyAnumAnam avAdi saMtAnatvAd iti tatrAbhidhIyate/ nanu kim idaM saMtAnatvaM svatantram aparAparapadArthotpattimAtraM vA ekAzrayAparAparopattir vA/ tatrAdyaH pakSaH savyabhicAraH/ aparApareSAm utpAdakAnAM ghaTapaTakaTAdInAM saMtAnatve 'py atyantam anucchidyamAnatvAt/ atha dvitIyapakSaH tarhi tAdRzaM saMtAnatvaM pradIpe nAstIti sAdhanavikalo dRSTAntaH/ paramANupAkajarUpAdibhiz ca vyabhicArI hetuH/ tathAvidhasaMtAnatvasya tatra sadbhAve 'py atyantocchedAbhAvAt/ api ca saMtAnatvam api bhaviSyati atyantAnucchedaz ca bhaviSyati/ viparyayabAdhakapramANAbhAvAt/ iti saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAd apy anaikAntiko 'yam/ kiM ca syAdvAdavAdinAM nAsti kvacid atyantam ucchedo dravyarUpatayA sthAsnUnAm eva satAM bhAvAnAm utpAdavyayayuktatvAt iti viruddhaz ca/ iti nAdhikRtAnumAnAd buddhyAdiguNocchedarUpA siddhiH sidhyati// nApi na hi vai sazarIrasya ityAder AgamAt/ sa hi zubhAzubhAdRSTaparipAkajanye sAMsArikapriyApriye parasparAnuSakte apekSya vyavasthitaH/ muktidazAyAM tu sakalAdRSTakSayahetukam aikAntikam AtyantikaM ca kevalaM priyam eva tat kathaM pratiSidhyate/ Agamasya cAyam arthaH sazarIrasya gaticatuSTayAnyatamasthAnavartinaH AtmanaH priyApriyayoH parasparAnuSaktayoH sukhaduHkhayor apahatir abhAvo nAstIti/ avazyaM hi tatra sukhaduHkhAbhyAM bhAvyam/ parasparAnuSaktatvaM ca samAsakaraNAd abhyUhyate/ azarIraM muktAtmAnam/ vAzabdasyevakArArthatvAd azarIram eva santaM siddhikSetram adhyAsInaM priyApriye parasparAnSakte sukhaduHkhe na spRzataH/ idam atra hRdayam/ yathA kila saMsAriNaH sukhaduHkhe parasparAnuSakte syAtAM na tathA muktAtmanaH kiM tu kevalaM sukham eva/ duHkhamUlasya zarIrasyaivAbhAvAt/ sukhaM tv AtmasvarUpatvAd avasthitam eva/ (p. 46) svasvarUpAvasthAnaM hi mokSaH/ ata evAzarIram ity uktam/ AgamArthaz cAyam ittham eva samarthanIyaH/ yata etad arthAnupAtiny eva smRtir api dRzyate/ sukham AtyantikaM yatra buddhigrAhyam atIndriyam/ taM vai mokSaM vijAnIyAd duSprApam akRtAtmabhiH// na cAyaM sukhazabdo duHkhAbhAvamAtre vartate/ mukhyasukhavAcyatAyAM bAdhakAbhAvAt/ ayaM rogAd vipramuktaH sukhI jAta ityAdivAkyeSu ca sukhIti prayogasya paunaruktyaprasaGgAc ca/ duHkhAbhAvamAtrasya rogAd viprayukta itIyataiva gatatvAt/ na ca bhavadudIrito mokSaH puMsAm upAdeyatayA saMmataH/ ko hi nAma zilAkalpam apagatasakalasukhasaMvedanam AtmAnam upapAdayituM yateta/ duHkhasaMvedanarUpatvAd asya sukhaduHkhayor ekasyAbhAve 'parasyAvazyaMbhAvAt/ ata eva tvadupahAsaH zrUyate/ varaM vRndAvane ramye kroSTRtvam abhivAJchitam/ na tu vaizeSikIM muktiM gautamo gantum icchati// sopAdhikasAvadhikaparimitAnandaniSyandAt svargAd apy adhikaM tadviparItAnandam amlAnajJAnaM ca mokSam AcakSate vicakSaNAH/ yadi tu jaDaH pASANanirvizeSa eva tasyAm avasthAyAm AtmA bhavet tad alam apavargeNa/ saMsAra eva varam astu/ yatra tAvad antarAntarApi duHkhakaluSitam api kiyad api sukham anubhujyate cintyatAM tAvat kim alpasukhAnubhavo bhavya uta sarvasukhoccheda eva/ athAsti tathAbhUte mokSe lAbhAtirekaH prekSAdakSANAm/ taM hy evaM vivecayanti/ saMsAre tAvat duHkhAspRSTaM sukhaM na saMbhavati duHkhaM cAvazyaM heyaM vivekahAnaM cAnayor ekabhAjanapatitaviSayam adhunor iva duHzakyam ata eva dve api tyajyete/ ataz ca saMsArAn mokSaH zreyAn/ yato 'tra duHkhaM (p. 47) sarvathA na syAt/ varam iyatI kAdAcitkasukhamAtrApi tyaktA na tu tasyAH kRte duHkhabhAra iyAn vyUDha iti/ tad etat satyam/ sAMsArikasukhasya madhudigdhadhArAkarAlamaNDalAgragrAsavad duHkharUpatvAd eva yuktaiva mumukSUNAM tajjihAsA/ kiM tv AtyantikasukhavizeSalipsUnAm eva/ ihApi viSayanivRttijaM sukham anubhavasiddhaM tad yadi mokSe viziSTaM nAsti tato mokSo duHkharUpa evApadyata ity arthaH/ ye api viSamadhunI ekatra saMpRkte tyajyete te api sukhavizeSalipsayaiva/ kiJ ca yathA prANinAM saMsArAvasthAyAM sukham iSTaM duHkhaM cAniSTaM tathA mokSAvasthAyAM duHkhanivRttir iSTA sukhanivRttis tv aniSTaiva/ tato yadi tvadabhimato mokSaH syAt tadA na prekSAvatAM pravRttiH syAt/ bhavati ceyam/ tataH siddho mokSaH sukhasaMvedanasvabhAvaH/ prekSAvatpravRtter anyathAnupapatteH/ atha yadi sukhasaMvedenaikasvabhAvo mokSaH syAt tadA tadrAgeNa pravartamAno mumukSur na mokSam adhigacchet/ na hi rAgiNAM mokSo 'sti/ rAgasya bandhanAtmakatvAt/ naivam/ sAMsArikasukham eva rAgo bandhanAtmako viSayAdipravRttihetutvAt/ mokSasukhe tu rAgo na bandhanAtmakaH/ parAM koTim ArUDhasya ca spRhAmAtrarUpo 'py asau nivartate/ mokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattamaH iti vacanAt/ anyathA bhavatpakSe 'pi duHkhanivRttyAtmakamokSAGgIkRtau duHkhaviSayakaSAyakAluSyaM kena niSidhyeta/ iti siddhaM kRsnakarmakSayAt (kRtsnakarmakSayAt???) paramasukhasaMvedanAtmako mokSo na buddhyAdivizeSaguNocchedarUpa iti// api ca bhoH tapasvin kathaM cid ucchedo 'smAkam apy abhimata evaiSAm iti mA virUpaM manaH kRthAH/ tathA hi buddhizabdena jJAnam ucyate/ tac ca matizrutAvadhimanaHparyAyakevalabhedAt paJchadhA/ tatrAdyaM jJAnacatuSTayaM kSAyopazamikatvAt kevalajJAnAvirbhAvakAla eva pralInam/ "naTThaMmi u chAumatthie nANe" ity AgamAt/ kevalaM tu sarvadravyaparyAgataM kSAyikatvena (p. 48) niSkalaGkAtmasvarUpatvAd asty eva mokSAvasthAyAM sukhaM tu vaiSayikaM tatra nAsti/ taddhetor vedanIyakarmaNo 'bhAvAt/ yat tu niratizayam akSayam anapekSam anantaM ca sukhaM tadbADhaM vidyate/ duHkhasya cAdharmamUlatvAt taducchedAd ucchedaH/ nanv evaM sukhasyApi dharmamUlatvAd dharmasya cocchedAt tad api na yujyate/ puNyapApakSayo mokSaH ity AgamavacanAt/ naivam/ vaiSayikasukhasyaiva dharmamUlatvAd bhavatu taducchedo na punar anapekSasyApi sukhasyocchedaH/ icchAdveSayoH punar moharbhedatvAt (mohabhedatvAt???) tasya ca samUlakASaMkaSitatvAd abhAvaH/ prayatnaz ca kriyAvyApAragocaro nAsty eva/ kRtakRtyatvAt/ vIryAntarAyakSayopanatas tv asty eva prayatno dAnAdhilabdhivat/ na ca kvacid upayujyate kRtArthatvAt/ dharmAdharmayos tu puNyapApAparaparyAyayor ucchedo 'sty eva/ tadabhAve mokSasyaivAyogAt/ saMskAraz ca matijJAnavizeSa eva/ tasya ca mohakSayAnantaram eva kSINatvAd abhAva iti/ tad evaM na saMvidAnandamayI ca muktir iti yuktirikto 'yam uktir iti kAvyArthaH// 8// atha te vAdinaH kAyapramANatvam AtmanaH svayaMsaMvedyamAnam apy apalapya tAdRzakuzAstrazastrasaMparkavinaSTadRSTayas tasya vibhutvaM manyante/ atas tatropAlambham Aha/ yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra kumbhAdivan niSpratipakSam etat/ tathApi dehAd bahirAtmatattvam atattvavAdopahatAH paThanti// 9// yatraiva deze yaH padArtho dRSTaguNo dRSTAH pratyakSAdipramANato 'nubhUtA guNA dharmA yasya sa tathA sa padArthas tatraiva vivakSitadeza evopapadyate/ kriyAdhyAhAro gamyaH/ pUrvasyaivakArasyAvadhAraNArdhasyAtrApy (p. 49) abhisaMbandhAt tatraiva nAnyatrety anyayogavyavacchedaH/ amum evArthaM dRSTAntena draDhayati/ kumbhAdivad iti/ ghaTAdivat/ yathA kumbhAder yatraiva deze rUpAdayo guNA upalabhyante tatraiva teSAm astitvaM pratIyate nAnyatra evam Atmano 'pi guNAz caitanyAdayo deha eva dRzyante na bahiH tasmAt tatpramANa evAyam iti/ yady api puSpAdInAm avasthAnadezAd anyatrApi gandhAdiguNa upalabhyate tathApi tena na vyabhicAraH/ tadAzrayA hi gandhAdipudgalAs teSAM ca vaisrasikyA prAyogikyA vA gatyA garimattvena tadupalambhakaghrANAdidezaM yAvad Agamanopapatter iti/ ata evAha/ niSpratipakSam etad iti/ etan niSpratipakSaM bAdhakarahitam/ na hi dRSTe 'nupapannaM nAmeti nyAyAt/ nanu mantrAdInAM bhinnadezasthAnAm apy AkarSaNoccATanAdiko guNo yojanazatAdeH parato 'pi dRzyate ity asti bAdhakam iti cet maivaM vocaH/ sa hi na khalu mantrAdInAM guNaH kiM tu tadadhiSThAtRdevatAnAm/ tAsAM cAkarSaNIyoccATanIyAdidezagamane kautas kuto 'yam upAlambhaH/ na jAtu guNA guNinam atiricya vartanta iti// athottarArdhaM vyAkhyAyate/ tathApItyAdi/ tathApy evaM niHsapatnaM vyavasthite 'pi tattve/ atattvavAdopahatAH anAcAra ity atraiva naJaH kutsArthatvAt/ kutsitatattvavAdena tadabhimatAptAbhAsapuruSavizeSapraNItena tattvAbhAsaprarUpaNenopahatA vyAmohitAH/ dehAd bahiH zarIravyatirikte 'pi deze/ Atmatattvam AtmarUpam/ paThanti zAstrarUpatayA praNayante// ity akSarArthaH// bhAvArthas tv ayam/ AtmA sarvagato na bhavati/ sarvatra tadguNAnupalabdheH/ yo yaH sarvatrAnupalabhyamAnaguNaH sa sarvagato na bhavati yathA ghaTaH/ tathA cAyam/ tasmAt tathA/ vyatireke vyomAdiH// na cAyam asiddho hetuH/ kAyavyatiriktadeze tadguNAnAM buddhyAdInAM (p. 50) vAdinA prativAdinA vAnabhyupagamAt/ tathA ca bhaTTaH zrIdharaH/ sarvagatatve 'py Atmano dehapradeze jJAtRtvaM nAnyatra zarIrasyopabhogAyatanatvAt anyathA tasya vaiyarthyAt iti/ athAsty adRSTa Atmano vizeSaguNaH/ tac ca sarvotpattimatAM nimittaM sarvavyApakaM ca/ katham itarathA dvIpAntarAdiSv api pratiniyatadezavartipuruSopabhogyAni kanakaratnacandanAGganAdIni tenotpAdyante/ guNaz ca guNinaM vihAya na vartate/ ato 'numIyate sarvagata Atmeti/ naivam/ adRSTasya sarvagatatvasAdhane pramANAbhAvAt/ athAsty eva pramANaM vahner UrdhvajvalanaM vAyos tiryaggamanaM cAdRSTakAritam iti cen na/ tayos tatsvabhAvatvAd eva tatsiddher dahanasya dahanazaktivat/ sApy adRSTakAritA cet tarhi jagattrayavaicitrIsUtraNe 'pi tad eva sUtradhArAyatAM kim IzvarakalpanayA/ tan nAyam asiddho hetuH// na cAnaikAntikaH/ sAdhyasAdhanayor vyAptigrahaNena vyabhicArAbhAvAt// nApi viruddhaH/ atyantaM vipakSavyAvRttatvAt/ AtmaguNAz ca buddhyAdayaH zarIra evopalabhyante tato guNinApi tatraiva bhAvyam// iti siddhaH kAyapramANa AtmA// anyac ca/ tvayA AtmanAM bahutvam iSyate/ nAnAtmAno vyavasthAta iti vacanAt/ te ca vyApakAH/ tatas teSAM pradIpaprabhAmaNDalAnAm iva parasparAnuvedhe tadAzritazubhAzubhakarmaNAm api parasparaM saMkaraH syAt/ tathA caikasya zubhakarmaNA anyaH sukhI bhave itarasyAzubhakarmaNA anyo duHkhIty asamaJjasam Apadyeta/ anyac ca ekasyaivAtmanaH svopAttazubhakarmavipAkena sukhitvaM paropArjitAzubhakarmavipAkasaMbandhena ca duHkhitvam iti yugapatsukhaduHkhasaMvedanaprasaGgaH/ atha svAvaSTabdhabhogAyatanam Azrityaiva zubhAzubhayor bhogaH tarhi svopArjitam apy adRSTaM kathaM bhogAyatanAd bahir niSkramya vahner UrdhvajvalanAdikaM (p. 51) karotIti cintyam etat// AtmanAM ca sarvagatatve ekaikasya sRSTikartRtvaprasaGgaH/ sarvagatatvenezvarAntarAnupravezasya saMbhAvanIyatvAt/ Izvarasya vA tadantaranupraveze tasyApy akartRtvApattiH/ na hi kSIranIrayor anyonyasaMbandhe ekatarasya pAnAdikriyA anyatarasya na bhavatIti yuktaM vaktum// kiM ca AtmanaH sarvagatatve naranArakAdiparyAyANAM yugapadanubhavAnuSaGgaH/ atha bhogAyatanAbhyupagamAn nAyaM doSa iti cet nanu sa bhogAyatanaM sarvAtmanAvaSTabhrIyAd ekadezena vA/ sarvAtmanA ced asmadabhimatAGgIkAraH/ ekadezena cet sAvayavatvaprasaGgaH/ paripUrNabhogAbhAvaz ca// athAtmano vyApakatvAbhAve digdezAntaravartiparamANubhir yugapatsaMyogAbhAvAd AdyakarmAbhAvaH tadabhAvAd antyasaMyogasya tannirmitazarIrasya tena tatsaMbandhasya cAbhAvAd anupAyasiddhaH sarvadA sarveSAM mokSaH syAt/ naivam/ yad yena saMyuktaM tad eva taM pratyupasarpatIti niyamAsaMbhavAt/ ayaskAntaM praty ayasas tenAsaMyuktasyApy AkarSaNopalabdheH/ athAsaMyuktasyApy AkarSaNe taccharIrArambhaM pratyekamukhIbhUtAnAM tribhuvanodaravivaravartiparamANUnAm upasarpaNaprasaGgAn na jAne taccharIraM kiyatpramANaM syAd iti cet saMyuktasyApy AkarSaNe kathaM sa eva doSo na bhavet/ Atmano vyApakatvena sakalaparamANUnAM tena saMyogAt/ atha tadbhAvAvizeSe 'py adRSTavazAd vivakSitazarIrotpAdanAnuguNA niyatA eva paramANava upasarpanti/ taditaratrApi tulyam// athAstu yathAkathaMcic charIropattiH tathApi sAvayavaM zarIraM pratyavayavam anupravizan nAtmA sAvayavaH syAt/ tathA cAsya paTAdivat kAryatvaprasaGgaH/ kAryatve cAsau vijAtIyaiH sajAtIyair vA kAraNair Arabhyeta/ na tAvad vijAtIyaiH/ teSAm anArambhakatvAt/ na hi tantavo ghaTam Arabhante/ na ca sajAtIyaiH/ yata AtmatvAbhisaMbandhAd (p. 52) evaiteSAM kAraNAnAM sajAtIyatvam/ pArthivAdiparamANUnAM vijAtIyatvAt/ tathA cAtmabhir AtmA Arabhyata ity AyAtam/ tac cAyuktam/ ekatra zarIre 'nekAtmanAm AtmArambhakANAm asaMbhavAt/ saMbhave vA pratisandhAnAnupapattiH/ na hy anyena dRSTam anyaH pratisandhAtum arhati/ atiprasaGgAt/ tadArabhyatve cAsya ghaTavadavayavakriyAto vibhAgAtmasaMyogavinAzAd vinAzaH syAt/ tasmAd vyApaka evAtmA yujyate/ kAyapramANatAyAm uktadoSasadbhAvAt/ iti cen na/ sAvayavatvakAryatvayoH kathaMcid Atmany abhyupagamAt/ tatra sAvayavatvaM tAvad asaMkhyeyapradezAtmakatvam/ tathA ca dravyAlaGkArakArau/ AkAzo 'pi sadezaH sakRtsarvamUrtAbhisaMbandhArhatvAt iti/ yady apy avayavapradezayor gandhahastyAdiSu bhedo 'sti tathApi nAtra sUkSmekSikA cintyA/ pradezeSv apy avayavavyavahArAt/ kAryatvaM tu vakSyAmaH// nanv AtmanAM kAryatve ghaTAdivat prAkprasiddhasamAnajAtIyAvayavArabhyatvaprasaktiH/ avayavA hy avayavinam Arabhante yathA tantavaH paTam iti cen na vAcyam/ na khalu ghaTAdAv api kArye prAkprasiddhasamAnajAtIyakapAlasaMyogAtmatvaM dRSTam/ kumbhakArAdivyApArAnvitAn mRtpiNDAt prathamam eva pRthubudhnodarAdyAkArasyAsyotpattipratIteH/ dravyasya hi pUrvAkAraparityAgena uttarAkArapariNAmaH kAryatvam/ tac ca bahir ivAntar apy anubhUyata eva/ tataz cAtmApi syAt kAryaH/ na ca paTAdau svAvayavasaMyogapUrvakakAryatvopalambhAt sarvatra tathAbhAvo yuktaH/ kASThe lohalekhyatvopalambhAd vajre 'pi tathAbhAvaprasaGgAt/ pramANabAdhanam ubhayatra tulyam/ na coktalakSaNakAryatvAbhyupagame 'py Atmano 'nityatvAnuSaGgAt pratisandhAnAbhAvo 'nuSajyate/ kathaMcid anityatve saty evAsyopapadyamAnatvAt/ pratisandhAnaM hi yam aham adrAkSaM tam ahaM smarAmItyAdirUpam/ tac caikAntanityatve katham upapadyate/ avasthAbhedAt/ anyA hy anubhavAvasthA anyA ca (p. 53) smaraNAvasthA/ avasthAbhede cAvasthAvato 'pi bhedAd ekarUpatvakSateH kathaMcid anityatvaM yuktyAyAtaM kena vAryatAm// athAtmanaH zarIraparimANatve mUrtatvAnuSaGgAt zarIre 'nupravezo na syAt/ mUrte mUrtasyAnupravezavirodhAt/ tato nirAtmakam evAkhilaM zarIraM prApnotIti cet kim idaM mUrtatvaM nAma/ asarvagatadravyaparimANatvaM rUpAdimattvaM vA/ tatra nAdyaH pakSo doSAya/ saMmatatvAt/ dvitIyas tv ayuktaH/ vyAptyabhAvAt/ na hi yad asarvagataM tanniyamena rUpAdimad ity avinAbhAvo 'sti/ manaso 'sarvagatatve 'pi bhavanmate tadasaMbhavAt/ AkAzakAladigAtmanAM sarvagatatvaM sarvasaMyogisamAnadezatvaM vety uktatvAn manaso vaidharmyAt sarvagatatvapratiSedhanAt/ ato nAtmanaH zarIre 'nupravezAnupapattir yena nirAtmakaM tat syAt/ asarvagatadravyaparimANalakSaNamUrtatvasya manovat pravezApratibandhakatvAt/ rUpAdimattvalakSaNamUrtatvopetasyApi jalAder vAlukAdAv anupravezo na niSidhyate Atmanas tu tadrahitasyApi tatrAsau pratiSidhyata iti mahac citram// athAtmanaH kAyapramANatve bAlazarIraparimANasya sato yuvazarIraparimANasvIkAraH kathaM syAt/ kiM tatparimANaparityAgAt tadaparityAgAd vA/ parityAgAc cet tadA zarIravat tasyAnityatvaprasaGgAt paralokAdyabhAvAnuSaGgaH/ athAparityAgAt tan na/ pUrvaparimANAparityAge zarIravat tasyottaraparimANotpattyanupapatteH/ tad ayuktam/ yuvazarIraparimANAvasthAyAm Atmano bAlazarIraparimANaprityAge sarvathA vinAzAsaMbhavAt/ viphaNAvasthotpAde sarpavat/ iti kathaM paralokAbhAvouSajyate/ paryAyatas tasyAnityatve 'pi dravyato nityatvAt// athAtmanaH kAyapramANatve tatkhaNDane khaNDanaprasaGga iti cet kaH kim Aha zarIrasya khaNDane kathaMcit tatkhaNDanasyeSTatvAt/ zarIrasaMbaddhAtmapradezebhyo hi katipayAtmapradezAnAM khaNDitazarIrapradeze 'vasthAnAd AtmanaH (p. 54) khaNDanam/ tac cAtra vidyata eva/ anyathA zarIrAt pRthagbhUtAvayavasya kampopalabdhir na syAt/ na ca khaNDitAvayavAnupraviSTasyAtmapradezasya pRthagAtmatvaprasaGgaH/ tatraivAnupravezAt/ na caikatra saMtAne 'neke AtmAnaH/ anekArthapratibhAsijJAnAnAm ekapramAtrAdhAratayA pratibhAsAbhAvaprasaGgAt/ zarIrAntaravyavasthitAnekajJAnAvaseyArthasaMvittivat/ kathaM khaNDitAvayavayoH saMghaTTanaM pazcAd iti cet ekAntena chedAnabhyupagamAt/ padmanAlatantuvac chedasyApi svIkArAt/ tathAbhUtAd dRSTavazAt tatsaMghaTTanam aviruddham eveti tanuparimANa evAtmAGgIkartavyo na vyApakaH/ tathA cAtmA vyApako na bhavati/ cetanatvAt/ yat tu vyApakaM na tac cetanaM yathA vyoma/ cetanaz cAtmA/ tasmAn na vyApakaH/ avyApakatve cAsya tatraivopalabhyamAnaguNatvena siddhA kAyapramANatA/ yat punar aSTasamayasAdhyakevalisamujjJAtadazAyAm ArhatAnAm api caturdazarajjvAtmakalokavyApitvenAtmanaH sarvavyApakatvaM tat kAdAcitkam iti na tena vyabhicAraH/ syAdvAdamantrakavacAvaguNThitAnAM ca nedRzabibhISikAbhyo bhayam iti kAvyArthaH// 9// vaizeSikanaiyAyikayoH prAyaH samAnatantratvAd aulUkyamate kSipte yaugamatam api kSiptam evAvaseyam/ padArtheSu ca tayor api na tulyA pratipattir iti sAMpratam akSapAdapratipAditapadArthAnAM sarveSAM caturthapuruSArthaM praty asAdhakatamatve vAcye 'pi tadantaHpAtinAM chalajAtinigrahasthAnAnAM paropanyAsanirAsamAtraphalatayA atyantam anupAdeyatvAt tadupadezadAtur vairAgyam upahasann Aha/ svayaMvivAdagrahile vitaNDApANDityakaNDUlamukhe jane 'smin/ (p. 55) mAyopadezAt paramarma bhindann aho virakto munir anyadIyaH// 10// anye avijJAtatvadAjJAsAratayAnupAdeyanAmAnaH pare/ teSAm ayaM zAstRtvena saMbandhI anyadIyaH/ muniH akSapAdarSiH/ aho viraktaH aho vairAgyavAn/ aho ity upahAsagarbham AzcaryaM sUcayati/ anyadIya ity atra IyakArake iti do'ntaH/ kiM kurvann ity Aha paramarma bhindan/ jAtAv ekavacanaprayogAt paramarmANi vyarthayan/ bahubhir Atmapradezair adhiSThitA dehAvayavA marmANIti pAribhASikI saMjJA/ tata upacArAt sAdhyasvatattvasAdhanAvyabhicAritayA prANabhUtaH sAdhanopanyAso 'pi marmeva marma/ kasmAt tadbhindan/ mAyopadezAd dhetoH/ mAyAparavaJcanam/ tasyA upadezaz chalajAtinigrahasthAnalakSaNapadArthacayaprarUpaNadvAreNa ziSyebhyaH pratipAdanaM tasmAt/ guNAdistriyAM na vA ity anena hetau tRtIyAprasaGge paJcamI/ kasmin viSaye mAyAmayam upadiSTavAn ity Aha/ asmin pratyakSopalakSyamANe jane tattvavimarzabahirmukhatayA prAkRtaprAye loke/ kathaMbhUte/ svayam AtmanA paropadezanirapekSam eva/ vivAdagrahile/ viruddhaH parasparakakSIkRtapakSAdhikSepadakSo vAdo vacanopanyAso vivAdaH/ tathA ca bhagavAn haribhadrasUriH/ labdhikhyAtyarthinA tu syAd duHsthitenAmahAtmanA/ chalajAtipradhAno yaH sa vivAda iti smRtaH// tena grahila i grahagRhIta iva vivAdagrahilaH/ tatra yathA grahAdyapasmAraparavazaH puruSo yatkiMcanapralApI syAd evam ayam api jana iti bhAvaH/ tathA vitaNDA pratipakSasthApanAhInaM vAkyam/ vitaNDyate Ahanyate 'nayA pratipakSasAdhanam iti vyutpatteH/ abhyupetya (p. 56) pakSaM yo na sthApayati sa vaitaNDika ity ucyate iti nyAyavArttikam/ vastutas tu aparAmRSTatattvAtattvavicAraM maukharyaM vitaNDA/ tatra yat pANDityam avikalaM kauzalaM tena kaNDUlam iva kaNDUlaM mukhaM lapanaM yasya sa tathA tasmin/ kaNDUH kharjjUH/ kaNDUrasyAstIti kaNDUlaH/ sidhmAditvAn matvarthIyo lapratyayaH/ yathA kilAntarutpannakRmikulajanitAM kaNDUtiM niroddhum apArayan puruSo vyAkulatAM kalayati evaM tanmukham api vitaNDApANDityenAsaMbaddhapralApacApalam AkalayatkaNDUlam ity upacaryate/ evaM ca svarasata eva svasvAbhimatavyavasthApanAvisaMSThulo vaitaNDikalokaH/ tatra ca tatparamAptabhUtapuruSavizeSaparikalpitaparavaJcanapracuravacanopadezaz cet sahAyaH samajani tadA svata eva jvAlAkApajaTile prajvalati hutAzana iva kRto ghRtAhutiprakSepa iti/ taiz ca bhavAbhinandibhir vAdibhir etAdRzopadezadAnam api tasya muneH kAruNikatvakoTAv Aropitam/ tathA cAhuH/ duHzikSitakutakAMzalezavAcAlitAnanAH/ zakyAH kim anyathA jetuM vitaNDATopamaNDitAH// mA gAd iti chalAdIni prAha kAruNiko muniH// kAruNikatvaM ca vairAgyAn na bhidyate/ tato yuktam uktam aho virakta iti stutikAreNopahAsavacanam// atha mAyopadezAd iti sUcanAsUtraM vitanyate/ akSapAdamate kila SoDaza padArthAH/ pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsachalajAtinigrahasthAnAnAM tattvajJAnAn niHzreyasAdhigama iti vacanAt/ na caiteSAM vyastAnAM samastAnAM vA (p. 57) adhigamo niHzreyasAvAptihetuH/ na hy ekenaiva kriyAvirahitena jJAnamAtreNa muktir yuktam iti/ asamgrAmagrIkatvAt/ vighaTitaikacakrarathena manISitanagaraprAptivat/ na ca vAcyaM na khalu vayaM kriyAM pratikSipAmaH kiM tu tattvajJAnapUrvikAyA eva tasyA muktihetutvam iti jJApanArthaM tattvajJAnAn niHreyasAdhigama iti brUma iti/ na hy amISAM saMhate api jJAnakriye muktiprAptihetubhUte/ vitathatvAt tajjJAnakriyayoH/ na ca vitathatvam asiddham/ vicAryamANAnAM SoDazAnAm api tattvAbhAsatvAt/ tathA hi/ taiH pramANasya tAval lakSaNam itthaM sUtritam arthopalabdhihetuH pramANam iti/ etac ca na vicArasaham/ yato 'rthopalabdhau hetutvaM yadi nimittatvamAtraM tatsarvakArakasAdhAraNam iti kartRkarmAder api pramANatvaprasaGgaH/ atha kartRkarmAdivilakSaNaM hetuzabdena karaNam eva vivakSitaM tarhi tajjJAnam eva yuktaM na cendriyasannikarSAdi/ yasmin hi saty artha upalabdho bhavati sa tatkaraNam/ na cendriyasannikarSasAmagryAdau saty api jJAnAbhAve 'rthopalambhaH/ sAdhakatamaM hi karaNam/ avyavahitaphalaM tad iSyate/ vyavahitaphalasyApi karaNatve dugdhabhojanAder api tathAprasaGgaH/ tan na jJAnAd anyatra pramANatvam/ anyatropacArAt/ yad ai nyAyabhUSaNasUtrakAreNoktaM samyaganubhavasAdhanaM pramANam iti tatrApi sAdhanagrahaNAt kartRkarmanirAsena karaNasyaiva pramANatvaM sidhyati/ tathApy avyavahitaphalatvena sAdhakatamatvaM jJAnasyaiveti na tat samyag alakSaNam/ svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam iti tu tAttvikaM lakSaNam// prameyam api tair AtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargabhedAd dvAdazavidham uktam/ tac ca na samyak// yataH zarIrendriyabuddhiHmanaHpravRttidoSaphaladuHkhAnAm Atmany evAntarbhAvo yuktaH/ saMsAriNa AtmanaH kathaMcit tadaviSvagbhUtatvAt/ AtmA ca (p. 58) prameya eva na bhavati/ tasya pramAtRtvAt// indriyabuddhimanasAM tu karaNatvAt prameyatvAbhAvaH// doSAs tu rAgadveSamohAs te ca pravRtter na pRthagbhavitum arhanti/ vAGmanaHkAyavyApArasya zubhAzubhaphalasya viMzatividhasya tanmate pravRttizabdavAcyatvAt/ rAgAdidoSANAM ca manovyApArAtmakatvAt// duHkhsya zabdAdInAm indriyArthAnAM ca phala evAntarbhAvaH/ pravRttidoSajanitaM sukhaduHkhAtmakaM mukhyaM phalaM tatsAdhanaM tu gauNa iti jayantavacanAt// pretyabhAvApavargayoH punar Atmana eva pariNAmAntarApattirUpatvAn na pArthakyam AtmanaH sakAzAd ucitam// tad evaM dvAdazavidhaM prameyam iti vAgvistaramAtram/ dravyaparyAyAtmakaM vastu prameyam iti tu samIcInaM lakSaNam/ sarvasaMgrAhakatvAt// evaM saMzayAdInAm api tattvAbhAsatvaM prekSAvadbhir anuprekSaNIyam/ atra tu pratItatvAd granthagauravabhayAc ca na prapaJcitam/ nyakSeNa hy atra nyAyazAstram avatAraNIyaM tac cAvatAryamANaM granthAntaratAm avagAhata ity AstAm// tad evaM pramANAdiSoDazapadArthAnAm aviziSTe 'pi tattvAbhAsatve prakaTakapaTanATakasUtradhArANAM trayANAM eva chalajAtinigrahasthAnAnAM mAyopadezAd itipadenopakSepaH kRtaH// tatra parasya vadato 'rthavikalpopapAdanena vacanavighAtaz chalam/ tat tridhA/ vAkchalaM sAmAnyacchalam upacAracchalaM ceti/ tatra sAdhAraNe zabde prayukte vaktur abhipretAd arthAd arthAntarakalpanayA tanniSedho vAkchalam/ yathA navakambalo 'yaM mANavaka iti nUtanavivakSayA kathite paraH saMkhyAm Aropya niSedhai kuto 'sya nava kambalA iti/ saMbhAvanayAtiprasaGgino 'pi sAmAnyasyopanyAse hetutvAropaNena tanniSedhaH sAmAnyacchalam/ yathA aho na khalv asau brAhmaNo vidyAcaraNasaMpanna iti brAhmaNastutiprasaGge kazcidvad iti saMbhavati brAhmaNe vidyAcaraNasaMpad iti (p. 59) tacchalavAdI brAhmaNatvasya hetutAm Aropya nirAkurvann abhiyuGkte yadi brAhmaNe vidyAcaraNasaMpad bhavati vrAtye 'pi sA bhaved vrAtyo 'pi brAhmaNa eveti/ aupacArike prayoge mukhyapratiSedhena pratyavasthAnam upacAracchalam/ yathA maJcAH krozantIty ukte paraH pratyavatiSThate katham acetanAH maJcAH krozanti maJcasthAH puruSAH krozantIti// tathA samyaghetau hetvAbhAse vA vAdinA prayukte jhaTiti taddoSatattvApratibhAse hetupratibimbanaprAyaM kim api pratyavasthAnaM jAtir dUSaNAbhAsa ity arthaH/ sA ca caturviMzatibhedA/ sAdharmyAdipratyavasthAnabhedena/ yathA sAdharmyavaidharmyotkarSApakarSavarNyAvarNyavikalpasAdhyaprAptyaprAptiprasaGgapratidRSTAntAnutpattisaMzayaprakaraNAhetvarthApattyavizeSopapattyupalabdhyanupalabdhinityAnityakAryasamAH/ tatra sAdharmyeNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamA jAtir bhavati/ anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavad iti prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva pratyavasthAnaM nityaH zabdo niravayavatvAd AkAzavat/ na cAsti vizeSahetur ghaTasAdharmyAt kRtakatvAd anityaH zabdo na punar AkAzasAdharmyAn niravayavatvAn nitya iti/ vaidharmyeNa pratyavasthAnaM vaidharmyasamA jAtir bhavati/ anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavad ity atraiva prayoge sa eva pratihetur vaidharmyeNa prayujyate nityaH zabdo niravayavatvAt anityaM hi sAvayavaM dRSTaM ghaTAdIti/ na cAsti vizeSahetur ghaTasAdharmyAt kRtakatvAd anityaH zabdo na punas tadvaidharmyAn niravayavatvAn nitya iti/ utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnam utkarSApakarSasame jAtI bhavataH/ tatraiva prayoge dRSTAntadharmaM kaMcit sAdhyadharmiNy ApAdayann utkarSasamAM jAtiM prayuGkte/ yadi ghaTavat kRtakatvAd anityaH zabdo ghaTavad eva mUrto bhavatu na cen mUrto ghaTavad anityo 'pi mA bhUd iti zabde dharmAntarotkarSam ApAdayati/ (p. 60) apakarSas tu ghaTaH kRtakaH sann azrAvaNo dRSTaH evaM zabdo 'py astu no ced ghaTavad anityo 'pi mA bhUd iti zabde zrAvaNatvadharmam apakrSatIti/ ity etAz catasro diGmAtradarzanArthaM jAtaya uktAH/ evaM zeSA api viMzatir akSapAdazAstrAd avajJeyAH/ atra tu anupayogitvAn na likhitAH// tathA vipratipattir apratipattiz ca nigrahasthAnam/ tatra vipratipattiH sAdhanAbhAse sAdhanabuddhir dUSaNAbhAse ca dUSaNabuddhir iti/ apratipattiH sAdhanasyAdUSaNaM dUSaNasya cAnuddharaNam/ tac ca nigrahasthAnaM dvAviMzatividham/ tad yathA/ pratijJAhAniH pratijJAntaraM pratijJAvirodhaH pratijJAsaMnyAsaH hetvantaram arthAntaram nirarthakam avijJAtArtham apArthakam aprAptakAlam nyUnam adhikam punaruktam ananubhASaNam ajJAnam apratibhA vikSepaH matAnujJA paryanuyojyopekSaNaM niranuyojyAnuyogaH apasiddhAntaH hetvAbhAsAz ca/ tatra hetAv anaikAntikIkRte pratidRSTAntadharmaM svadRSTAnte 'bhyupagacchataH pratijJAhAnir nAma nigrahasthAnam/ yathA anityaH zabda aindriyakatvAd ghaTavad iti pratijJAsAdhanAya vAdI vadan pareNa sAmAnyam aindriyakam api nityaM dRSTam iti hetAv anaikAntikIkRte yady evaM brUyAt sAmAnyavad ghaTo 'pi nityo bhavatv iti sa evaM bruvANaH zabdAnityatvapratijJAM jahyAt/ pratijJAtArthapratiSedhe pareNa kRte tatraiva dharmiNi dharmAntaraM sAdhanIyam abhidadhataH pratijJAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati/ anityaH zabda aindriyakatvAd ity ukte tathaiva sAmAnyena vyabhicAre codite yadi brUyAt yuktaM sAmAnyam aindriyakaM nityaM tad dhi sarvagatam asarvagatas tu zabdaH iti tad idaM zabde 'nityatvalakSaNapUrvapratijJAtaH pratijJAntaram asarvagataH zabda iti nigrahasthAnam/ anayA dizA zeSANy api viMzatir jJeyAni/ iha tu na likhitAni/ pUrvahetor eva// ity evaM mAyAzabdenAtra chalAditrayaM sUcitam/ tad evaM paravaJcanAtmakAny api (p. 61) chalajAtinigrahasthAnAni tattvarUpatayopadizato 'kSapAdarSer vairAgyavyAvarNanaM tamasaH prakAzAtmakatvaprakhyApanam iva katham iva nopahasanIyam iti kAvyArthaH// 10// adhunA mImAMsakabhedAbhimataM vedavihitahiMsAyA dharmahetutvam upapattipurasaraM nirasyann Aha/ na dharmahetur vihitApi hiMsA notsRSTam anyArtham apodyate ca/ svaputraghAtAn nRpatitvalipsAsabrahmacAri sphuritaM pareSAm// 11// iha khalv arcirmArgapratipakSadhUmamArgAzritA jaiminIyA ittham AcakSate/ yA hiMsA gArhyAd vyasanitayA vA kriyate saivdharmAnubandhahetuH pramAdasaMpAditatvAt zaunikalubdhakAdInAm iva/ vedavihitA tu hiMsA pratyuta dharmahetuH devatAtithipitQNAM prItisaMpAdakatvAt tathAvidhapUjopacAravat/ na ca tatprItisaMpAdakatvam asiddham/ kArIrIprabhRtiyajJAnAM svasAdhye vRSTyAdiphale yaH khalv avyabhicAraH sa tatprINitadevatAvizeSAnugrahahetukaH/ evaM tripurArNavavarNitacchagalajAGgalahomAt pararASTravazIkRtir api tadanukUlitadaivataprasAdasaMpAdyA/ atithiprItis tu madhuparkasaMskArAdisamAsvAdajA pratyakSopalakSyaiva/ pitQNAm api tattadupayAcitazrAddhAdividhAnena prINitAnAM svasaMtAnavRddhividhAnaM sAkSAd eva vIkSyate/ Agamaz cAtra pramANam/ sa ca devaprItyartham azvamedhagomedhanaramedhAdividhAnAbhidhAyakaH pratIta eva/ atithiviSayas tu mahokSaM vA mahAjaM vA zrotriyAya prakalpayet ityAdiH/ pitRprItyarthas tu--- (p. 62) dvau mAsau matsyamAMsena trIn mAsAn hAriNena tu/ aurabhreNAtha caturaH zAkuneneha paJca tu// ityAdiH/ evaM parAbhiprAyaM hRdi saMpradhAryAcAryaH pratividhatte na dharmetyAdi// vihitApi vedapratipAditApi/ AstAM tAvad avihitA hiMsA prANiprANavyaparopaNarUpA/ na dharmahetuH na dharmAnubandhanibandhanam/ yato 'tra prakaTa eva svavacanavirodhaH/ tathA hi/ hiMsA ced dharmahetuH katham dharmahetuz ced dhiMsA katham/ zrUyatAM dharmasarvasvaM zrutvA caivAvadhAryatAm ityAdiH/ na hi bhavati mAtA ca vandhyA ceti/ hiMsA kAraNaM dharmas tu tatkAryam iti parAbhiprAyaH/ na cAyaM nirapAyaH/ yato yady asyAnvayavyatirekAv anuvidhatte tat tasya kAryam/ yathA mRtpiNDAder ghaTAdiH/ na ca dharmo hiMsAta eva bhavatIti prAtItikam/ tapovidhAnadAnadhyAnAdInAM tadakAraNatvaprasaGgAt/ atha na vayaM sAmAnyena hiMsAM dharmahetuM brUmaH kiM tu viziSTAm eva viziSTA ca saiva yA vedavihiteti cet nanu tasyA dharmahetutvaM kiM vadhyajIvAnAM maraNAbhAvena maraNe 'pi teSAm ArtadhyAnAbhAvAt sugatilAbhena vA/ nAdyaH pakSaH/ prANatyAgasya teSAM sAkSAd avekSyamANatvAt/ na dvitIyaH/ paracetovRttInAM durlakSatayArtadhyAnAbhAvasya vAGmAtratvAt/ pratyuta hA kaSTam asti na ko 'pi kAruNikaH zaraNam iti svabhASayA virasamArasatsu teSu vadanadainyanayanataralatAdInAM liGgAnAM darzanAt/ durdhyAnasya spaSTam eva niSTaGkyamAnatvAt// athettham AcakSIthAH yathA ayaHpiNDo gurutayA majjanAtmako 'pi tanutarapatrAdikaraNena saMskRtaH san jalopari plavate yathA ca mAraNAtmakam api viSaM mantrAdisaMskAraviziSTaM sad guNAya jAyate yathA vA dahanasvabhAvo 'py agniH satyAdiprabhAvapratihatazaktiH san na hi pradahati evaM mantrAdividhisaMskArAn na khalu (p. 63) vedavihitA hiMsA doSapoSAya/ na ca tasyAH kutsitatvaM zaGkanIyaM tatkAriNAM yAjJikAnAM loke pUjyatvadarzanAd iti/ tad etan na dakSANAM kSamate kSodam/ vaiSamyeNa dRSTAntAnAm asAdhakatamatvAt/ ayaHpiNDAdayo hi patrAdibhAvAntarApannAH santaH salilataraNAdikriyAsamarthAH/ na ca vaidikamantrasaMskAravidhinApi vizasyamAnAnAM pazUnAM kAcid vedanAnutpAdAdirUpA bhAvAntarApattiH pratIyate/ atha teSAM vadhAnantaraM devatApattir bhAvAntaram asty eveti cet kim atra pramANam/ na tAvat pratyakSam/ tasya saMbaddhavartamAnArthagrAhakatvAt/ saMbaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA iti vacanAt/ nApy anumAnam/ tatpratibaddhaliGgAnupalabdheH/ nApy AgamaH/ tasyAdyApi vivAdAspadatvAt/ arthApattyupamAnayos tv anumAnAntaragatatayA taddUSaNenaiva gatArthatvam/ atha bhavatAm api jinAyatanAdividhAne pariNAmavizeSAt pRthivyAdijantujAtaghAtanam api yathA puNyAya kalpata iti kalpanA tathAsmAkam api kiM neSyate/ vedoktavidhividhAnarUpasya pariNAmavizeSasya nirvikalpaM tatrApi bhAvAt/ naivam/ pariNAmavizeSo 'pi sa eva zubhaphalo yatrAnanyopAyatvena yatanayApakRSTapratanucaitanyAnAM pRthivyAdijIvAnAM vadhe 'pi svalpapuNyavyayenAparimitasukRtasaMprAptiH na punar itaraH/ bhavatpakSe tu satsv api tattacchrutismRtipurANetihAsapratipAditeSu yamaniyamAdiSu svargAv AptyupAyeSu tAMs tAn devAn uddizya pratipratIkaM kartanakadarthanayA kAndizIkAn kRpaNapaJcendriyAn zaunikAdhikaM mArayatAM kRtsnasukRtavyayena durgatim evAnukUlayatAM durlabhaH zubhapariNAmavizeSaH/ evaM ca yaM kaMcana padArthaM kiMcit sAdharmyadvAreNaiva dRSTAntIkurvatAM bhavatAm atiprasaGgaH saMgacchate/ na ca jinAyatanavidhApanAdau pRthivyAdijIvavadhe 'pi na guNaH/ tathA hi taddarzanAd guNAnurAgitayA bhavyAnAM bodhilAbhaH pUjAtizayavilokanAdinA (p. 64) ca manaHprasAdaH tataH samAdhiH tataz ca krameNa nizreyasaprAptir iti/ tathA ca bhagavAn paJcaliGgIkAraH/ puDhavAiyANa jaivi hu hoi viNAso jiNAlayAhiMto/ tavvisayA vi sudiTThissa Niyamao atthi aNukaMpA// 1// eyAhiMto buddhA virayA rakkhaMti jeNa puDhavAI/ itto nivvANagayA abAhiyA AbhavamimANaM// 2// rogisirAveho iva suvijjakiriyA va suppauttAo/ pariNAmasuMdaracciya ciThThA se bAhajoge vi// 3// iti/ vaidikavadhavidhAne tu na kaMcit puNyArjanAnuguNaM guNaM pazyAmaH/ atha viprebhyaH puroDAzAdipradAnena puNyAnubandhI guNo 'sty eveti cet na/ pavitrasuvarNAdipradAnamAtreNaiva puNyopArjanasaMbhavAt/ kRpaNapazugaNavyaparopaNasamutthamAMsadAnaM kevalaM nirghRNatvam eva vyanakti/ atha na pradAnamAtraM pazuvadhakriyAyAH phalaM kiM tu bhUtyAdikam/ yad Aha zrutiH zvetaM vAyavyam ajam Alabheta bhUtikAmaH ityAdi/ etad api vyabhicArapizAcagrastatvAd apramANam eva/ bhUtez caupayikAntarair api sAdhyatvAt/ atha tatra satre hanyamAnAnAM chAgAdInAM pretyasaGgatiprAptirUpo 'sty evopakAra iti cet vAGmAtram etat/ pramANAbhAvAt/ na hi te nihatAH pazavaH saMgatilAbhamuditamanasaH kasmaicid Agatya tathAbhUtam AtmAnaM kathayanti/ athAsty AgamAkhyaM pramANam/ yathA auSadhyaH pazavo vRkSAs tiryaJcaH pakSiNas tathA/ yajJArthaM nidhanaM prAptAH prApnuvanty ucchritaM punaH// ityAdi/ naivam/ tasya pauruSeyApauruSeyavikalpAbhyAM nirAkariSyamANatvAt/ na ca zrautena vidhinA pazuvizasanavidhAyinA savargAvAptir upakAra iti vAcyam/ yadi hi hiMsayApi svargaprAptiH (p. 65) syAt tarhi bADhaM pihitA narakapurapratolyaH/ zaunikAdInAm api svargaprAptiprasaGgAt/ tathA ca paThanti pAramarSAH/ yUpaM chitvA pazUn hatvA kRtvA rudhirakardamam/ yady evaM gamyate svarge narake kena gamyate// kiM ca aparicitAspaSTacaitanyAnupakAripazuhiMsanenApi tridivapadavIprAptis tadA paricitaspaSTacaitanyaparamopakArimAtApitrAdivyApAdanena yajJakAriNAm adhikaratapadaprAptiH prasajyate/ atha acintyo hi maNimantrauSadhInAM prabhAvaH iti vacanAd vaidikamantrANAm acintyaprabhAvatvAt tatsaMskRtapazuvadhe saMbhavaty eva svargaprAptir iti cet na/ iha loke vivAhagarbhAdhAnajAtakarmAdiSu tanmantrANAM vyabhicAropalambhAd adRSTe svargAdAv api tadvyabhicAro 'numIyate/ dRzyante hi vedoktamantrasaMskAraviziSTebhyo 'pi vivAhAdibhyo 'nantaraM vaidhavyAlpAyuSkatAdAridryAdyupadravavidhurAH paraHzatAH/ apare ca mantrasaMskAraM vinA kRtebhyo 'pi tebhyo 'nantaraM tadviparItAH/ atha tatra kriyAvaiguNyaM visaMvAdahetur iti cet na/ saMzayAnivRtteH/ kiM tatra kriyAvaiguNyA phale visaMvAdaH kiM vA mantrANAM asAmarthyAd iti na nizcayaH/ teSAM phalenAvinAbhAvAsiddheH/ atha yathA yuSmanmate AroggabohilAbhaM samAhivaramuttamaM diMtu ityAdInAM vAkyAnAM lokAntara eva phalam iSyate evam asmadabhimatavedavAkyAnAm api neha janmani phalam iti kiM na pratipadyate/ tataz ca vivAhAdau nopalambhAvakAza iti cet aho vacanavaicitrI/ yathA vartamAnajanmani vivAhAdiSu prayuktair mantrasaMskArair AgAmini janmani tatphalam evaM dvitIyAdijanmAntareSv api vivAhAdInAm eva pravRttidharmANAM puNyahetutvAGgIkAre 'nantabhavAnusandhAnaM prasajyate/ evaM ca na kadAcana saMsArasya parisamAptiH/ tathA ca na kasyacid apavargaprAptiH/ iti prAptaM bhavadabhimatavedasyAparyavasitasaMsAravallarImUlakandatvam/ (p. 66) ArogyAdiprArthanA tu asatyAmRSAbhASApariNAmavizuddhikAraNatvAn na doSAya/ tatra hi bhAvArogyAdikam eva vivakSitam/ tac ca cAturgatikasaMsAralakSaNabhAvarogaparikSayasvarUpatvAd uttamaphalam/ tadviSayA ca prArthanA katham iva vivekinAm anAdaraNIyA/ na ca tajjanyapariNAmavizuddhes tatphalaM na prApyate/ sarvavAdinAM bhAvazuddher apavargaphalasaMpAdane 'vipratipatter iti/ na ca vedaniveditA hiMsA na kutsitA/ samyagdarzanajJAnasaMpannair arcirmArgaprapannair vedAntavAdibhiz ca garhitatvAt/ tathA ca tattvadarzinaH paThanti/ devopahAravyAjena yajJavyAjena ye 'thavA/ ghranti jantUn gataghRNA ghoraM te yAnti durgatim// vedAntikA apy AhuH/ andhe tamasi majjAmaH pazubhir ye yajAmahe/ hiMsA nAma bhaved dharmo na bhUto na bhaviSyati// tathA agnir mAm etasmAd dhiMsAkRtAd enasA muJcatu/ chAndasatvAn mocayatu ity arthaH/ iti/ vyAsenApy uktam/ jJAnapAliparikSipte brahmacaryadayAmbhasi/ snAtvAtivimale tIrthe pApapaGkApahAriNi// 1// dhyAnAgnau jIvakuNDasthe damamArutadIpite/ asatkarmasamitkSepair agnihotraM kurUttamam// 2// kaSAyapazubhir duSTair dharmakAmArthanAzakaiH/ zamamantrahatair yajJaM vidhehi vihitaM budhaiH// 3// prANighAtAt tu yo dharmam Ihate mUDhamAnasaH/ sa vAJchati sudhAvRSTiM kRSNAhimukhakoTarAt// 4// (p. 67) ityAdi// yac ca yAjJikAnAM lokapUjyatvopalambhAd ity uktaM tad apy asAram/ abudhA eva hi pUjayanti tAn na tu viviktabuddhayaH/ abudhapUjyatA tu na pramANam/ tasyAH sArameyAdiSv apy upalambhAt// yad apy abhihitaM devatAtithipitRprItisaMpAdakatvAd vedavihitA hiMsA na doSAyeti tad api vitatham/ yato devAnAM saMkalpamAtropanatAbhimatAhArapudgalarasAsvAdasuhitAnAM vaikriyazarIratvAd yuSmadAvarjitajugupsitapazumAMsAdyAhRtigRhItAvicchaiva duHsaMbhavA/ audArikazarIriNAm eva tadupAdAnayogyatvAt/ prakSepAhArasvIkAre ca devAnAM mantramayadehatvAbhyupagamabAdhaH/ na ca teSAM mantramayadehatvaM bhavatpakSe na siddham/ caturthyantapadam eva devatA iti jaiminivacanaprAmANyAt/ tathA ca mRgendraH/ zabdetaratve yugaadbhinnadezeSu yaSTRSu/ na sA prayAti sAMnidhyaM mUrtatvAd asmadAdivat// iti/ seti devatA/ hUyamAnasya ca vastuno bhasmIbhAvamAtropalambhAt tadupayogajanitA devAnAM prItiH pralApamAtram/ api ca yo 'yaM tretAgniH sa trayastriMzatkoTidevatAnAM mukham/ agnimukhA vai devA iti zruteH/ tataz cottamamadhyamAdhamadevAnAm ekenaiva mukhena bhuJjAnAnAm anyocchiSTabhuktiprasaGgaH/ tathA caite turuSkebhyo 'py atiricyante/ te 'pi tAvad ekatraivAmatre bhuJjate na punar ekenaiva vadanena/ kiM ca/ ekasmin vapuSi vadanabAhulyaM kvacana zrUyate yat punar anekazarIreSv ekaM mukham iti mahad Azcaryam/ sarveSAM ca devAnAm ekasminn eva mukhe 'GgIkRte yadA kenacid eko devaH pUjAdinArAddho 'nyaz ca nindAdinA virAddhas tataz caikenaiva mukhena yugapadanugrahanigrahavAkyoccAraNasaMkaraH prasajyeta/ anyac ca / mukhaM dehasya navamo bhAgas tad api yeSAM dAhAtmakaM teSAm ekaikazaH sakaladehadAhAtmakatvaM (p. 68) tribhuvanabhasmIkaraNaparyavasitam eva saMbhAvyata ity alam aticarcayA// yaz ca kArIrIyajJAdau vRSTyAdiphale 'vyabhicAras tatprINitadevatAnugrahahetuka uktaH so 'py anaikAntikaH/ kvacid vyabhicArasyApi darzanAt/ yatrApi na vyabhicAras tatrApi na tv adAhitAhutibhojanajanmA tadanugrahaH/ kiM tu sa devatAvizeSo 'tizayajJAnI svoddezanirvartitaM pUjopacAraM yadA svasthAnAvasthitaH san jAnIte tadA tatkartAraM prati prasannacetovRttis tatkAryANicchAvazAt sAdhayati/ anupayogAdinA punar ajAnAno jAnAno 'pi vA pUjAkartur abhAgyasahakRtaH san na sAdhayati/ dravyakSetrakAlabhAvAdisahakArisAcivyApekSasyaiva kAryotpAdasyopalambhAt/ sa ca pUjopacAraH pazuvizasanavyatiriktaiH prakArAntarair api sukaras tat kim anayA pApaikaphalayA zaunikavRttyA/ yac ca chagalajAGgalahomAt pararASTravazIkRtisiddhyA devyAH paritoSAnumAnaM tatra kaH kim Aha/ kAsAMcit kSudradevatAnAM tathaiva pratyaGgIkArAt/ kevalaM tatrApi tadvastudarzanajJAnAdinaiva paritoSo na punas tadbhuktyA/ nimbapatrakaTukatailadhUmAMzAdInAM hUyamAnadravyAdInAm api tadbhojyatvaprasaGgAt/ paramArthatas tu tattatsahakArisamavadhAnasacivArAdhakAnAM bhaktir eva tattatphalaM janayati acetane cintAmaNyAdau tathAdarzanAt/ atithInAM tu prItiH saMskArasaMpannapakvAnnAdinApi sAdhyA/ tadarthaM mahokSamahAjAdiprakalpanaM nirvivekatAm eva khyApayati/ pitQNAM punaH prItir anaikAntikI zrAddhAdividhAnenApi bhUyasAM saMtAnavRddher anupalabdheH/ tadavidhAne 'pi ca keSAMcid gardabhazUkarAjAdInAm iva sutarAM taddarzanAt/ tataz ca zrAddhAdividhAnaM mugdhajanavipratAraNamAtraphalam eva/ ye hi lokAntaraM prAptAs te tAvat svakRtakarmAnusAreNa suranArakAdigatiSu sukham asukhaM vA bhuJjAnA evAsate te katham iva (p. 69) tanayAdibhir AvarjitaM piNDam upabhoktuM spRhayAlavo 'pi syuH/ tathA ca yuSmadyUthinaH paThanti/ mRtAnAm api jantUnAM zrAddhaM cet tRptikAraNam/ tannirvANapradIpasya snehaH saMvardhayocchikhAm// iti kathaM zrAddhavidhAnAdyartjitaM puNyaM teSAM samIpam upaitu/ tadanyakRtatvAt tasya jaDatvAt nizcaraNatvAc ca/ atha teSAm uddezena zrAddhAdividhAne 'pi puNyaM dAtur eva tanayAdeH syAd iti cen na/ tena tajjanyapuNyasya svAdhyavasAyAd uttaritatvAt/ evaM ca tatpuNyaM naivetarasyApi iti vicAla eva vilInaM trizaGkujJAtena/ kiM tu pApAnubandhipuNyatvAt tattvataH pApam eva/ atha vipropabhuktaM tebhya upatiSThata iti cet ka ivaitat pratyetu/ viprANAm eva medurodaratAdarzanAt/ tadvapuSi ca teSAM saMkrama zraddhAtum api na zakyate/ bhojanAvasare tatsaMkrama liGgasya kasyApy anavalokanAt/ viprANAm eva ca tRpteH sAkSAtkaraNAt/ yadi paraM ta eva sthUlakavalair Akulataram atigArddhyAd bhakSyantaH pretaprAyA iti mudhaiva zrAddhAdividhAnam/ yad api gayAzrAddhAdiyAcanam upalabhyate tad api tAdRzavipralambhakavibhaGgajJAnivyantarAdikRtam eva nizceyam// yad apy uditam Agamaz cAtra pramANam iti tad apy apramANam/ sa hi pauruSeyo vA syAd apauruSeyo vA/ pauruSeyaz cet sarvajJakRtaH taditarakRto vA/ AdyapakSe yuSmanmatavyAhatiH/ tathA ca bhavatisiddhAntaH/ atIndriyANAm arthAnAM sAkSAd draSTA na vidyate/ nityebhyo vedavAkyebhyo yathArthatvavinizcayaH// dvitIyapakSe tu tatra doSavatkartRkatvenAnAzvAsaprasaGgaH/ apauruSeyaz cen na/ saMbhavaty eva svarUpanirAkaraNAt turaGgazRGgavat/ tathA hy uktir vacanam ucyata iti ceti puruSakriyAnugataM rUpam asya etatkriyAbhAve kathaM bhavitum arhati/ na caitat kevalaM kvacid dhvanad upalabhyate/ (p. 70) upalabdhAv apy adRzyavaktrAzaGkAsaMbhavAt/ tasmAd yad vacanaM tat pauruSeyam eva varNAtmakatvAt kumArasaMbhavAdivacanvat/ vacanAtmakaz ca vedaH/ tathA cAhuH/ tAlvAdijanmA nanu vaNavargo varNAtmako veda iti sphuTaM ca/ puMsaz ca tAlvAdi tataH kathaM syAd apauruSeyo 'yam iti pratItiH// iti zruter apauruSeyatvam urarIkRtyApi tAvad bhavadbhir api tadarthavyAkhyAnaM pauruSeyam evAGgIkriyate/ anyathAgnihotraM juhuyAt svargakAma ity atra zvamAMsaM bhakSayed iti kiM nArthaH/ niyAmakAbhAvAt/ tato varaM sUtram api pauruSeyam abhyupagatam/ astu vA apauruSeyaH tathApi tasya na prAmANyam/ AptapuruSAdhInA hi vAcAM pramANateti/ evaM ca tasyAprAmANye taduktas tadanupAtismRtipratipAditaz ca hiMsAtmako yAgazrAddhAdividhiH prAmANyavidhura eveti// atha yo 'yaM na hiMsyAt sarvabhUtAni ityAdinA hiMsAniSedhaH sa autsargiko mArgaH/ sAmAnyato vidhir ity arthaH/ tataz cApavAdenotsargasya bAdhitatvAn na zrauto hiMsAvidhir doSAya/ utsargApavAdayor apavAdo vidhir balIyAn iti nyAyAt/ bhavatAm api hi na khalv ekAntena hiMsAniSedhaH/ tattatkAraNajAte pRthivyAdipratisevanAnAm anujJAnAt/ glAnAdyasaMstare AdhAkarmAdigrahaNabhaNanAc ca/ apavAdapadaM ca yAjJikI hiMsA devatAdiprIteH puSTAlambanatvAd iti paramAzaGkya stutikAra Aha/ notsRSTam ityAdi/ anyArtham iti madhyavarti padaM DamarukamaNinyAyenobhayatrApi saMbandhanIyam/ anyArtham utsRSTam anyasmai kAryAya prayuktam/ utsargavAkyam anyArthaprayuktena vAkyena nApodyate nApavAdagocarIkriyate/ yam evArtham Azritya zAstre utsargaH pravartate (p. 71) tam evAzrityApavAdo 'pi pravartate/ tayor nimnonnatAdivyavahAravaparasparasApekSatvenaikArthasAdhanaviSayatvAt/ yathA jainAnAM saMyamaparipAlanArthaM navakoTivizuddhAhAragrahaNam utsargaH tathAvidhadravyakSetrakAlabhAvApatsu ca nipatitasya gatyantarAbhAve paJcakAdiyatanayAneSaNIyAdigrahaNam apavAdaH so 'pi ca saMyamaparipAlanArtham eva/ na ca maraNaikazaraNasya gatyantarAbhAvo 'siddha iti vAcyam/ savvatthasajaMmaM saMjamAo appANam eva rakkhijjA/ muccai aivAyAo puNo visohI nayAviraI// ity AgamAt/ tathA Ayurvede 'pi yam evaikaM rogam adhikRtya kasyAMcid avasthAyAM kiMcid vastv apathyaM tad evAvasthAntare tatraiva roge pathyam/ utpadyate hi sAvasthA dezakAlAmayAn prati/ yasyAm akAryaM kAryaM syAt karma kAryaM tu varjayet// iti vacanAt/ yathA balavadAder jvariNo laGghanaM kSINadhAto 'stu tadviparyayaH/ evaM dezAdyapekSayA jvariNo 'pi dadhipAnAdi yojyam/ tathA ca vaidyAH/ kAlAvirodhi nirdiSTaM jvarAdau laGghanaM hitam/ Rte 'nilazramakrodhazokakAmakRtajvarAn// evaM ca yaH pUrvamadhyaparihAro yatra tatraivAvasthAntare tasyaiva paribhogaH/ sa khalUbhayor api tasyaiva rogasya zamanArthaH/ iti siddham ekaviSayatvam utsargApavAdayor iti// bhavatAM cotsargo 'nyArtho 'pavAdaz cAnyArthaH/ na hiMsyAt sarvabhUtAni ity utsargo hi durgatiniSedhArthaH apavAdas tu vaidikahiMsAvidhir devatAtithipitRprItisaMpAdanArthaH/ ataz ca parasparanirapekSatve katham utsargo 'pavAdena bAdhyate/ tulyabalayor virodha iti nyAyAt/ bhinnArthatve 'pi tena tadbAdhaneti prasaGgAt/ na ca vAcyaM (p. 72) vaidikahiMsAvidhir api svargahetutayA durgatiniSedhArtha eveti tasyoktayuktyA svargahetutvanirloThinAt/ tam antareNApi ca prakArAntarair api tatsiddhibhAvAd gatyantarAbhAve hy upavAdapakSakakSIkAraH// na ca vayam eva yAgavidheH sugatihetutvaM nAGgIkurmahe kiM tu bhavAd AptA api/ yad Aha vyAsamaharSiH/ pUjyA vipulaM rAjyam agnikAryeNa saMpadaH/ tapaH pApavizuddhyarthaM jJAnaM dhyAnaM ca muktidam// atrAgnikAryazabdavAcyasya yAgAdividher upAyAntarair api labhyAnAM saMpadAm eva hetutvaM vadann AcAryas tasya sugatihetutvam arthAt kadarthitavAn eva/ tathA ca sa eva bhAvAgnihotraM jJAnapAlItyAdizlokaiH sthApitavAn/ tad evaM sthite teSAM vAdinAM ceSTAm upamayA dUSayati svaputretyAdi/ pareSAM bhavatpraNItavacanaparAGmukhAnAm/ sphuritaM ceSTitam/ svaputraghAtAn nRpatitvalipsAsabrahmacAri nijasutanipAtanena rAjyaprAptimanorathasadRzam/ yathA kila kazcid avipazcitpuruSaH puruSAzayatayA nijam aGgajaM vyApAdya rAjyazriyaM prAptum Ihate na ca tasya tatprAptAv api putraghAtapAtakakalaGkapaGkaH kvacid apayAti evaM vedavihitahiMsayA devatAdiprItisiddhAv api hiMsAsamutthaM duSkRtaM na khalu parAhanyate/ atra ca lipsAzabdaM prayuJjAnaH stutikAro jJApayati yathA tasya durAzayasyAsadRzatAddRkkarmaNA nirmUlitasatkarmaNo rAjyaprAptau kevalaM samIhAmAtram eva na punas tatsiddhiH evaM teSAM durvAdinAM vedavihitahiMsAm anutiSThatAm api devatAdiparitoSaNe manorAjyam eva/ na punas teSAm uttamajanapUjyatvam indrAdidivaukasAM ca tRptiH/ prAguktayuktyA nirAkRtatvAt// iti kAvyArthaH// 11// (p. 73) sAMprataM nityaparokSajJAnavAdinAM mImAMsakabhedabhaTTAnAm ekAtmasamavAyijJAnAntaravedyajJAnavAdinAM ca yaugAnAM mataM vikuTTayann Aha/ svArthAvabodhakSama eva bodhaH prakAzate nArthakathAn yathA tu// pare parebhyo bhayatas tathApi prapedire jJAnam anAtmaniSTham// 12// bodho jJAnam/ sa ca svArthAvabodhakSama eva prakAzate/ svasyAtmasvarUpasyArthasya ca padArthasya yo 'vabodhaH paricchedaH tatra kSama eva samartha eva pratibhAsata ity ayogavyavacchedaH/ prakAzata iti kriyayAvabodhasya prakAzarUpatvasiddheH sarvaprakAzAnAM svArthaprakAzakatvena bodhasyApi tatsiddhiH/ viparyaye duSaNam Aha/ nArthakathAnyathA tu iti/ anyatheti arthaprakAzane 'vivAdAt jJAnasya svasaMviditatvAnabhyupagame 'rthakathaiva na syAt/ arthakathA padArthasaMbandhinI vArtA/ sadasadrUpAtmakaM svarUpam iti yAvat/ tuzabdo 'vadhAraNe/ bhinnakramaz ca/ sa cArthakathayA saha yojita eva/ yadi hi jJAnaM svasaMviditaM neSyate tadA tenAtmajJAnAya jJAnAntaram apekSaNIyaM tenApy aparam ityAdyanavasthA/ tato jJAnaM tAvat svAvabodhavyagratAmagnam/ arthas tu jaDatayA svarUpajJApanAsamartha iti ko nAmArthasya kathAm api kathayet/ tathApi evaM jJAnasya svasaMviditatve yuktyA ghaTamAne 'pi/ pare tIrthAnarIyAH/ jJAnaM karmatApannam/ anAtmaniSTham na vidyate AtmanaH svasya niSThA nizcayo yasya tadanAtmaniSTham/ asvasaMviditam ity arthaH/ prapedire prapannAH/ kuta ity Aha/ parebhyo bhayataH/ pare pUrvapakSavAdinas tebhyaH sakAzAt jJAnasya svasaMviditatvaM nopapadyate svAtmani kriyAvirodhAd ity upAlambhasaMbhAvanAsaMbhavaM yad bhayaM tasmAt tadAzrityety arthaH// (p. 74) ittham akSaragamanikAM vidhAya bhAvArthaH prapaJcyate// bhaTTAs tAvad idaM vadanti/ yat jJAnaM svasaMviditaM na bhavati/ svAtmani kriyAvirodhAt/ na hi suzikSito 'pi naTabaTuH svaskandham adhiroDhuM paTuH/ na ca sutIkSNApy asidhArA svaM chettum AhitavyApArA/ tataz ca parokSam eva jJAnam iti// tad etan na samyak/ yataH kim utpattiH svAtmani virudhyate jJaptir vA/ yady utpattiH sA virudhyatAm/ na hi vayam api jJAnam AtmAnam utpAdayatIti manyAmahe/ atha jJaptiH neyam Atmani viruddhA/ tadAtmanaiva jJAnasya svahetubhya utpAdAt prakAzAtmaneva pradIpAlokasya/ atha prakAzAtmaiva pradIpAloka utpanna iti paraprakAzako 'stu AtmAnam apy etAvanmAtreNaiva prakAzayatIti ko 'yaM nyAya iti cet tat kiM tena varAkeNAprakAzitenaiva sthAtavyam AlokAntarAd vAsya prakAzena bhavitavyam/ prathame pratyakSabAdhaH/ dvitIye 'pi saivAnavasthApattiz ca// atha nAsau svam apekSya karmatayA cakAstIty asvaprakAzakaH svIkriyate/ AtmAnaM na prakAzayatIty arthaH/ prakAzarUpatayotpannatvAt svayaM prakAzata eva iti cet ciraM jIva/ na hi vayam api jJAnaM karmatayaiva pratibhAsamAnaM svasaMvedyaM brUmaH/ jJAnaM svayaM pratibhAsata ityAdAv akarmakasya tasya cakAsanAt/ yathA tu jJAnaM svaM jAnAmIti karmatayApi tad bhAti tathA pradIpaH svaM prakAzayatIty ayam api karmatayA prathita eva/ yas tu svAtmani kriyAvirodho dASa udbhAvitaH so 'yuktaH/ anubhavasiddhe 'rthe virodhAsiddheH/ ghaTam ahaM jAnAmItyAdau kartRkarmavaj jJapter apy avabhAsamAnatvAt/ na cApratyakSopalambhasyArthadRSTiH prasidhyati/ na ca jJAnAntarAd upalambhasaMbhAvanA/ tasyApy anupalabdhasya prastutopalambhapratyakSIkArAbhAvAt/ upalambhAntarasaMbhAvane cAnavasthA/ arthopalambhAt tasyopalambhe 'nyonyAzrayadoSaH// athArthaprAkaTyam anyathA nopapadyate yadi jJAnaM (p. 75) na syAd ity arthApattyA tadupalambha iti cen na/ tasyA api jJApakatvenAjJAtAyA jJApakatvAyogAt/ arthApattyantarAt tajjJAne 'navasthetaretarAzrayadoSApattes tadavasthaH paribhavaH/ tasmAd arthonmukhatayeva svonmukhatayApi jJAnasya pratibhAsAt svasaMviditatvam// nanv anubhUter anubhAvyatve ghaTAdivad ananubhUtitvaprasaGgaH/ prayogas tu jJAnam anubhavarUpam apy anubhUtir na bhavati anubhAvyatvAd/ ghaTavat anubhAvyaM ca bhavadbhir iSyate jJAnam/ svasaMdeyatvAt/ naivam/ jJAtur jJAtRtvenevAnubhUter anubhUtitvenaivAnubhavAt/ na cAnubhUter anubhAvyatvaM doSaH/ arthApekSayAnubhUtitvAt svApekSayA cAnubhAvyatvAt/ svapitRputrApekSayaikasya putratvapitRtvavad virodhAbhAvAt// anumAnAc ca svasaMvedanasiddhiH/ tathA hi/ jJAnaM svayaM prakAzamAnam evArthaM prakAzayati prakAzakatvAt pradIpavat/ saMvedanasya prakAzyatvAt prakAzakatvam asiddham iti cen na/ ajJAnanirAsAdidvAreNa prakAzakatvopapatteH/ nanu netrAdayaH prakAzakA api svaM na prakAzayantIti prakAzakatvahetor anaikAntikateti cet nAtra netrAdibhir anaikAntikatA/ teSAM labdhyupayogalakSaNabhAvendriyarUpANAM eva prakAzakatvAt// bhAvendriyANAM ca svasaMvedanarUpataiveti na vyabhicAraH/ tathA saMvit svaprakAzA/ arthapratItitvAt/ yaH svaprakAzo na bhavati nAsAv arthapratItir yathA ghaTaH// tad evaM siddhe 'pi pratyakSAnumAnAbhyAM jJAnasya svasaMviditatve satsaMprayoge indiryabuddhijanmalakSaNaM jJAnaM tato 'rthaprAkaTyaM tasmAd arthApattiH tayA pravartakajJAnasyopalambha ityevaMrUpA tripuTIpratyakSakalpanA bhaTTAnAM prayAsaphalaiva// yaugAs tv AhuH/ jJAnaM svAnyaprakAzyam/ IzvarajJAnAnyatve sati prameyatvAt/ ghaTavat/ samutpannaM hi jJAnam ekAtmasamavetAnantarodbhaviSNumAnasapratyakSeNaiva lakSyate na punaH svena/ na caivam anavasthA/ arthAvasAyivijJAnotpAdamAtreNaivArthasiddhau pramAtuH kRtArthatvAt/ arthajJAnajijJAsAyAM (p. 76) tu tatrApi jJAnam utpadyata eveti// tad ayuktam/ pakSasya pratyanumAnabAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt/ tathA hi/ vivAdAspadaM jJAnaM svasaMviditaM jJAnatvAt IzvarajJAnavat/ na cAyaM vAdyapratIto dRSTAntaH/ puruSasyezvaratayA jainair api svIkRtatvena tajjJAnasya teSAM prasiddheH/ vyarthavizeSyaz cAtra tava hetuH/ samarthavizeSaNopAdAnenaiva sAdhyasiddheH/ agnisiddhau dhUmavattve sati dravyatvAd itivat IzvarajJAnAnyatvAd ity etAvataiva gatatvAt/ na hIzvarajJAnAd anyat svasaMviditam aprameyaM vA jJAnam asti yadvyavacchedAya prameyatvAd iti kriyeta/ bhavanmate tadanyajJAnasya sarvasya prameyatvAt/ aprayojakaz cAyaM hetuH/ sopAdhitvAt/ sAdhanAvyApakaH sAdhyena samavyAptiz ca khalUpAdhir abhidhIyate/ tatputratvAdinA zyAmatve sAdhye zAkAdyAhArapariNAmavat/ upAdhiz cAtra jaDatvam/ tathA hi IzvarajJAnAnyatve prameyatve ca saty api yad eva jaDaM stambhAdi tad eva svasamAd anyena prakAzyate/ svaprakAze paramukhaprekSitvaM hi jaDasya lakSaNam/ na ca jJAnaM jaDasvarUpam/ ataH sAdhanAvyApakatvaM jaDatvasya/ sAdhyena samavyAptikatvaM cAsya spaSTam eva/ jADyaM vihAya svaprakAzAbhAvasya taM ca tyaktvA jADyasya kvacid apy adarzanAd iti// yac coktaM samutpannaM hi jJAnam ekAtmasamavetetyAdi tad apy asatyam/ ittham arthajJAnatajjJAnayor utpadyamAnayoH kramAnupalakSaNAt/ AzUtpAdAt kramAnupalakSaNam utpalapatrazatavyatibhedavad iti cet tan na/ jijJAsAvyavahitasyArthajJAnasyotpAdapratipAdanAt/ na ca jJAnAnAM jijJAsAm utpAdyatvaM ghaTate/ ajijJAsiteSv api yogyadezeSu viSayeSu tadutpAdapratIteH/ na cArthajJAnam ayogyadezam/ AtmasamavetasyAsya samutpAdAt/ iti jijJAsAm antareNaivArthajJAne jJAnotpAdaprasaGgaH/ athotpadyatAM nAmedaM ko doSa iti cet tan na/ nanv evam eva tajjJAnajJAne 'py aparajJAnotpAdaprasaGgaH (p. 77) tatrApi caivam evAyam ity aparAparajJAnotpAdaparaMparAyAm evAtmano vyApArAn na viSayAntarasaMcAraH syAd iti// tasmAd yajjJAnaM tadAtmabodhaM pratyanapekSitajJAnAntaravyApAram/ yathA gocarAntaragrAhijJAnAt prAgbhAvigocarAntaragrAhidhArAvAhijJAnaprabandhasyAntyajJAnam/ jJAnaM ca vivAdAdhyAsitaM rUpAdijJAnam iti na jJAnasya jJAnAntarajJeyatA yuktiM sahata iti kAvyArthaH// 12// atha ye brahmAdvaitavAdino 'vidyAparaparyAyamAyAvazAt pratibhAsamAnatvena vizvatrayavartivastuprapaJcam apAramArthikaM samarthayante tanmatam upahasann Aha/ mAyA satI ced dvayatattvasiddhir athAsatI hanta kutaH prapaJcaH/ mAyaiva ced arthasahA ca tat kiM mAtA ca vandhyA ca bhavatpareSAm// 13// tair vAdibhis tAttvikAtmabrahmavyatiriktA yA mAyA avidyA prapaJcahetuH parikalpitA sA sadrUpAsadrUpA vA dvayI gatiH/ satI sadrUpA cet tadA dvayatattvasiddhiH/ dvAvayavau yasya taddvayaM tathAvidhaM yat tattvaM paramArthas tasya siddhiH/ ayam arthaH/ ekaM tAvat tvadabhimataM tAttvikam Atmabrahma dvitIyA ca mAyA tattvarUpA sadrUpatayAGgIkriyamANatvAt/ tathA cAdvaitavAdasya mUle nihitaH kuThAraH/ atheti pakSAntaradyotane/ yadi asatI gaganAmbhojavad avasturUpA sA mAyA tataH/ hantety upadarzane Azcarye vA/ kutaH prapaJcaH/ ayaM tribhuvanodaravivaravivartipadArthasArtharUpaprapaJcaH kutaH/ na kuto 'pi saMbhavIty arthaH/ mAyAyA avastutvenAbhyupagamAt avastunaz ca turaGgazRGgasyeva sarvopAkhyAvirahitasya (p. 78) sAkSAtkriyamANedRzavivartajanane 'samarthatvAt/ kilendrajAlAdau mRgatRSNAdau vA mAyopadarzitArthAnAm arthakriyAyAm asAmarthyaM dRSTam/ atra tu tadupalambhAt kathaM mAyAvyapadezaH zraddhIyatAm/ atha mAyApi bhaviSyati arthakriyAsamarthapadArthopadarzanakSamA ca bhaviSyati iti cet tarhi svavacanavirodhaH/ na hi bhavati mAtA ca vandhyA ceti/ enam evArthaM hRdi nidhAyottarArdham Aha/ mAyaiva ced ityAdi/ atraivakAro 'pyarthaH/ apiz ca samuccayArthaH/ agretanacakAraz ca tathA/ ubhayoz ca samuccayArthayor yaugapadyadyotakatvaM pratItam eva/ yathA raghuvaMze te ca prApur udanvantaM bubudhe cAdipUruSaH iti/ tad ayaM vAkyArtho mAyA ca bhaviSyati arthasahA ca bhaviSyati/ arthasahA arthakriyAsamarthapadArthopadarzanakSamA/ cecchabdo 'tra yojyate iti cet/ evaM paramAzaGkya tasya svavacanavirodham udbhAvayati/ tat kiM bhavatpareSAM mAtA ca vandhyA ca/ kim iti saMbhAvane/ saMbhAvyate etat bhavato ye pare pratipakSAs teSAM bhavatpareSAM bhavadvyatiriktAnAM bhavadAjJApRthagbhUtatvena teSAM vAdinAM yanmAtA ca bhaviSyati vandhyA ca bhaviSyatIty upahAsaH/ mAtA hi prasavadharmiNI vanitocyate/ vandhyA ca tadviparItA/ tataz ca vandhyA cet kathaM mAtA mAtA cet kathaM vandhyA/ tad evaM mAyAyA avAstavyA apy arthasahatve 'GgIkriyamANe prastutavAkyavat spaSTa eva svavacanavirodhaH/ iti samAsArthaH// vyAsArthas tv ayam/ te vAdina idaM praNigadanti/ tAttvikam AtmabrahmaivAsti/ sarvaM khalv idaM brahma neha nAnAsti kiMcana/ ArAmaM tasya pazyant na tat pazyati kazcana// iti samayAt/ ayaM tu prapaJco mithyArUpaH pratIyamAnatvAt yad evaM tad evaM yathA zuktizakale kaladhautaM tathA cAyaM tasmAt tathA/ tad etad vArtam/ tathA hi/ mithyArUpatvaM taiH kIdRgvivakSitaM kim atyantAsattvam (p. 79) utAnyasyAnyAkAratayA pratItatvam Ahosvid anirvAcyatvam/ prathamapakSe 'satkhyAtiprasaGgaH/ dvitIye viparItakhyAtisvIkRtiH/ tRtIye tu kim idam anirvAcyatvam/ niHsvabhAvatvaM cen nisaH pratiSedhArthatve svabhAvazabdasyApi bhAvAbhAvayor anyatarArthatve 'satkhyAtisatkhyAtyabhyupagamaprasaGgaH/ bhAvapratiSedhe 'satkhyAtir abhAvapratiSedhe satkhyAtir iti/ pratItyagocaratvaM niHsvabhAvatvam iti ced atra virodhaH/ sa prapaJco hi na pratIyate cet kathaM dharmitayopAttaH kathaM ca pratIyamAnatvaM hetutayopAttaM tathopAdAne vA kathaM na pratIyate/ yathA pratIyate na tatheti cet tarhi viparItakhyAtir iyam abhyupagatA syAt/ kiM ceyam anirvAcyatA prapaJcasya pratyakSabAdhitA ghaTo 'yam ityAdyAkAraM hi pratyakSaM prapaJcasya satyatAm eva vyavasyati. ghaTAdipratiniyatapadArthaparicchedAt manas tasyotpAdAt/ itaretaraviviktavastUnAm eva ca prapaJcazabdavAcyatvAt/ atha pratyakSasya vidhAyakatvAt kathaM pratiSedhe sAmarthyam/ pratyakSaM hi idam iti vastusvarUpaM gRhNAti nAnyat svarUpaM pratiSedhati/ Ahur vidhAtR pratyakSaM na niSeddhR vipazcitaH/ naikatva Agamas tena pratyakSeNa prabAdhyate// iti vacanAt iti cen na/ anyarUpaniSedham antareNa tatsvarUpaparicchedasyApy asaMpatteH/ pItAdivyavacchinnaM hi nIlaM nIlam iti gRhItaM bhavati nAnyathA/ kevalavastusvarUpapratipatter evAnyapratiSedhapratipattirUpatvAt/ muNDabhUtalagrahaNe ghaTAbhAvagrahaNavat/ tasmAd yathA pratyakSaM vidhAyakaM pratipannaM tathA niSedhakam api pratipattavyam/ api ca vidhAyakam eva pratyakSam ity aGgIkRte yathA pratyakSeNa vidyA vidhIyate tathA kiM nAvidyApIti/ tathA ca dvaitApattiH/ tataz ca suvyavasthitaH prapaJcaH/ tad amI vAdino 'vidyAvivekena sanmAtraM pratyakSAt pratiyanto 'pi na niSedhakaM tad iti bruvANAH kathaM nonmattA iti siddhaM pratyakSabAdhitaH (p. 80) pakSa iti// anumAnabAdhitaz ca/ prapaJco mithyA na bhavati asadvilakSaNatvAt Atmavat/ pratIyamAnatvaM ca hetur brahmAtmanA vyabhicArI/ sa hi pratIyate na ca mithyA/ apratIyamAnatve tv asya tadviSayavacasAm apravRtter mUkataiva teSAM zreyasI/ sAdhyavikalaz ca dRSTAntaH/ zuktizakalakaladhaute 'pi prapaJcAntargatatvena anirvacanIyatAyAH sAdhyamAnatvAt/ kiM cedam anumAnaM prapaJcAd bhinnam abhinnaM vA/ yadi bhinnaM tarhi satyam asatyaM vA/ yadi satyaM tadvad eva prapaJcasyApi satyatvaM syAt/ advaitavAdaprAkAre khaNDipAtAt/ athAsatyaM tarhi na kiMcit tena sAdhayituM zakyam/ avastutvAt/ abhinnaM cet paJcasvabhAvatayA tasyApi mithyArUpatvApattiH/ mithyArUpaM ca tat kathaM svasAdhyasAdhanAyAlam// evaM ca prapaJcasyApi mithyArUpatvAsiddheH kathaM paramabrahmaNas tAttvikatvaM syAd yato bAhyArthAbhAvo bhaved iti// atha vA prakArAntareNa sanmAtralakSaNasya paramabrahmaNaH sAdhanaM dUSaNaM copanyasyate/ nanu paramabrahmaNa evaikasya paramArthasato vidhirUpasya vidyamAnatvAt pramANaviSayatvam/ aparasya dvitIyasya kasyacid apy abhAvAt/ tathA hi/ pratyakSaM tadAvedakam asti/ pratyakSaM dvidhA bhidyate/ nirvikalpakasavikalapkabhedAt/ tataz ca nirvikalpakapratyakSAt sanmAtraviSayAt tasyaikasyaiva siddhiH/ tathA coktam/ asti hy AlocanAjJAnaM prathamaM nirvikalpakam/ bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam/ na ca vidhivat parasparavyAvRttir apy adhyakSata eva pratIyata iti dvaitasiddhiH/ tasya niSedhAviSayatvAt/ Ahur vidhAtR pratyakSaM na niSeddhR ityAdivacanAt/ yac ca savikalpakapratyakSaM ghaTapaTAdibhedasAdhakaM tad api sattArUpeNAnvitAnAm eteSAM prakAzakatvAt sattAdvaitasyaiva sAdhakam/ sattAyAz ca paramabrahmarUpatvAt/ tad uktaM yad advaitaM tad brahmaNo rUpam iti// (p. 81) anumAnAd api tatsadbhAvo vibhAvyata eva/ tathA hi vidhir eva tattvam/ prameyatvAt/ yataH pramANaviSayabhUto 'rthaH prameyaH/ pramANAnAM ca pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattisaMjJakAnAM bhAvaviSayatvenaiva pravRtteH/ tathA coktam/ pratyakSAdyavatAraH syAd bhAvAMzo gRhyate yadA/ vyApAras tadanutpatter abhAvAMze jighRkSite// yac cAbhAvAkhyaM pramANaM tasya prAmANyAbhAvAn na tat pramANam/ tadviSayasya kasyacid apy abhAvAt/ yas tu pramANapaJcakaviSayaH sa tu vidhir eva/ tenaiva ca prameyatvasya vyAptatvAt/ siddhaM prameyatvena vidhir eva tattvam/ yat tu na vidhirUpaM tan na prameyam yathA kharaviSANam/ prameyaM cedaM nikhilaM vastutattvam/ tasmAd vidhirUpam eva/ ato vA tatsiddhiH/ grAmArAmAdayaH padArthAH pratibhAsAntaHpraviSTAH/ pratibhAsamAnatvAt/ yat pratibhAsate tatpratibhAsAntaHpraviSTaM yathA pratibhAsasvarUpam/ pratibhAsante ca grAmArAmAdayaH padArthAH/ tasmAt pratibhAsAntaHpraviSTAH// Agamo 'pi paramabrahmaNa eva pratipAdakaH samupalabhyate/ puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yac ca bhAvyaM utAmRtatvasyezAno yad annenAtirohati/ yad ejati yan naijati/ yad dUre yad antike/ yad antarasya sarvasya yad uta sarvasyAsya bAhyataH/ ityAdiH/ zrotavyo mantavyo nididhyAsitatyaH anumantavya ityAdivedavAkyair api tatsiddheH/ kRtrimeNApy Agamena tasyaiva pratipAdanAt/ uktaM ca/ sarvaM vai khalv idaM brahma neha nAnAsti kiMcana/ ArAmaM tasya pazyanti na tat pazyati kazcana// iti pramANatas tasyaiva siddheH// paramapuruSa eka eva tattvam/ sakalabhedAnAM tadvivartatvAt/ tathA hi sarve bhAvA brahmavivartAH/ sattvaikarUpeNAnvitatvAt/ yadyadrUpeNAnvitaM tattadAtmakam eva yathA ghaTaghaTIzarAvodaJcanAdayo (p. 82) mRdrUpeNaikenAnvitA mRdvivartAH/ sattvaikarUpeNAnvitaM ca sakalaM vastu/ iti siddhaM brahmavivartatvaM nikhilabhedAnAm iti// tad etat sarvaM madirArasAsvAdagadgadodgaditam ivAbhAsate/ vicArAsahatvAt/ sarvaM hi vastu pramANasiddhaM na tu vAGmAtreNa/ advaitamate ca pramANam eva nAsti/ tatsadbhAve dvaitaprasaGgAt/ advaitasAdhakasya pramANasya dvitIyasya sadbhAvAt/ atha mataM lokapratyAyanAya tadapekSayA pramANam apy abhyupagamyate/ tad asat/ tvanmate lokasyaivAsaMbhavAt/ ekasyaiva nityaniraMzasya parabrahmaNa eva sattvAt// athAstu yathAkathaMcit pramANam api/ tat kiM pratyakSam anumAnam Agamo vA tatsAdhakaM pramANam urarIkriyate/ na tAvat pratyakSam/ tasya samastavastujAtagatabhedasyaiva prakAzakatvAt/ AbAlagopAlaM tasyaiva pratibhAsanAt/ yac ca nirvikalpakaM pratyakSaM tadAvedakam ity uktaM tad api na samyak/ tasya prAmANyAnabhyupagamAt/ sarvasyApi pramANatattvasya vyavasAyAtmakasyaiva visaMvAdakatvena prAmANyopapatteH/ savikalpakena tu pratyakSeNa pramANabhUtenaikasyaiva vidhirUpasya parabrahmaNaH svapne 'py apratibhAsanAt/ yad apy uktam Ahur vidhAtR pratyakSam ityAdi tad api na pezalam/ pratyakSeNa hy anuvRttavyAvRttAkArAtmakavastuna eva prakAzanAt/ etac ca prAg eva kSuNNam/ na hy anusyUtam ekam akhaNDaM sattAmAtraM vizeSanirapekSaM sAmAnyaM pratibhAsate yena yad advaitaM tad brahmaNo rUpam ityAdy uktaM zobheta/ vizeSanirapekSasya kharaviSANavad apratibhAsanAt/ tad uktam/ nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhevet kharaviSANavat/ sAmAnyarahitatvena vizeSAs tadvad eva hi// tataH siddhe sAmAnyavizeSAtmany arthe pramANaviSaye kuta evaikasya parabrahmaNaH pramANaviSayatvam// yac ca prameyatvAditvAd ity anumAnam uktaM tad apy etenaivApAstaM boddhavyam/ pakSasya pratyakSabAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt/ (p. 83) yac ca tatsiddhau pratibhAsamAnatvaM sAdhanam uktaM tad api sAdhanAbhAsatvena na prakRtasAdhyasAdhanAyAlam/ pratibhAsamAnatvaM hi nikhilabhAvAnAM svataH parato vA/ na tAvat svataH/ ghaTapaTamukuTazakaTAdInAM svataH pratibhAsamAnatvenAsiddheH/ parataH pratibhAsamAnatvaM ca paraM vinA nopapadyata iti/ yac ca paramabrahmavivartavartitvam akhilabhedAnAm ity uktaM tad apy anvetranvIyamAnadvayAvinAbhAvitvena puruSAdvaitaM pratibadhnAty eva/ na ca ghaTAdInAM caitanyAnvayo 'py asti/ mRdAdyanvayasyaiva tatra darzanAt/ tato na kiMcid etad api/ ato 'numAnAd api na tatsiddhiH/ kiM ca pakSahetudRSTAntA anumAnopAyabhUtAH parasparaM bhinnA abhinnA vA/ bhede dvaitasiddhiH/ abhede tv ekarUpatApattiH/ tat katham etebhyo 'numAnam AtmAnam AsAdayati/ yadi ca hetum antareNApi sAdhyasiddhiH syAt tarhi dvaitasyApi vAGmAtrataH kathaM na siddhiH/ tad uktam/ hetor advaitasiddhiz ced dvaitaM syAd dhetusAdhyayoH/ hetunA ced vinA siddhir dvaitaM vAGmAtrato na kim// puruSa evedaM sarvam ityAdeH sarvaM vai khalv idaM brahmetyAdez cAgamAd api na tatsiddhiH/ tasyApi dvaitAvinAbhAvitvena advaitaM pratiprAmANyAsaMbhavAt/ vAcyavAcakabhAvalakSaNasya dvaitasyaiva tatrApi darzanAt/ tad uktam/ karmadvaitaM phaladvaitaM lokadvaitaM virudhyate/ vidyAvidyAdvayaM na syAd bandhamokSadvayaM tathA// tataH katham AgamAd api tatsiddhiH// tato na puruSAdvaitalakSaNam ekam eva pramANasya viSayaH/ iti suvyavasthitaH prapaJcaH/ iti kAvyArthaH// 13// (p. 84) atha svAbhimatasAmAnyavizeSobhayAtmakavAcyavAcakabhAvasamarthanupuraHsaraM tIrthAntarIyakaprakalpitatadekAntagocaravAcyavAcakabhAvanirAsadvAreNa teSAM pratibhAvaibhavAbhAvam Aha/ anekam ekAtmakam eva vAcyaM dvayAtmakaM vAcakam apy avazyam/ ato 'nyathA vAcakavAcyakLptAvatAvakAnAM pratibhAsapramAdaH// 14// vAcyam abhidheyaM cetanam acetanaM vastu/ evakArasyApy arthatvAt/ sAmAnyarUpatayA ekAtmakam api vyaktibhedenAnekam anekarUpam/ atha vAnekarUpam apy ekAtmakam anyonyasaMvalitatvAt ittham api vyAkhyAne na doSaH/ tathA vAcakam abhidhAyakaM zabdarUpaM tad apy avazyaM nizcitaM dvayAtmakam/ sAmAnyavizeSobhayAtmakatvAt/ ekAnekAtmakam ity arthaH/ ubhayatra vAcyaliGgatve 'py avyaktatvAn napuMsakatvam/ avazyam itipadaM vAcyavAcakayor ubhayor apy ekAnekAtmakatvaM nizcinvattadekAntaM vyavacchinatti/ ata upadarzitaprakArAd anyathA sAmAnyavizeSaikAntarUpeNa prakAreNa/ vAcakavAcyakLptau vAcyavAcakabhAvakalpanAyAm/ atAvakAnAm atvadIyAnAm anyayUthyAnAm/ pratibhApramAdaH prajJAskhalitam/ ity akSarArthaH// atra cAlpasvaratvena vAcyapadasya prAgnipAte prApte 'pi yadAdau vAcakagrahaNaM tat prAyo 'rthapratipAdanasya zabdAdhInatvena vAcakasyArcyatvajJApanArtham/ tathA ca zAbdikAH/ na so 'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAd Rte/ anuviddham iva jJAnaM sarvaM zabdena bhAsate// iti// bhAvArthas tv evam/ eke tIrthikAH sAmAnyarUpam eva vAcyatayA abhyupagacchanti/ (p. 85) te ca dravyAstikanayAnupAtino mImAMsakabhedA advaitavAdinaH sAMkhyAz ca/ kecic ca vizeSarUpam eva vAcyaM nirvacanti/ te ca paryAyAstikanayAnusAriNaH saugatAH/ apare ca parasparanirapekSapadArthapRthagbhUtasAmAnyavizeSayuktaM vastu vAcyatvena nizcinvate/ te ca naigamanayAnugAminaH kANAdA AkSapAdAz ca/ etac ca pakSatrayam api kiMcic carcyate// tathA hi saMgrahanayAvalambino vAdinaH pratipAdayanti/ sAmAnyam eva tattvam/ tataH pRthagbhUtAnAM vizeSANAm adarzanAt/ tathA sarvam ekam/ avizeSeNa sad iti jJAnAbhidhAnAnuvRttiliGgAnumitasattAkatvAt/ tathA dravyatvam eva tattvam/ tato 'rthAntarabhUtAnAM dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvadravyANAm anupalabdheH/ kiM ca yaiH sAmAnyAt pRthagbhUtA anyonyavyAvRttyAtmakA vizeSAH kalpyante teSu vizeSatvaM vidyate na vA/ no cen niHsvabhAvatAprasaGgaH/ svarUpasyaivAbhAvAt/ asti cet tarhi tad eva sAmAnyam/ yataH samAnAnAM bhAvaH sAmAnyam/ vizeSarUpatayA ca sarveSAM teSAm avizeSeNa pratItiH siddhaiva/ api ca vizeSANAM vyAvRttipratyayahetutvaM lakSaNam/ vyAvRttipratyaya eva vicAryamANo na ghaTate/ vyAvRttir hi vivakSitapadArthe itarapadArthapratiSedhaH/ vivakSitapadArthaz ca svasvarUpavyavasthApanamAtraparyavasAyI kathaM padArthAntarapratiSedhe pragalbhate/ na ca svarUpasattvAd anyat tatra kim api yena tanniSedhaH pravartate/ tatra ca vyAvRttau kriyamANAyAM svAtmavyatiriktavizvatrayavartino 'tItavartamAnAnAgatAH padArthAs tasmAd vyAvartanIyAH/ te ca nAjJAtasvarUpA vyAvartayituM zakyAH/ tataz caikasyApi vizeSasya parijJAne pramAtuH sarvajJatvaM syAt/ na caitatprAtItikaM yauktikaM vA/ vyAvRttiz ca niSedhaH/ sa cAbhAvarUpatvAt tucchaH kathaM pratItigocaram aJcati/ khapuSpavat/ tathA yebhyo vyAvRttis te asadrUpA sadrUpA vA/ asadrUpAz cet tarhi kharaviSANAt kiM na vyAvRttiH/ sadrUpAz cet sAmAnyam eva/ yA ceyaM vyAvRttir vizeSaiH (p. 86) kriyate sA sarvAsu vizeSavyaktiSv ekA anekA vA/ anekA cet tasyA api vizeSatvApattiH/ anekarUpatvaikajIvitatvAd vizeSANAm/ tataz ca tasyA api vizeSatvAnyathAnupapatter vyAvRttyA bhAvyam/ vyAvRtter api ca vyAvRttau vizeSANAM abhAva eva syAt/ tatsvarUpabhUtAyA vyAvRtteH pratiSiddhatvAt/ anavasthApAtAc ca/ ekA cet sAmAnyam eva saMjJAntareNa pratipannaM syAt/ anuvRttipratyayalakSaNAvyabhicArAt/ kiM cAmI vizeSAH sAmAnyAd bhinnA abhinnA vA/ bhinnAz cen maNDUkajaTAbhArAnukArAH/ abhinnArthAz cet tad eva tatsvarUpavat/ iti sAmAnyaikAntavAdaH// paryAyanayAnvayinas tu bhASante/ viviktAH kSaNakSayiNo vizeSA eva paramArthaH/ tato viSvagbhUtasya sAmAnyasyApratIyamAnatvAt/ na hi gavAdivyaktyanubhavakAle varNasaMsthAnAtmakavyaktirUpam apahAyAnyat kiMcid ekam anuyAyi pratibhAsate/ tAdRzasyAnubhavAbhAvAt/ tathA ca paThanti/ etAsu paJcasvavabhAsinISu pratyakSabodhe sphuTam aGgulISu/ sAdhAraNaM rUpam avekSate yaH zRGgaM zirasyAtmana IkSate saH// ekAkAraparAmarzapratyayas tu svahetudattazaktibhya evotpadyata iti na tena sAmAnyasAdhanaM nyAyyam/ kiM ca yad idaM sAmAnyaM parikalpyate tad ekam anekaM vA/ ekam api sarvagatam asarvagataM vA/ sarvagataM cet kiM na vyaktyantarAleSUpalabhyate/ sarvagataikatvAbhyupagame ca tasya yathA gotvaM sAmAnyaM govyaktIH kroDIkaroti evaM kiM na ghaTapaTAdivyaktir api/ avizeSAt/ asarvagataM ced vizeSarUpApattir abhyupagamabAdhaz ca/ athAnekam gotvAzvatvaghaTatvapaTatvAdibhedabhinnatvAt tarhi vizeSA eva svIkRtAH/ anyonyavyAvRttihetutvAt/ na hi yad gotvaM tad azvatvAtmakam iti/ arthakriyAkAritvaM ca vastuno lakSaNam/ tac ca vizeSeSv eva (p. 87) sphuTaM pratIyate/ na hi sAmAnyena kAcid arthakriyA kriyate/ tasya niSkriyatvAt/ vAhadohAdikAsv arthakriyAsu vizeSANAm evopayogAt/ tathedaM sAmAnyaM vizeSebhyo bhinnam abhinnaM vA/ bhinnaM ced avastu/ vizeSavizleSeNArthakriyAkAritvAbhAvAt/ abhinnaM ced vizeSA eva tatsvarUpavat/ iti vizeSaikAntavAdaH// naigamanayAnugAminas tv AhuH/ svatantrau sAmAnyavizeSau/ tathaiva pramANena pratItatvAt/ tathA hi sAmAnyavizeSAvatyantaM bhinnau/ viruddhadharmAdhyAsitatvAt/ yAv evaM tAv evaM yathA pAthaHpAvakau/ tathA caitau/ tasmAt tathA/ sAmAnyaM hi gotvAdi sarvagataM tadviparItAz ca zabalazAbaleyAdayo vizeSAH/ tataH katham eSAm aikyaM yuktam/ na sAmAnyAt pRthagvizeSasyopalambha iti cet kathaM tarhi tasyopalambha iti vAcyam/ sAmAnyavyAptasyeti cet na tarhi sa vizeSopalambhaH/ sAmAnyasyApi tena grahaNam/ tataz ca tena bodhena viviktavizeSagrahaNAbhAvAt/ tadvAcakaM dhvaniM tatsAdhyaM ca vyavahAraM na pravartayet pramAtA/ na caitad asti/ vizeSAbhidhAnavyavahArayoH pravRttidarzanAt/ tasmAd vizeSam abhilaSatA tatra ca vyavahAraM pravartayatA tadgrAhako bodho vivikto 'bhyupagantavyaH/ evaM sAmAnyasthAne vizeSazabdaM vizeSasthAne ca sAmAnyazabdaM prayuJjAnena sAmAnye 'pi tadgrAhake bodho vivikto 'GgIkartavyaH/ tasmAt svasvagrAhiNi jJAne pRthagpratibhAsamAnatvAd dvAv apItaretaravizakalitau/ tato na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTate/ iti svatantrasAmAnyavizeSavAdaH// tad etat pakSatrayam api na kSamate kSodam/ pramANabAdhitatvAt/ sAmAnyavizeSobhayAtmakasyaiva vastuno nirvigAnam anubhUyamAnatvAt/ vastuno hi lakSaNam arthakriyAkAritvam/ na tac cAnekAntavAda evAvikalaM kalayanti parIkSakAH/ tathA hi yathA gaur ity ukta khurakakutsAsnAlAGgUlaviSANAdyvayavasaMpannaM vastusvarUpaM sarvavyaktyanuyAyi pratIyate tathA mahiSyAdivyAvRttir (p. 88) api pratIyate/ yatrApi ca zabalA gaur ity ucyate tatrApi yathA vizeSapratibhAsas tathA gotvapratibhAso 'pi sphuTa eva/ zabaletikevalavizeSaNoccAraNe 'pi arthAt prakaraNAd vA gotvam anuvartate/ api ca zabalatvam api nAnArUpam/ tathA darzanAt/ tato vaktrA zabalety ukte kroDIkRtasakalazabalasAmAnyaM vivakSitagovyaktigatam eva zabalatvaM vyavasthApyate/ tad evam AbAlagopAlaM pratItiprasiddhe 'pi vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatve tadubhayaikAntavAdaH pralApamAtram/ na hi kvacit kadAcit kenacit sAmAnyaM vizeSavinAkRtam anubhUyate vieSA vA tadvinAkRtAH/ kevalaM durnayaprabhAvitamativyAmohavazAd ekam apalapyAnyatarad vyavasthApayanti bAlizAH/ so 'yam andhagajanyAyaH// ye 'pi ca tadekAntapakSopanipAtinaH prAguktA doSAs te 'pi anekAntavAdapracaNDamudgarajarjaritatvAn nocchvasitum api kSamAH// svatantrasAmAnyavizeSavAdinas tv evaM pratikSepyAH/ sAmAnyaM prativyakti kathaMcid bhinnam/ kathaMcid abhinnam/ kathaMcit tadAtmakatvAd/ visadRzapariNAmavat/ yathaiva hi kAcid vyaktir upalabhyamAnA vyaktyantarAd viziSTA visadRzapariNAmadarzanAd avatiSThate tathA sadRzapariNAmAtmakasAmAnyadarzanAt samAneti/ tena samAno gaur ayam/ so 'nena samAna iti pratIteH/ na cAsya vyaktisvarUpAd abhinnatvAt sAmAnyarUpatAvyAghAtaH/ yato rUpAdInAm api vyaktisvarUpAd abhinnatvam asti na caiteSAM guNarUpatAvyAghAtaH/ kathaMcid vyatirekas tu rUpAdInAm iva sadRzpariNAmasyApy asty eva/ pRthagyapadezAdibhAktvAt (pRthagvyapadezAdibhAktvAt???)/ vizeSA api naikAntena sAmAnyAt pRthagbhavitum arhanti/ yato yadi sAmAnyaM sarvagataM siddhaM bhavet tadA teSAm asarvagatatvena tato viruddhadharmAdhyAsaH syAt/ na ca tasya tatsiddham/ prAguktayuktyA nirAkRtatvAt/ sAmAnyasya vizeSANAM ca kathaMcit parasparAvyatirekeNaikAnekarUpatayA vyavasthitatvAt/ vizeSebhyo 'vyatiriktatvAd dhi sAmAnyam apy anekam (p. 89) iSyate sAmAnyAt tu vizeSANAM avyatirekAt te 'py ekarUpA iti// ekatvaM ca sAmAnyasya saMgrahanayArpaNAt sarvatra vijJeyam/ pramANArpaNAt tasya kathaMcid viruddhadharmAdhyAsitatvam/ sadRzapariNAmarUpasya visadRzapariNAmavat kathaMcit prativyakti bhedAt/ evaM cAsiddhaM sAmAnyavizeSayoH sarvathAviruddhadharmAdhyAsitatvam/ kathaMcid viruddhadharmAdhyAsitatvaM ced vivakSitaM tadAsmatkakSApravezaH/ kathaMcid viruddhadharmAdhyAsasya kathaMcid bhedAvinAbhUtatvAt/ pAthaHpAvakadRSTAnto 'pi sAdhyasAdhanavikalaH/ tayor api kathaMcid eva viruddhadharmAdhyAsitatvena bhinnatvena ca svIkaraNAt/ payastvapAvakatvAdinA hi tayor viruddhadharmAdhyAso bhedaz ca/ dravyatvAdinA punas tadvaiparItyam iti/ tathA ca kathaM na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTata iti// tataH suSThUktaM vAcyam ekam anekarUpam iti// evaM vAcakam api zabdAkhyaM dvayAtmakam sAmAnyavizeSAtmakam/ sarvazabdavyaktiSv anuyAyi zabdatvam ekaM zAGkhazArGgatIvramandodAttAnudAttasvaritAdivizeSabhedAd anekam/ zabdasya hi sAmAnyavizeSAtmakatvaM paudgalikatvAd vyaktam eva/ tathA hi paudgalikaH zabdaH/ indriyArthatvAt/ rUpAdivat/ yac cAsya paudgalikatvaniSedhAya sparzazUnyAzrayatvAt atinibiDapradeze pravezanirgamayor apratighAtAt pUrvaM pazcAc cAvayavAnupalabdheH sUkSmamUrtadravyAntarAprerakatvAt gaganaguNatvAc ceti paJcahetavo yaugair upanyastAs te hetvAbhAsAH/ tathA hi zabdaparyAyasyAzrayo bhASAvargaNA na punar AkAzam/ tatra ca sparzo nirNIyata eva/ yathA zabdAzrayaH sparzavAn/ anuvAtaprativAtayor viprakRSTanikaTazarIriNopalabhyamAnAnupalabhyamAnendriyArthatvAt/ tathAvidhagandhAdhAradravyaparamANuvat/ ity asiddhaH prathamaH/ dvitIyas tu gandhadravyeNa vyabhicArAd anaikAntikaH/ vartyamAnajAtyakastUrikAdigandhadravyaM hi pihitadvArApavarakasyAntarvizati bahiz ca niryAti na cApaudgalikam/ atha tatra sUkSmarandhrasaMbhavAn (p. 90) nAtinibiDatvam atas tatra tatpravezaniSkramau/ katham anyathodghATitadvArAvasthAyAm iva na tadekArNavatvam/ sarvathA nIrandhre tu pradeze na tayoH saMbhava iti cet tarhi zabde 'py etatsamAnam ity asiddho hetuH/ tRtIyas tu taDillatolkAdibhir anaikAntikaH/ caturtho 'pi tathaiva/ gandhadravyavizeSasUkSmarajodhUmAdibhir vyabhicArAt/ na hi gandhadravyAdikam api nAsAyAM nivizamAnaM tadvivaradvAradezodbhinnazmazruprerakaM dRzyate/ paJcamaH punar asiddhaH/ tathA hi na gaganaguNaH zabdaH/ asmadAdipratyakSatvAt/ rUpAdivat/ iti siddhaH paudgalikAtvAt (paudgalikatvAt???) sAmAnyavizeSAtmakaH zabda iti// na ca vAcyam Atmany apaudgalike 'pi kathaM sAmAnyavizeSAtmakatvaM nirvivAdam anubhUyata iti/ yataH saMsAryAtmanaH pratipradezam anantAnantakarmaparamANubhiH saha vahnitApitaghanakuTTitanirvibhAgapiNDIbhUtasUcIkalApavat lolIbhAvam Apannasya kathaMcit paudgalikatvAbhyuanujJAnAd iti/ yady api syAdvAdavAdinAM paudgalikam apaudgalikaM ca sarvaM vastu sAmAnyavizeSAtmakaM tathApy apaudgalikeSu dharmAdharmAkAzakAleSu tadAtmakatvam arvAgdRzAM na tathApratItiviSayam AyAtIti paudgalikeSu punas tatsAdhyamAnaM teSAM suzraddhAnam ity aprastutam api paudgalikeSu punas tatsAdhyamAnaM teSAM suzraddhAnam ity aprastutam api zabdasya paudgalikatvam atra sAmAnyavizeSAtmakatvasAdhanAyopanyastam iti/ atrApi nityazabdavAdisaMmataH zabdaikatvaikAnto 'nityazabdavAdyabhimataH zabdAnaikatvaikAntaz ca prAgdarzitadizA pratikSepyaH/ atha vA vAcyasya ghaTAder arthasya sAmAnyavizeSAtmakatve tadvAcakasya dhvaner api tattvam/ zabdArthayoH kathaMcit tAdAtmyAbhyupagamAt/ yad Ahur bhadrabAhusvAmipAdAH/ abhihANaM abhiheyAu hoi bhiNNaM abhiNNaM ca/ khuraaggimoyaguccAraNammi jamhA u vayaNasavaNANaM// navi cheo navi dAho na pUraNaM teNa bhinnaM tu/ (p. 91) jamhA ya moyaguccAraNammi tatheva paccao hoi// na ya hoi sa annatthe teNa abhinnaM tadatthAo/ etena vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH/ kAryakAraNatA teSAM nArthaM zabdAH spRzanty api// iti pratyauktam/ arthAbhidhAnapratyayAs tulyanAmadheyA iti vacanAt/ zabdasya hy etad eva tattvaM yadbabhidheyaM yAthAtmyenAsau pratipAdayati/ sa ca tat tathApratipAdayan vAcyasvarUpapariNAmapariNata eva vaktuM zakto nAnyathA/ atiprasaGgAt/ ghaTAbhidhAnakAle paTAdyabhidhAnasya prApter iti// atha vA bhaGyantareNa sakalaM kAvyam idaM vyAkhyAyte/ vAcyaM vastu ghaTAdikam/ ekAtmakam eva ekarUpam eva sat anekam anekasvarUpam/ ayam arthaH/ pramAtA tAvat prameyaM lakSaNena nizcinoti/ tac ca sajAtIyavijAtIyavyavacchedAd AtmalAbhaM labhate/ yathA ghaTasya sajAtIyA mRnmayapadArthA vijAtIyAz ca paTAdayaH/ teSAM vyavacchedas tallakSaNam/ pRthubudhnodarAdyAkAraH kambugrIvo jaladhAraNAdikriyAsamarthaH padArthavizeSo ghaTa ity ucyate/ teSAM ca sajAtIyAnAM svarUpaM tatra buddhyAropya vyavacchidyate/ anyathA pratiniyatatatsvarUpaparicchedAnupapatteH/ sarvabhAvAnAM hi bhAvAbhAvAtmakaM svarUpam/ ekAntabhAvAtmakatve vastuno vaisvarUpyaM syAt/ ekAntAbhAvAtmakatve ca niHsvabhAvatA syAt/ tasmAt svarUpeNa sattvAt paraurupeNa cAsattvAd bhAvAbhAvAtmakaM vastu/ yadAha/ sarvam asti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca/ anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApy asaMbhavaH// tataz caikasmin ghaTe sarveSAM ghaTavyatiriktapadArthAnAm abhAvarUpeNa vRtter aekAntAtmakatve (p.92) ghaTasya sUpapAdam/ evaM caikasminn arthe jJAte sarveSAm arthAnAM jJAnam/ sarvapadArthaparicchedam antareNa tanniSedhAtmana ekasya vastuno viviktatayA paricchedAsaMbhavAt/ Agamo 'py evam eva vyavasthitaH/ je egaM jANai se savvaM jANai/ je savvaM jANai se egaM jANai/ tathA eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH/ sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH// ye tu saugatAH parAsattvaM nAGgIkurvate teSAM ghaTAdeH sarvAtmakatvaprasaGgaH/ tathA hi yathA ghaTasya svarUpAdinApi sattvaM tathA yadi pararUpAdinApi syAt tathA ca sati svarUpAdisattvavat pararUpAdisattvaprasakteH kathaM na sarvAtmakatvaM bhavet/ parAsattvena tu pratiniyato 'sau sidhyati/ atha na nAma nAsti parAsattvaM kiM tu svasattvam eva tad iti cet aho vaidagdhI/ na khalu yad eva sattvaM tad evAsattvaM bhavitum arhati/ vidhipratiSedharUpatayA viruddhadharmAdhyAsenAnayor aikyAyogAt/ atha yuSmatpakSe 'py evaM virodhas tadavastha eveti cet aho vAcATatA devAnAM priyasya/ na hi vayM yenaiva prakAreNa sattvaM tenaivAsattvaM yenaivAsattvaM tenaiva sattvam abhyupemaH kiM tu svarUpadravyakSetrakAlabhAvaiH sattvaM pararUpadravyakSetrakAlabhAvais tv asattvam tadA kva virodhAvakAzaH/ yaugAs tu pragalbhante sarvathApRthagbhUtaparasparAbhAvAbhyupagamamAtreNaiva padArthapratiniyamasiddheH kiM teSAm asattvAtmakatvakalpanayeti/ tad asat/ yadA hi paTAdyabhAvarUpo ghaTo na bhavati tadA ghaTo ghaTAdir eva syAt yathA ca ghaTAbhAvAd bhinnatvAd ghaTasya ghaTarUpatA tathA paTAder api syAd/ ghaTAbhAvAd bhinnatvAd eva/ ity alaM vistareNa// evaM vAcakam api zabdarUpaM dvayAtmakam/ ekAtmakam api sad anekam ity arthaH/ yathoktanyAyena zabdasyApi bhAvAbhAvAtmakatvAt/ atha vA ekaviSayasyApi vAcakasyAnekaviSayatvopapatteH/ (p.93) yathA kila ghaTazabdaH saMketavazAt pRthubudhnodarAdyAkAravati padArthe pravartate vAcakatayA tathA dezakAlAdyapekSayA tadvazAd eva padArthAntareSv api ca tathA pravartamAnaH kena vAryate/ bhavanti hi vaktAro yoginaH zarIraM prati ghaTa iti/ saMketAnAM puruSecchAdhInatayAniyatatvAt/ tathA caurazabdo 'nyatra taskare rUDho 'pi dAkSiNAtyAnAmodane prasiddhaH/ yathA ca kumArazabdaH pUrvadeze AzvinamAse rUDhaH/ evaM karkaTIzabdAdayo 'pi tattaddezApekSayA yonyAdivAcakA jJeyAH/ kAlApekSayA punar yathA jainAnaM prAyazcittavidhau dhRtizraddhAsaMhananAdimati prAcInakAle SaDguruzabdena zatamazItyadhikam upavAsAnAm ucyate sma sAMpratakAle tu tadviparIte tenaiva SaDguruzabdenopavAsatrayam eva saMketyate jItakalpavyavahArAnusArAt/ zAstrApekSayA tu yathA purANeSu dvAdazIzabdenaikAdazI tripurArNave cAlizabdena madirAbhiSaktaM maithunazabdena madhusarpiSor grahNam ityAdi/ na caivaM saGketasyaivArthapratyAyane prAdhAnyam/ svAbhAvikasAmarthyasAcivyAd eva tasya tatra pravRtteH/ sarvazabdAnAM sarvArthapratyAyanazaktiyuktatvAd yatra ca dezakAlAdau padArthapratipAdanazaktisahakArI saGketas tatra tam arthaM pratipAdayati/ tathA ca nirjitadurjayaparapravAdAH zrIdevasUripAdAH/ svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAm arthabodhanibandhanaM zabdaH/ atra zaktipadArthasamarthanaM granthAntarAd avaseyam/ ato 'nyathetyAdi uttarArdhaM pUrvavat/ pratibhApramAdas tu teSAM sadasadekAnte vAcyasya pratiniyatArthaviSayatve ca vAcakasyoktayuktyA doSasadbhAvAd vyavahArAnupapatteH// tad ayaM samudAyArthaH/ sAmAnyavizeSAtmakasya bhAvAbhAvAtmakasya ca vastunaH sAmAnyavizeSAtmako bhAvAbhAvAtmakaz ca dhvanir vAcaka iti/ anyathA prakArAntaraiH punar vAcyavAcakabhAvavyavasthAm AtiSThamAnAnAM pratibhaiva pramAdyati na (p.94) tu tadbhaNitayo yuktisparzamAtram api sahante/ kAni tAni vAcyavAcakabhAvaprakArAntarANi paravAdinAm iti ced ete brUmaH/ apoha eva zabdArtha ity eke/ apohaH zabdaliGgAbhyAM na vastuvidhinocyate// iti vacanAt/ apare ca sAmAnyamAtram eva zabdAnAM gocaraH/ tasya kvacit pratipannasyaikarUpatayA sarvatra saMketaviSayatopapatteH/ na punar vizeSAH/ teSAm AnantyataH kArtsnyenopalabdhum azakyatayA tadviSayatAnupapatteH/ vidhivAdinas tu vidhir eva vAkyArtho 'pravRttapravartanasvabhAvatvAt tasyety AcakSate/ vidhir api tattadvAdivipratipattyAnekaprakAraH/ tahA hi vAkyarUpaH zabda eva pravartakatvAd vidhir ity eke/ tadvyApAro bhAvanAparaparyAyo vidhir ity anye/ niyoga ity apare/ praiSAdaya ity eke/ tiraskRtatadupAdhipravartanAmAtram ity anye/ evaM phalatadabhilASakarmAdayo 'pi vAcyAH/ eteSAM nirAkaraNaM sapUrvottarapakSaM nyAyakumudacandrAd avaseyam iti kAvyArthaH//14// idAnIM sAMkhyAbhimataprakRtipuruSAditattvAnAM virodhAvaruddhatvaM khyApayan tadbAlizatAvilasitAnAm aparimitatvaM darzayati/ cidarthazUnyA ca jaDA ca buddhiH zabdAditanmAtrajam ambarAdi/ na bandhamokSau puruSasya ceti kiyajjaDair na grathitaM virodhi//15// cit caitanyazaktir AtmasvarUpabhUtA arthazUnyA viSayaparicchedavirahitA arthAdhyavasAyasya buddhivyApAratvAd ity ekA kalpanA/ buddhiz ca mahattattvAkhyA jaDAnavabodharUpA iti dvitIyA/ ambarAdi vyomaprabhRti bhUtapaJcakaM zabdAditanmAtrajam zabdAdIni paJcatanmANi (p.95) sUkSmasaMjJAni tebhyo jAtam utpannaM zabdAditanmAtrajam iti tRtIyA/ atra cazabdo gamyaH/ puruSasya ca prakRtivikRtyanAtmakasyAtmano na bandhamokSau kiM tu prakRter eva/ tathA ca kApilAH/ tasmAn na badhyate nApi mucyate nApi saMsarati kazcit/ saMsarati badhyate mucyate ca nAnazrayA prakRtiH// tatra bandhaH prAkRtikAdiH/ mokSaH paJcaviMzatitattvajJAnapUrvako 'pavarga iti caturthI/ itizabdasya prakArArthatvAd evaMprakAram anyad api virodhIti viruddhaM pUrvAparavirodhAdidoSAghrAtam/ jaDair mUrkhais tattvAvabodhavidhuradhIbhiH kApilaiH kiyan na grathitaM kiyan na svazAstreSUpanibaddham/ kiyad ity asUyAgarbham/ tatprarUpitaviruddhArthAnAm AnantyeneyattAnavadhAraNAt/ iti saMkSepArthaH// vyAsArthas tv ayam/ sAMkhyamate kila duHkhatrayAbhihitasya puruSasya tadapaghAtahetutattvajijJAsA utpadyate/ AdhyAtmikam Adhidaivikam AdhibhautikaM ceti duHkhatrayam/ tatrAdhyAtmikaM dvividhaM zArIraM mAnasaM ca/ zArIraM vAtapittazleSmaNAM vaiSamyanimittam/ mAnasaM kAmakrodhalobhamoherSyAviSayAdarzananibandhanam/ sarvaM caitad AntaropAyasAdhyatvAd AdhyAtmikaM duHkham/ bAhyopAyasAdhyaM duHkhaM dvedhA Adhibhautikam AdhidaivikaM ceti/ tatrAdhibhautikaM mAnuSapazupakSimRgasarIsRpasthAvaranimittam/ AdhidaivikaM yakSarAkSasagrahAdyAvezahetukam/ anena duHkhatrayeNa rajaHpariNAmabhedena buddhivartinA cetanAzakteH pratikUlatayAbhisaMbandhaH abhighAtaH/ tattvAni ca paJcaviMzatiH/ tad yathA avyaktam ekaM mahadahaMkArapaJcatanmAtraikAdazandriyapaJcamahAbhUtabhedAt trayoviMzatividhaM vyaktaM puruSaz cidrUpa iti/ tathA cezvarakRSNaH/ mUlaprakRtir avikRtir mahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta/ SoDazakas tu vikAro na prakRtir na vikRtiH puruSaH// (p.96) pratItyapratItiviSAdAtmakAnaM lAghavopaSTambhagauravadharmANAM parasparopakAriNAM trayANAM guNAnAM sattvarajastamasA sAmyAvasthA prakRtiH/ pradhAnam avyaktam ity anarthAntaram/ tac cAnAdimadhyAntam anavayavaM sAdhAraNam azabdam asparzam arUpam arasam agandham avyayam/ pradhAnAd buddhir mahad ity aparaparyAyotpadyate/ yo 'yam adhyavasAyo gavAdiSu pratipattiH evam etat nAnyathA gaur evAyaM nAzvaH sthANur eSa nAyaM puruSa ity eSA buddhiH/ tasyAs tv aSTau rUpANi dharmajJAnavairAgyaizvaryarUpANi catvAri sAttvikAni adharmAdIni tu tatpratipakSabhUtAni catvAri tAmasAni/ buddher ahaMkArAH/ sa cAbhimAnAtmakaH/ ahaM zabde 'haM sparze 'haM rUpe 'haM gandhe 'haM rase 'haM svAmI aham IzvaraH asau mayA hataH sasattvo 'ham amuM haniSyAmi ityAdipratyayarUpaH/ tasmAt paJcatanmAtrANi zabdatanmAtrAdIny avizeSarUpANi sUkSmaparyAyavAcyAni/ zabdatanmAtrAd dhi zabda evopalabhyate na punar udAttAnudAttasvaritakampitaSaDjAdibhedAH/ SaDjAdayaH zabdavizeSAd upalabhyante/ evaM sparzarUparasagandhatanmAtreSv api yojanIyam iti/ tata eva cAhaGkArAd ekAdazendriyANi ca/ tatra cakSuH zrotraM ghrANaM rasanaM tvag iti paJcabuddhIndriyANi vAkpANipAdapAyUpasthAH paJca karmendriyANi ekAdazaM mana iti/ paJcatanmAtrebhyaz ca paJcamahAbhUtAni utpadyante/ tad yathA zabdatanmAtrAd AkAzaM zabdaguNaM zabdatanmAtrasahitAt sparzatanmAtrAd vAyuH zabdasparzaguNaH zabdasparzatanmAtrasahitAd rUpatanmAtrAt tejaH zabdasparzarUpaguNaM zabdasparzarUpatanmAtrasahitAd rasatanmAtrAd ApaH zabdasparzarUparasaguNAH zabdasparzarUparasatanmAtrasahitAd gandhatanmAtrAt zabdasparzarUparasagandhaguNA pRthvI jAyata iti/ puruSas tu --- amUrtaz cetano bhogI nityaH sarvagato 'kriyaH/ akartA nirguNaH sUkSma AtmA kApiladarzane// (p.97) iti/ andhapaGguvat prakRtipuruSayoH saMyogaH/ cicchaktiz ca viSayaparicchedazUnyA/ yata indriyadvAreNa sukhaduHkhAdayo viSayA buddhau pratisaMkrAmanti buddhiz cobhayamukhadarpaNAkarA tatas tasyAM caitanyazaktiH pratibimbate/ tataH sukhy ahaM duHkhy aham ity upacAraH/ AtmA hi svaM buddher avyatiriktam abhimanyate/ Aha ca pataJjaliH/ zuddho 'pi puruSaH pratyayaM bauddham anupazyati tam anupazyann atadAtmApi tadAtmaka iva pratibhAsate iti/ mukhyatas tu buddher eva viSayaparicchedaH/ tathA ca vAcaspatiH/ sarvo vyavahartA Alocya nanv aham atrAdhikRta ity abhimatya kartavyam etan mayeti adhyavasyati tataz ca pravartata iti lokataH siddham/ tara kartavyam iti yo 'yaM nizcayaz citisannidhAnApannacaitanyAyA buddheH so 'dhyavasAyo buddher asAdhAraNo vyApAra iti/ cicchaktisannidhAnAc cAcetanApi buddhiz cetanAvatIvAbhAsate/ vAdamahArNavo 'py Aha/ buddhidarpaNasaMkrAntam arthapratibimbakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsy adhyArohhati tad eva bhoktRtvam asya na tv Atmano vikArApattiH iti/ tathA cAsuriH/ vivikte dRkpariNatau buddhau bhogo 'sya kathyate/ pratibimbodayaH svacche yathA candramaso 'mbhasi// vindhyavAsI tv evaM bhogam AcaSTe/ puruSo 'vikRtAtmaiva svanirbhAsam acetanam/ manaH karoti sAMnidhyAd upAdhiH sphaTikaM yathA// na ca vaktavyaM puruSaz ced aguNo 'pariNAmI katham asya mokSaH/ mucer bandhanavizleSArthatvAt savAsanaklezakarmAzayAnAM ca bandhanasamAmnAtAnAM puruSe 'pariNAminy asaMbhavAt/ ata eva nAsya pretyabhAvAparanAmA saMsAro 'sti niSkriyatvAd iti/ yataH prakRtir eva nAnApuruSAzrayA satI badhyate saMsarati mucyate ca na puruSa iti bandhamokSasaMsArAH (p.98) puruSe upacaryante/ yathA jayaparAjayau bhRtyagatAv api svAminy upacaryete tatphalasya kozalAbhAdeH svAmini saMbandhAt tathA bhogApavargayoH prakRtigatayor api vivekAgrAhAt puruSe saMbandha iti// tad etad akhilam AlajAlam/ chicchaktiz ca viSayaparicchedazUnyA ceti parasparaviruddhaM vacaH/ citI saMjJAne/ cetanaM cityate vAnayeti cit/ sA cet svaparaparicchedAtmikA neSyate tadA cicchaktir eva sA na syAd/ ghaTavat/ na cAmUrtAyAz cicchakter buddhau pratibimbodayo yuktaH/ tasya mUrtadharmatvAt/ na ca tathA pariNAmam antareNa pratisaMkramo 'pi yuktaH/ kathaMcit sakriyAkatAvyatirekeNa prakRtyupadhAne 'py anyathAtvAnupapatteH/ apracyutaprAcInarUpasya ca sukhaduHkhAdibhogavyapadezAnarhatvAt/ tatpracyave ca prAktanarUpatyAgenottararUpAdhyAsitatayA sakriyatvApattiH/ sphaTikAdAv api tathA pariNAmenaiva pratibimbodayasamarthanAt/ anyathA katham andhopalAdau na pratibimbaH/ tathA pariNAmAbhyupagame ca balAd AyAtaM cicchakteH kartRtvaM sAkSAdbhoktRtvaM ca/ atha apariNAminI bhoktRzaktir apratisaMkramA ca pariNAminy arthe pratisaMkrAteva tadvRttim anubhavatIti pataJjalivacanAd aupacArika evAyaM pratisaMkrama iti cet tarhi upacAras tattvacintAyAm anupayogIti prekSAvatAm anupAdeya evAyam/ tathA ca pratiprANipratItaM sukhaduHkhAdisaMvedanaM nirAzrayam eva syAt/ na cedaM buddher upapannam/ tasya jaDatvenAbhyupagamAt/ ata eva jaDA ca buddhir ity api viruddham/ na hi jaDasvarUpAyAM buddhau viSayAdhyavasAyaH sAdhyamAnaH sAdhIyas tAM dadhAti/ nanUktam acetanApi buddhiz cicchaktisAMnidhyAc cetanAvatIvAvabhAsata iti/ satyam uktam ayuktaM tUktam/ na hi caitanyavati puruSAdau pratisaMkrAnte darpaNasya caitanyApattiz caitanyAcaitanyayor aparAvartisvabhAvatvena (p.99) zakreNApy anyathAkartum azakyatvAt/ kiM cAcetanApi cetanAvatIva pratibhAsata iti ivazabdenAropo dhvanyate/ na cAropo 'rthakriyAsamarthaH/ na khalv atikopanatvAdinA samAropitAgnitvo mANavakaH kadAcid api mukhyAgnisAdhyAM dAhapAkAdyarthakriyAM kartum IzvaraH/ iti cicchakter eva viSayAdhyavasAyo ghaTate na jaDarUpAyA buddher iti// ata eva dharmAdyaSTarUpatAdy api tasyA vAGmAtram eva/ dharmAdInAm AtmadharmatvAt/ ata eva cAhaMkAro 'pi na buddhijanyo yujyate/ tasyAbhimAnAtmakatvenAtmadharmasyAcetanAd utpAdAyogAt// ambarAdInAM ca zabdAditanmAtrajatvaM pratItiparAhatavenaiva vihitottaram/ api ca sarvavAdibhis tAvad avigAnena gaganasya nityatvam aGgIkriyate/ ayaM ca zabdatanmAtrAt tasyAvirbhAvam udbhAvayan nityaikAntavAdinAM ca dhuri AsanaM nyAsayann asaMgatapralApIva pratibhAti/ na ca pariNAmikAraNaM svakAryasya guNo bhavitum arhatIti zabdaguNam AkAzam ityAdi vAGmAtram/ vAgAdInAM cendriyatvam eva na yujyate/ itarAsAdhyakAryakAritvAbhAvAt/ parapratipAdanagrahaNaviharaNamalotsargAdikAryANAm itarAvayavair api sAdhyatvopalabdheH/ tathApi tattvakalpana indriyasaMkhyA na vyavatiSThate/ anyAGgopAGgAdInAm apIndriyatvaprasaGgAt// yac coktaM nAnazrayAyAH prakRter eva bandhamokSau saMsAraz ca na puruSasyeti tad apy asAram/ anAdibhavaparaMparAnubaddhayA prakRtyA saha yaH purUSasya vivekAgrahaNalakSaNo 'viSVagbhAvaH sa eva cen na bandhas tadA ko nAmAnyo bandhaH syAt/ prakRtiH sarvotpattimatAM nimittam iti ca pratipadyamAnenAyuSmatA saMjJAntareNa karmaiva pratipannam/ tasyaivaivaMsvarUpatvAt acetanatvAc ca// yas tu prAkRtikavaikArikadAkSiNabhedAt trividho bandhaH/ tad yathA prakRtAv AtmajJAnAdye prakRtim upAsate teSAM prAkRtiko bandhaH/ ye vikArAn eva bhUtendriyAhaMkArabuddhIH puruSabuddhyopAsate teSAM vaikArikaH/ iSTApUrter (p.100) dAkSiNaH/ puruSatattvAnabhijJo hISTApUrtikArI kAmopahatamanA badhyata iti/ iSTApUrtaM manyamAnA variSThaM nAnyac chreyo ye 'bhinandanti mUDhAH/ nAkasya pRSThe te sukRtena bhUtvA imaM lokaM hInataraM vA vizanti// iti vacanAt/ sa trividho 'pi kalpanAmAtram/ kathaMcin mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogebhyo bhinnasvarUpatvena karmabandhahetuSv evAntarbhAvAt/ bandhasiddhau ca siddhas tasyaiva nirbAdhaH saMsAraH/ bandhamokSayoz caikAdhikaraNatvAd ya eva baddhaH sa eva mucyata iti puruSasyaiva mokSaH/ AbAlagopAlaM tathApratIteH/ prakRtipuruSavivekadarzanAt pravRtter uparatAyAM prakRtau puruSasya svarUpeNAvasthAnaM mokSa iti cet na/ pravRttisvabhAvAyAH prakRter audAsInyAyogAt/ atha puruSArthanibandhanA tasyAH pravRttiH/ vivekakhyAtiz ca puruSArthaH/ tasyAM jAtAyAM nivartate/ kRtakAryatvAt/ raGgasya darzayitvA nivartate nartakI yathA nRtyAt/ puruSasya tathAtmAnaM prakAzya vinivartate prakRtiH// iti vacanA/ iti cet naivam/ tasyA acetanAyA vimRzyakAritvAbhAvAt/ yatheyaM kRte 'pi zabdAdyupalambhe punas tadarthaM pravartate tahA vivekakhyAtau kRtAyAm api punas tadarthaM pravartiSyate/ pravRttilakSaNasya svabhAvasyAnapetatvAt/ nartakIdRSTAntas tu sveSTavighAtakArI/ yathA hi nartakI nRtyaM pAriSadebhyo darzayitvA nivRttApi punas tatkutUhalAt pravartate tathA prakRtir api puruSAyAtmAnaM darzayitvA nivRttApi punaH kathaM na pravartatAm iti/ tasmAt kRtsnakarmakSaye puruSasyaiva mokSa iti pratipattavyam// evam anyAsAm api tatkalpanAnAM tamomohamahAmohatAmisrAndhatAmisrabhedAt paJcadhAvidyAsmitArAgadveSAbhinivezarUpo viparyayaH/ brAhmaprAjApatyasaumyaindragAndharvayakSarAkSasapaizAcabhedAd (p.101) aSTavidho daivaH sargaH/ pazumRgapakSisarIsRpasthAvarabhedAt paJcavidhas tairyagyonaH/ brAhmaNatvAdyavAntarabhedAvivakSayA caikavidho mAnuSa iti caturdazadhA bhUtasargaH/ bAdhiryakuSThitAndhatvajaDatAjighratAmUkatAkauNyapaGgutvaklaibyodAvartamattatArUpaikAdazendriyavadhatuSTinavakaviparyayasiddhyaSTakaviparyayalakSaNasaptadazabuddhivadhabhedAd aSTAviMzatidhA zaktiH/ prakRtyupAdAnakAlabhogAkhyAH ambhaHsalilaughavRSTyaparaparyAyavAcyAz catasra AdhyAtmikyaH/ zabdAdiviSayoparatayaz cArjanarakSaNakSayabhogahiMsAdoSadarzanahetujanmAnaH paJca bAhyAs tuSTayaH/ tAz ca pArasupArapArApArAnuttamAmbhauttamAmbhaHzabdavyapadezyAH/ iti navadhA tuSTiH/ trayo duHkhavighAtA iti mukhyAs tisraH siddhayaH pramodamuditamodamAnAkhyAH/ tathAdhyayanaM zabda UhaH suhRtprAptir dAnam iti duHkhavighAtopAyatayA gauNyaH paJca tArasutAratAratAraramyakasadAmuditAkhyAH/ ity evam aSTadhA siddhiH/ dhRtizraddhAsukhavividiSAvijJaptibhedAt paJca karmayonayaH/ ityAdInAM saMvarapratisaMvarAdInAM ca tattvakaumudIgauDapAdabhASyAdiprasiddhAnAM viruddhatvam udbhAvanIyam iti kAvyArthaH//15// idAnIM ye pramANAd ekAntenAbhinnaM pramANaphalm AhuH ye ca bAhyArthapratikSepeNa jJAnAdvaitam evAstIti bruvate tanmatasya vicAryamANatve vizarArutAm Aha/ na tulyakAlaH phalahetubhAvo hetau vilIne na phalasya bhAvaH/ na saMvidadvaitapathe 'rthasaMvid vilUnazIrNaM sugatendrajAlam//16// (p.102) bauddhAH kila pramANAt tatphalam ekAntenAbhinnaM manyante/ tathA ca tatsiddhAntaH/ ubhayatra tad eva jJAnaM pramANaM phalma/ adhigamarUpatvAt/ ubhayatreti pratyakSe 'numAne ca tad eva jJAnM pratyakSAnumAnalakSaNaM phalaM kAryam/ kutaH/ adhigamarUpatvAt iti paricchedarUpatvAt/ tathA hi paricchedarUpam eva jJAnam utpadyate/ na ca paricchedAd Rte 'nyaj jJAnaphalam/ abhinnAdhikaraNatvAt/ iti sarvathA na pratyakSAnumAnAbhyAM bhinnaM phalam astIti// etac ca na samIcInaM yato yady asmAd ekAntenAbhinnaM tat tena sahaivotpadyate yathA ghaTena ghaTatvam/ taiz ca pramANaphalayoH kAryakAraNabhAvo 'bhyupagamyate/ pramANaM kAraNaM phalaM kAryam iti/ sa caikAntAbhede na ghaTate/ na hi yugapad utpadyamAnayos tayoH savyetaragoviSANayor iva kAryakAraNabhAvo yuktaH/ niyataprAkkAlabhAvitvAt kAraNasya/ niyatottarakalabhAvitvAt kAryasya/ etad evAha na tulyakAlaH phalahetubhAva iti/ phalaM kAryaM hetuH kAraNaM tayor bhAvaH svarUpaM kAryakAraNabhAvaH/ sa tulyakAlaH samAnakAlo na yujyata ity arthaH/ atha kSaNAntaritatvAt tayoH kramabhAvitvaM bhaviSyatIty AzaGkyAha/ hetau vilIne na phalasya bhAva iti/ hetau kAraNe pramANalakSaNe vilIne kSaNikatvAd utpattyanantaram eva niranvayaM vinaSTe phalasya pramANakAryasya na bhAvaH sattA/ nirmUlatvAt/ vidyamAne hi phalahetAv asyedaM phalam iti pratIyate nAnyathA/ atiprasaGgAt/ kiM ca hetuphalabhAvaH saMbandhaH sa ca dviSTha eva syAt/ na cAnayoH kSaNakSayaikadIkSito bhavAn saMbandhaM kSamate/ tataH katham ayaM hetuH idaM phalam iti pratiniyatA pratItiH/ ekasya grahaNe 'py anyasyAgrahaNe tadasaMbhavAt/ dviSThasaMbandhasaMvittir naikarUpapravedanAt/ dvayoH svarUpagrahaNe sati saMbandhavedanam// iti vacanAt/ yad api dharmottareNArthasArUpyam asya pramANaM tadvazAd (p.103) arthapratItisiddher iti nyAyabindusUtraM vivRNvatA bhaNitaM nIlanirbhAsaM hi vijJAnaM yatas tasmAn nIlasya pratItir avasIyate yebhyo hi cakSurAdibhyo jJAnam utpadyate na tadvazAt tajjJAnaM nIlasya saMvedanaM zakyate 'vasthApayitum nIlasadRzaM tv anubhUyamAnM nIlasya saMvedanam avasthApyate na cAtrajanyajanakabhAvanibandhanaH sAdhyasAdhanabhAvo yenaikasmin vastuni virodhaH syAt api tu vyavasthApyavyavasthApakabhAvena tata ekasya vastunaH kiMcid rUpaM pramANaM kiMcit pramANaphalaM na virudhyate vyavasthApanahetur hi sArUpyaM tasya jJAnasya vyavasthApyaM ca nIlasaMvedanrUpam ityAdi tad apy asAram/ ekasya niraMzasya jJAnalakSaNasya vyavasthApyavyavasthApakatvalakSaNasvabhAvadvayAyogAt/ vyavasthApyavyavasthApakabhAvasyApi ca saMbandhatvena dvivRttitvAt ekasminn asaMbhavAt/ kiM cArthasArUpyam arthAkAratA tac ca nizcayarUpam anizcayarUpaM vA/ nizcayarUpaM cet tad eva vyavasthApakam astu/ kim ubhayakalpanayA/ anizcitaM cet svayam avyavasthitaM kathaM nIlAdisaMvedanavyavasthApane samartham/ api ca keyam arthAkAratA/ kim arthagrahaNapariNAmaH Ahosvid arthAkAradhAritvam/ nAdyaH/ siddhasAdhanAt/ dvitIyas tu jJAnasya prameyAkArAnukaraNAj jaDatvApattyAdidoSAghrAtaH/ tan na pramANad ekAntena phalasyAbhedaH sAdhIyAn/ sarvathAtAdAtmye hi pramANaphalayor na vyavasthA/ tadbhAvavirodhAt/ na hi sArUpyam asya pramANam adhigatiH phalam iti sarvathAtAdAtmye siddhyati/ atiprasaGgAt/ nanu pramANasyAsArUpyavyAvRttiH sArUpyam anadhigatavyAvRttir adhigatir iti vyAvRttibhedAd ekasyApi pramANaphalavyavastheti cet naivam/ svabhAvabhedam antareNAnyavyAvRttibhedasyApy anupapatteH/ kathaM ca pramANasya phalasya cApramANAphalavyAvRttyA pramANaphalavyavasthAvat pramANAntaraphalAntaravyAvRttyApy (p.104) apramANatvasyAphalatvasya ca vyavasthA na syAt/ vijAtIyAd iva sajAtIyAd api vyAvRttatvAd vastunaH/ tasmAt pramANAt phalaM kathaMcid bhinnam evaiSTavyam/ sAdhyasAdhanabhAvena pratIyamAnatvAt/ ye hi sAdhyasAdhanabhAvena pratIyete te parasparaM bhidhyete/ yathA kuThAracchidikriye iti// evaM yaugAbhipretaH pramANAt phalasyaikAntabhedo 'pi nirAkartavyaH/ tasyaikapramAtRtAdAtmyena pramaNAt kathaMcid abhedavyavasthiteH/ pramANatayA pariNatasyaivAtmanaH phalatayA pariNatipratIteH/ yaH pramimIte sa evopAdatte parityajaty upekSate ceti sarvavyavahAribhir askhalitam anubhavAt/ itarathA svaparayoH pramaNaphalavyavasthAviplavaH prasajyata ity alam// atha vA pUrvArdham idam anyathA vyAkhyeyam/ saugatAH kiletthaM pramaNayanti/ sarvaM sat kSaNikam/ yataH sarvaM tAvat ghaTAdikaM vastu mudgarAdisaMnidhau nAzaM gacchad dRzyate tatra yena svarUpeNAntyAvasthAyAM ghaTAdikaM vinazyati tac caitat svarUpam utpannamAtrasya vidyate tadAnIm utpAdAnantaram eva tena naSTavyam iti vyaktam asya kSaNikatvam/ athedRza eva svabhAvas tasya hetuto jAto yat kiyantam api kAlaM sthitvA vinazyati/ evaM tarhi mudgarAdisaMnidhAne 'pi eSa eva tasya svabhAva iti punar apy anena tAvantam eva kAlaM sthAtavyam iti naivaM vinazyed iti/ soyamaditsorvaNijaH pratidinaM patralikhitazvastanadinabhaNananyAyH/ tasmAt kSaNadvayasthAyitvenApy utpattau prathamakSaNavat dvitIye 'pi kSaNe kSaNadvayasthAyitvAt punar aparakSaNadvayam avatiSTheta/ evaM tRtIye 'pi kSaNe tatsvabhAvatvAn naiva vinazyed iti/ syAd etat/ sthAvaram eva tatsvahetor jAtaM paraM balena virodhakena mudgarAdinA vinAzyata iti/ tad asat/ kathaM punar etad ghaTiSyate/ na ca tad vinazyati sthAvaratvAt vinAzaz ca tasya virodhinA balena kriyata iti/ (p.105) na hy etat saMbhavati/ jIvati ca devadatto maraNaM cAsya bhavatIti/ atha vinazyati tarhi katham avinazvaraM tadvastu svahetor jAtam iti/ na hi mriyate cAmaraNadharmA ceti yujyate vaktum/ tasmAd avinazvaratve kadAcid api nAzAyogAt dRSTatvAc ca nAzasya navaram eva tadvastu svahetor upajAtam evAGgIkartavyam/ tasmAd utpannamAtram eva vinazyati/ tathA ca kSaNakSayitvaM siddhaM bhavati/ prayogas tv evam/ yad vinazvaraurupaM tad utpatter anantarAnavasthAyi yathAntyakSaNavartighaTasya svarUpam vinazvarasvarUpaM ca rUpAdikam udayakAle iti svabhAvahetuH/ yadi kSaNakSayiNo bhAvAH kathaM tarhi sa evAyam iti pratyabhijJA syAt/ ucyate/ nirantarasadRzAparAparotpAdAd avidyAnubandhAc ca pUrvakSaNavinAzakAla eva tatsadRzaM kSaNAntaram udayate tenAkAravilakSaNatvAbhAvAd avyavadhAnAc cAtyantocchede 'pi sa evAyam ity abhedAdhyavasAyI pratyayaH prasUyate/ atyantabhinneSv api lUnapunarutpannakuzakAzakezAdiSu dRSTa evAyaM sa evAyam iti pratyayas tathehApi kiM na saMbhAvyate/ tasmAt sarvaM sat kSaNikam iti siddham// atra ca pUrvakSaNaupAdAnakAraNaM uttarakSaNa upAdeyam iti parAbhiprAyam aGgIkRtyAha na tulyakAla ityAdi/ te vizakalitamuktAvalIkalpanA niranvayavinAzinaH pUrvakSaNA uttarakSaNAn janayantaH kiM svotpattikAla eva janayanti uta kSaNAntare/ na tAvad AdyaH/ samakAlabhAvinor yuvatikucayor ivopAdAnopAdeyabhAvAbhAvAt/ ataH sAdhUktam na tulyakAlH phalahetubhAva iti/ na ca dvitIyaH/ tadAnIM niranvayavinAzena pUrvakSaNasya naSTatvAd uttarakSaNajanane kutaH saMbhAvanApi/ na cAnupAdAnasyotpattir dRSTA/ atiprasaGgAt/ iti suSThu vyAhRtaM hetau vilIne na phalasya bhAva iti// padArthas tv anayoH pAdayoH prAg evoktaH/ kevalam atra phalam upAdeyaM hetur upAdAnaM tadbhAva upAdAnopAdeyabhAva ity arthaH// yac ca kSaNikatvasthApanAya (p.106) mokSAkaraguptenAnantaram eva pralapitaM tat syAdvAdavAde niravakAzam eva/ niranvayanAzavarjaM kathaMcit siddhasAdhanAt/ pratikSaNaM paryAyanAzasyAnekAntavAdibhir abhyupagamAt/ yad apy abhihitaM na hy etat saMbhavati jIvati ca devadatto maraNaM cAsya bhavatIti tad api saMbhavAd eva na syAdvAdavAdinAM kSatim Avahati/ yato jIvanaM prANadhAraNaM maraNaM cAyurdalikakSayas tato jIvato 'pi devadattasya pratisamayam AyurdalikAnAm udIrNAnAM kSayAd upapannam eva maraNam/ na ca vAcyam antyAvasthAyAm eva kRtsnAyurdalikakSayAt tatraiva maraNavyapadezo yukta iti/ tasyAm apy avasthAyAM nyakSeNa tatkSayAbhAvAt/ tatrApi hy avaziSTAnAm eva teSAM kSayo na punas tatkSaNa eva yugapat sarveSAm/ iti siddhaM garbhAd Arabhya pratikSaNaM maraNam/ ity alaM prasaGgena// atha vAparathA vyAkhyA/ saugatAnAM kilArthena jJAnaM janyate tac ca jJAnaM tam eva svotpAdakam arthaM gRhNAtIti/ nAkAraNaM viSaya iti vacanAt/ tataz cArthaH kAraNaM jJAnaM ca kAryam iti/ etac ca na cAru/ yato yasmin kSaNe 'rthasya svarUpasattA tasminn adyApi jJAnaM notpadyate/ tasya tadA svotpattimAtravyagratvAt/ yatra ca kSaNe jJAnaM samutpannaM tatrArtho 'tItaH/ pUrvAparakAlabhAvaniyataz ca kAryakAraNabhAvaH/ kSaNAtiriktaM cAvasthAnM nAsti/ tataH kathaM jJAnasyotpattiH/ kAraNasya vilInatvAt/ tadvilaye ca jJAnasya nirviSayatAnuSajyate/ kAraNasyaiva yuSmanmate tadviSayatvAt/ nirviSayaM ca jJAnam apramANam evAkAzakezajJAnavat/ jJAnasahabhAvinaz cArthakSaNasya na grAhyatvam/ tasyAkAraNatvAt/ ata Aha na tulyakAla ityAdi/ jJAnArthayoH phalahetubhAvaH kAryakaraNabhAvaH tulyakAlo na ghaTate/ jJAnasahabhAvino 'rthakSaNasya jJAnAnutpAdakatvAt/ yugapadbhAvinoH kAryakAraNabhAvAyogAt/ atha prAco 'rthakSaNasya jJAnotpAdakatvaM bhaviSyati/ tan na/ (p.107) yata Aha hetau ityAdi/ hetau artharUpe jJAnakAraNe vilIne kSaNikatvAn niranvayaM vinaSTe na phalasya jJAnalakSaNakAryasya bhAva AtmalAbhaH syAt/ janakasyArthakSaNasyAtItatvAn nirmUlam eva jJAnotthAnaM syAt/ janakasyaiva ca grAhyatve indriyANAm api grAhyatvApattiH/ teSAm api jJAnajanakatvAt/ na cAnvayavyatirekAbhyAm arthasya jJAnahetutvaM dRSTam/ mRgatRSNAdau jalAbhAve 'pi jalajJAnotpAdAt/ anyathA tatpravRtter asaMbhavAt/ bhrAntaM tajjJAnam iti cet nanu bhrAntAbhrAntavicAraH sthirIbhUya kriyatAM tvayA/ sAMprataM pratipadyasva tAvad anarthajam api jJAnam/ anvayenArthasya jJAnahetutvaM dRSTam eveti cet na/ na hi tadbhAve bhAvalakSaNo 'nvaya eva hetuphalabhAvanizcayanimittam/ api tu tadabhAve 'bhAvalakSaNo vyatireko 'pi/ sa coktayuktyA nAsty eva/ yoginAM cAtItAnAgatArthagrahaNe kim arthasya nimittatvam/ tayor asattvAt/ Na NihANagayA bhaggA puMjo Natthi aNAgae/ NivvuyA Neva ciTThanti Aragge sarisovamA// iti vacanAt/ nimittatve cArthakriyAkAritvena sattvAd atItAnAgatatvakSatiH/ na ca prakAzyAd AtmalAbha eva prakAzakasya prakAzakatvam/ pradIpAder ghaTAdibhyo 'nutpannasyApi tatprakAzakatvAt/ janakasyaiva ca grAhyatvAbhyupagame smRtyAdeH pramANasyAprAmANyaprasaGgaH/ tasyArthAjanyatvAt/ na ca smRtir na pramANam/ anumAnaprANabhUtatvAt sAdhyasAdhanasaMbandhasmaraNapUrvakatvAt tasya/ janakam eva ced grAhyaM tadA svasaMvedanasya kathaM grAhakatvam/ tasya hi grAhyaM svarUpam eva/ na ca tena taj janyate/ svAtmani kriyAvirodhAt/ tasmAt svasAmagrIprabhavayor ghaTapradIpayor ivArthajJAnayoH prakAzyaprakAzakabhAvasaMbhavAn na jJAnanimittatvam arthasya/ nanv arthAjanyatve jJAnasya kathaM pratiniyatakarmavyavasthA/ tadutpattitadAkAratAbhyAM hi sopapadyate/ tasmAd anutpannasyAtadAkArasya (p.108) ca jJAnasya sarvArthAn praty avizeSAt sarvagrahaNaM prasajyeta/ naivam/ tadutpattim antareNApy AvaraNakSayopazamalakSaNayA yogyatayaiva pratiniyatArthaprakAzakatvopapatteH/ tadutpattAv api ca yogyatAvazyam eSTavyA/ anyathAzeSArthasAnidhye tattadarthAsAMnidhye 'pi kutazcid evArthAt kasyacid eva jJAnasya janmeti kautaskuto 'yaM vibhAgaH/ tadAkAratA tv arthAkArasaMkrAntyA tAvad anupapannA/ arthasya nirAkAratvaprasaGgAt/ jJAnasya sAkAratvaprasaGgAc ca/ arthena ca mUrtenAmUrtasya jJAnasya kIdRzaM sAdRzyam ity arthavizeSagrahaNapariNAma eva sAbhyupeyA/ tataH arthena ghaTayaty enAM na hi muktvArtharUpatAm/ tasmAt prameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA// iti yat kiJcid etat/ api ca vyaste samaste vaite grahNakAraNaM syAtAm/ yadi vyaste tadA kapAlAdyakSaNo ghaTAntyakSaNasya jalacandro vA nabhaz candrasya grAhakaH prApnoti/ yathAsaMkhyaM tadutpattes tadAkaratvAc ca/ atha samaste tarhi ghaTottarakSaNaH pUrvaghaTakSaNasya grAhakaH prasajti/ tayor ubhayor api sadbhAvAt/ jJAnarUpatve saty ete grahaNakAraNam iti cet tarhi samAnajAtIyajJAnasya samanantarajJAnagrAhakatvam prasajyeta/ tayor janyajanakabhAvasadbhAvAt/ tan na yogyatAm antareNAnyad grahaNakAraNaM pazyAma iti// athottarArdhaM vyAkhyAtum uprakramate/ tatra ca bAhyArthanirapekSaM jJAnAdvaitam eva ye bauddhavizeSA manvate teSAM pratikSepaH/ tanmataM cedam/ grAhyagrAhakAdikalaGkAnaGkitaM niSprapaJcaM jJAnamAtraM paramArthasat/ bAhyArthas tu vicAram eva na kSamate/ tathA hi/ ko 'yaM bAhyArthaH/ kiM paramaNurUpaH sthUlAvayavirUpo vA/ na tAvat paramANurUpaH/ pramANAbhAvAt/ pramANaM hi pratyakSam anumAnaM vA/ na tAvat pratyakSaM tatsAdhanabaddhakakSam/ tad dhi yoginAM syAt asmadAdInAM vA/ (p.109) nAdyam/ atyantaviprakRSTatayA zraddhAmAtragamyatvAt/ na dvitIyam/ anubhavabAdhitatvAt/ na hi vayam ayaM paramANur ayaM paramANur iti svapne 'pi pratImaH/ stambho 'yaM kumbho 'yam ity evam eva naH sadaiva saMvedanodayAt/ nApy anumAnena tatsiddhiH/ aNUnAm atIndriyatvena taiH saha aivnAbhAvasya kvApi liGge grahItum azakyatvAt/ kiM cAmI nityA anityA vA syuH/ nityAz cet krameNArthakriyAkAriNo yugapad vA/ na krameNa/ svabhAvabhedenAnityatvApatteH/ na yugapad/ ekaSaNa eva kRtsnArthakriyAkaraNAt kSaNAntare tadabhAvAd asattvApattiH/ anityAz cet kSaNikAH kAlAntarasthAyino vA/ kSaNikAz cet sahetukA nirhetukA vA/ nirhetukAz cet nityaM sattvam asattvaM vA syAt/ nirapekSatvAt/ apekSAto hi kAdAcitkatvam/ sahetukAz cet kiM teSAM sthUlaM kiMcit kAraNaM paramANavo vA/ na sthUlam/ paramANurUpasyaiva bAhyArthasyAGgIkRtatvAt/ na ca paramANavaH/ te hi santo 'santaH sadasanto vA svakAryANi kuryuH/ santaz cet kim utpattikSaNa eva kSaNAntare vA/ notpattikSaNe/ tadAnIm utpattimAtravyagratvAt teSAm/ atha bhUtir yeSAM kriyA saiva kAraNaM saiva cocyate/ iti vacanAt bhavanam eva teSAm aparotpattau kAraNam iti cet evaM tarhi rUpANavo rasANUnAM te ca teSAm upAdAnaM syuH/ ubhayatra bhavanAvizeSAt/ na ca kSaNAntare/ naSTatvAt/ athAsantas te tadutpAdakAH/ tarhi ekaM svasattAkSaNam apahAya sadA tadutpattiprasaGgaH/ tadasattvasya sarvadAvizeSAt/ sadasatpakSas tu pratyekaM yo bhaved doSo dvayor bhAve kathaM na saH/ iti vacanAd virodhAghrAta eva/ tan nANavaH kSaNikAH/ nApi kAlAntarasthAyinaH/ kSaNikapakSasadRkSayogakSematvAt/ kiM cAmI kiyatkAlasthAyino 'pi kim arthakriyAparAGmukhAs tatkAriNo vA/ (p.110) Adye khapuSpavad asattvApattiH/ udagvikalpe kim asadrUpaM sadrUpam ubhayarUpaM vA te kAryaM kuryuH/ asadrUpaM cec chazaviSANAder api kiM na kAraNam/ sadrUpaM cet sato 'pi karaNe 'navasthA/ tRtIyabhedas tu prAgvad virodhadurgandhaH/ tan nANurUpo 'rthaH sarvathA ghaTate// nApi sthUlAvayavavirUpaH/ ekaparamANvasiddhau katham anekatatsiddhiH/ tadabhAve ca tapracayarUpaH sthUlAvayavI vAGmAtram/ kiM cAyam anekAvayavAdhAra iSyate/ te cAvayavA yadi virodhinaH tarhi naikaH sthUlAvayavI/ viruddhadharmAdhyAsAt/ avirodhinaz cet pratItibAdhaH/ ekasminn eva sthUlAvayavini calAcalaraktAraktAvRtAnAvRtAdiviruddhAvayavAnAm upalabdheH/ api cAsau teSu vartamAnaH kArtsnyenaikadezena vA vartate/ kArtsnyena vRttAv ekasminn evAvayave parisamAptatvAd anekAvayavavRttitvaM na syAt/ pratyavayavaM kArtsnyena vRttau cAvayavibahutvApatteH/ ekadezena vRttau ca tasya niraMzatvAbhyupagamabAdhaH/ sAMzatve vA te 'MzAs tato bhinnA abhinnA vA/ bhinnatve punar apy anekAMzavRtter ekasya kArtsnyaikadezavikalpAnatikramAd anavasthA/ abhinnatve na kecid aMzAH syuH/ iti nAsti bAhyo 'rthaH kazcit/ kin tu jJAnam evedaM sarvaM nIlAdyAkAreNa pratibhAti/ bAhyArthasya jaDatvena pratibhAsAyogAt/ yathoktam/ svAkArabuddhijanakA dRzyA nendriyagocarAH/ alaGkArakAreNApy uktam/ yadi saMvedyate nIlaM kathaM bAhyaM tad ucyate/ na cet saMvedyate nIlaM kathaM bAhyaM tad ucyate// yadi bAhyo 'rtho nAsti// kiMviSayas tarhy ayaM ghaTapaTAdipratibhAsa iti cet nanu nirAlambana evAyam anAdivitathavAsanApravartitaH/ nirviSayatvAt/ AkAzakezajJAnavat svapnajJAnavad veti/ ata evoktam (p.111) nAnyo 'nubhAvyo buddhyAsti tasyA nAnubhavo 'paraH/ grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM saiva prakazate// bAhyo na vidyate hy artho yathA bAlair vikalpyate/ vAsanAluThitaM cit tam arthAbhAsaM pravartate// iti// tad etat sarvam avadyam/ jJAnam iti hi kriyAzabdaH/ taot jJAyate 'neneti jJAnaM jJaptir vA jJAnam iti/ asya ca karmaNA bhAvyam/ nirviSayAyA Japter aghaTanAt/ na cAkAzakeAdau nirviSayam api dRSTaM jJAnam iti vAcyam/ tasyApy ekAntena nirviSayatvAbhAvAt/ na hi sarvathAgRhItasatyakezajJAnasya tatpratItiH/ svapnajJAnam apy anubhUtadRSTAdyarthaviSayatvAn na nirAlambanam/ tathA ca mahAbhASyakAraH/ aNuhUyadiTThaciMtiya suyapayaiviyAradevayANUvA/ sumiNassa nimittAiM puNNaM pAvaM ca NAbhAvo// yaz ca jJAnaviSayaH sa bAhyo 'rthaH/ bhrAntir iyam iti cet ciraM jIva/ bhrAntir hi mukhye 'rthe kvacid dRSTe sati karaNApATavAdinA anyatra viparyastagrahaNe prasiddhA/ yathA zuktau rajatabhrAntiH/ arthakriyAsamarthe 'pi vastuni yadi bhrAntir ucyate tarhi pralInA bhrAntAbhrAntavyavasthA/ tathA ca satyam etad vacaH/ AzAmodakatRptA ye ye cAsvAditamodakAH/ rasavIryavipAkAdi tulyaM teSAM prasajyate// na cAmUny arthadUSaNAni syAdvAdinAM bAdhAM vidadhate/ paramANurUpasya sthUlAvayavirUpasya cArthasyAGgIkRtatvAt/ yac ca paramANupakSakhaNDane 'bhihitaM pramANAbhAvAd iti tad asat/ tatkAryANAM ghaTAdInAM pratyakSatve teSAm api kathaMcit pratyakSatvaM yogipratyakSeNa ca sAkSAt pratyakSatvam avaseyam/ anupalabdhis tu saukSmyAt/ anumAnAd api tatsiddhiH/ (p.112) yathA santi paramANavaH sthUlAvayaviniSpattyanyathAnupapatter ity antarvyAptiH/ na cANubhyaH sthUlotpAda ity ekAntaH/ sthUlAd api sUtrapaTalAdeH sthUlasya paTAdeH prAdurbhAvavibhAvanAt/ AtmAkAzAder apudgalatvakakSIkArAc ca/ yatra punar aNubhyas tadutpattis tatra tattatkAlAdisAmagrIsavyapekSakriyAvazAt prAdurbhUtaM saMyogAtizayam apekSyeyam avitathaiva/ yad api kiM cAyam anekAvayavAdhAra ityAdi nyagAdi tatrApi kathaMcid virodhyanekAvayavAviSvagbhUtavRttir avayavy abhidhIyate/ tatra ca yadvirodhyanekAvayavAdhAratAyAM viruddhadharmAdhyAsanam abhihitaM ta tkathaMcid upeyata eva tAvat/ avayavAtmakasya tasyApi kathaMcid anekarUpatvAt/ yac copanyastam api cAsau teSu vartamanaH kArtsnyenaikadezena vA vartetetyAdi tatrApi vikalpadvayAnabhyupagama evottaram/ aviSvagbhAvenAvayavino 'vayaveSu vRtteH svIkArAt/ kiM ca yadi bAhyo 'rtho nAsti kim idAnIM niyatAkAraM pratIyate/ nIlam etad iti vijJAnAkAro 'yam iti cet na/ jJAnAd bahirbhUtasya saMvedanAt/ jJAnAkAratve tv ahaM nIlam iti pratItiH syAt na tv idaM nIlam iti/ jJAnAnAM pratyekam AkArabhedAt kasyacid aham iti pratibhAsaH kasyacin nIlam etad iti cet na/ nIlAdyAkAravad aham ity AkArasya vyavasthitatvAbhAvAt/ tathA ca yad ekenAham iti pratIyate tad evApareNa tvam iti pratIyate/ nIlAdyAkAras tu vyavasthitaH sarvair apy ekarUpatayA grahaNAt/ bhakSitahRtpUrAdibhis tu yady api nIlAdikaM pItAditayA gRhyate tathApi tena na vyabhicAraH/ tasya bhrAntatvAt/ svayM svasya saMvedane 'ham iti pratibhAsata iti cet nanu kiM parasyApi saMvedanam asti/ katham anyathA svazabdasya prayogaH/ pratiyogizabdo hy ayaM param apekSamANa eva pravartate/ svarUpasyApi bhrAntyA bhedapratItir iti cet hanta pratyakSeNa pratIto bhedaH kathaM na vAstavaH/ bhrAntaM pratyakSam iti cet nanu kuta (p.113) etat/ anumAnena jJAnArthayor abhedasiddher iti cet kiM tadanumAnam iti pRcchAmaH/ yad yena saha niyamenopAbhyate tat tato na bhidyate yathA saccandrAd asaccandraH/ niyamenopalabhyate ca jJAnena sahArthaH iti vyApakanupalabdhiH/ pratiSedhyasya jJAnArthayor bhedasya vyApakaH sahopalambhAniyamaH tasyAnupalabdhiH/ bhinnayor nIlapItayor yugapadupalambhaniyamAbhAvAt/ ity anumAnena tayor abhedasiddhir iti cet na/ saMdigdhAnaikAntikatvenAsyAnumAnAbhAsatvAt/ jJAnaM hi svaparasaMvedanam/ tat parasaMvedanatAmAtreNaiva nIlaM gRhNAti svasaMvedanatAmAtreNaiva ca nIlabuddhim/ tad evam anayor yugapadgrahaNAt sahopalambhaniyamo 'sti abhedaz ca nAsti iti sahopalambhaniyamarUpasya hetor vipakSAd vyAvRtteH saMdigdhatvAt saMdigdhAnaikAntikatvam/ asiddhaz ca sahopalambhaniyamaH/ nIlam etad iti bahirmukhatayArthe 'nubhUyamAne tadAnIm evAntarasya nIlAnubhavasyAnanubhavAt iti kathaM pratyakSasyAnumAnena jJAnArthayor abhedasiddhyA bhrAntatvam/ api ca pratyakSasya bhrAntatvenAbAdhitaviSayatvAd anumAnasyAtmalAbhaH labdhAtmake cAnumAne pratyakSasya bhrAntavam ity anyonyAzrayadoSo 'pi durnivAraH/ arthAbhAve ca niyatadezAdhikaraNA pratItiH kutaH/ na hi tatra vivakSitadeze 'yam Aropayitavyo nAnyatrety asti niyame hetuH/ vAsanAniyamAt tadAropaniyama iti cet na/ tasyA api taddezaniyamakAraNAbhAvAt/ sati hy arthasadbhAve yaddezo 'rthas taddezo 'nubhavas taddezA ca tatpUrvikA vAsanA/ bAhyArthAbhAve tu tasyAH kiMkRto dezaniyamaH/ athAsti tAvad AropaniyamaH/ na ca kAraNavizeSam antareNa kAryavizeSo ghaTate bAhyaz cArtho nAsti tena vAsanAnAm eva vaicitryaM tatra hetuH/ iti cet tadvAsanAvaicitryaM bodhAkArAd anyad ananyad vA/ ananyac cet bodhAkArasyaikatvAt kas tAsAM parasparato vizeSaH/ anyac cet arthe kaH pradveSaH yena sarvalokapratItir apahNUyate/ (p.114) tad evaM siddho jJAnArthayor bhedaH/ tathA ca prayogaH/ vivAdAdhyAsitaM nIlAdi jJAnAdyatiriktam/ viruddhadharmAdhyastatvAt/ viruddhadharmAdhyAsaz ca jJAnasya zarIrAntaH arthasya ca bahiH/ jJAnasyAparakAle arthasya ca pUrvakAle vRttimattvAt/ jJAnasya AtmanaH sakAzAd arthasya svakAraNebhya utpatteH/ jJAnasya prakAzarUpatvAd arthasya ca jaDarUpatvAd iti/ ato na jJAnAdvaite 'bhyupagamyamAne bahiranubhUyamAnArthapratItiH katham api saMgatim aGgati/ na ca dRSTam apahnotuM zakyam iti/ ata evAha stutikAraH na saMvidadvaitapathe 'rthasaMvid iti/ samyag avaiparItyena vidyate avagamyate vastusvarUpamanayeti saMvit/ svasaMvedanapakSe tu saMvedanaM saMVit jJAnaM tasyA advaitam/ dvayor bhAvo dvitA dvitaiva dvaitaM prajJAditvAt svArthike 'Ni/ na dvaitam advaitam/ bAhyArthapratikSepAd ekatvam/ saMvidadvaitaM jJAnam evaikaM tAttvikaM na bAhyo 'rtha ity abhyupagama ity arthaH/ tasya panthAH mArgaH saMvidadvaitapathaH tasmin jJAnAdvaitavAdapakSa iti yAvat/ kim ity Aha/ nArthasaMvit/ yeyeM bahirmukhatayArthapratItiH sAkSAd anubhUyate sA na ghaTate ity upaskAraH/ etac cAnantaram eva bhAvitam/ evaMsthite sati kim ity Aha/ vilUnazIrNaM sugatendrajAlam iti/ sugato mAyAputraH tasya saMbandhi tena parikalpitaM kSaNakSayAdivastujAtam/ indrajAlam ivendrajAlam/ mativyAmohavidhAtRtvAt/ sugatendrajAlaM sarvam idaM vilUnazIrNam/ pUrvaM vilUnaM pazcAt zIrNaM vilUnazIrNam/ yathA kiMcit tRNastambAdi vilUnam eva zIryate vinazyati evaM tat kalpitam indrajAlaM tRNaprAyaM dhArAlayuktizastrikayA chinnaM sad vizIryata iti// atha vA yathA nipuNendrajAlikakalpitam indrajAlam avAstavatattadvastvadbhutatopadarzanena tathAvidhabuddhidurvidagdhaM janaM vipratArya pazcAd indradhanur iva niravayavaM vilUnazIrNatAM kalayati tathA sugataparikalpitaM tattatpramANatattatphalAbhedakSaNakSayajJAnArthahetukatattvajJAnAdvaitAbhyupagamAdi (p.115) sarvaM pramaNAnabhijJaM lokaM vyAmohayamAnam api yuktyA vicAryamANaM vizarArutAm eva sevata iti/ atra ca sugatazabda upahAsArthaH/ saugatA hi zobhanaM gataM jJAnam asyeti sugata ity uzanti/ tataz cAho tasya zobhanajJAnatA yenettham ayuktiyuktam uktam iti kAvyArthaH//16// atha tattvavyavasthApakapramANAdicatuSTayavyavahArApalApinaH zUnyavAdinaH saugatajAtIyAMs tatkakSIkRtapakSasAdhakasya pramANasyAGgIkArAnaGgIkAralakSaNapakSadvaye 'pi tadabhimatArthAsiddhipradarzanapUrvakam upahasann Aha/ vinA pramANaM paravan na zUnyaH svapakSasiddheH padam aznuvIta/ kupyet kRtAntaH spRzate pramANam aho sudRSTaM tvadasUyidRSTam//17// zUnyaH zUnyavAdI pramANaM pratyakSAdikaM vinA antareNa svapakSasiddheH svAbhyupagatazUnyavAdaniSpatteH padaM pratiSThAM nAznuvIta na prApnuyAt/ kiMvat paravat itaraprAmANikavat/ vaidharmyeNAyaM dRSTAntaH/ yathA itare prAmANikAH pramANena sAdhakatamena svapakSasiddhim aznuvate evaM nAyam/ asya mate pramANaprameyAdivyavahArasyApAramArthikatvAt/ sarva evAyam anumAnAnumeyavyavahAro buddhyArUDhena dharmadharmibhAvena na bahiHsadasattvam apekSate ityAdivacanAt/ apramANakaz ca zUnyavAdAbhyupagamaH katham iva prekSAvatAm upAdeyo bhaviSyati/ prekSAvattvavAhatiprasaGgAt/ atha cet svapakSasaMsiddhaye kim api pramANam ayam aGgIkurute tatrAyam upAlambhaH kupyed ityAdi/ pramANaM pratyakSAdyanyatamat spRzate AzraymANAya prakaraNAd asmai zUnyavAdine kRtAntaH tatsiddhAntaH kupyet kopaM kuryAt siddhAntabAdhaH syAd ity arthaH/ yathA (p.116) kila sevakasya viruddhavRttyA kupito nRpatiH sarvasvam apaharati evaM tatsiddhAnto 'pi zUnyavAdaviruddhaM pramANabhAvam aGgIkurvANasya tasya sarvasvabhUtaM samyagvAditvam apaharati/ kiM ca svAgamopadezenaiva tena vAdinA zUnyavAdaH prarUpyate iti svIkRtam Agamasya prAmANyam iti kutas tasya svapkSasiddhiH/ pramANAGgIkaraNAt/ kiM ca pramANaM prameyaM vinA na bhavatIti pramANAnaGgIkaraNe prameyam api vizIrNam/ tataz cAsya mUkataiva yuktA na punaH zUnyavAdopanyAsAya tuNDatANDavaDambaram/ zUnyavAdasyApi prameyatvAt/ atra ca spRzidhAtuM kRtAntazabdaM ca prayuJjAnasya sUrer ayam abhiprAyaH/ yady asau zUnyavAdI dUre pramANasya sarvathAGgIkAraH yAvat pramANasparzamAtre 'pi vidhatte tadA tasmai kRtAnto yamarAjaH kupyet/ tatkopo hi maraNaphalaH/ tataz ca svasiddhAntaviruddham asau pramANayan nigrahasthAnApannatvAn mRta eveti/ evaM sati aho ity upahAsaprazaMsAyAm tubhyam asUyanti guNeSu doSAn AviSkurvantItyevaMzIlAs tvadasUyinaH tantrAntarIyAH tair dRSTaM matyajJAnacakSuSA nirIkSitam aho sudRSTaM sAdhudRSTam/ viparItalakSaNayopahAsAn na samyagdRSTam ity arthaH/ atrAsUyadhAtostAcchIlikaNakprAptAv api bAhulakANNin/ asUyAsty eSAm ity asUyinaH tvayy asUyinaH tvadasUyinaH iti matvarthIyAntaM vA/ tvadasUyudRStam iti pATheti na kiMcid acAru/ asUyuzabdasyodantasyodayanAdyair nyAyatAtparyaparizuddhyAdau matsariNi prayAgAd iti// iha zUnyavAdinAm ayam abhisaMdhiH/ pramAtA prameyaM pramANaM pramitir iti tattvacatuSTayaM paraparikalpitam avastv eva/ vicArAsahatvAt/ turaGgazRGgavat/ tatra pramAtA tAvad AtmA tasya ca pramANagrAhyatvAbhAvAd abhAvaH/ tathA hi na pratyakSeNa tatsiddhiH/ indriyagocarAtikrAntatvAt/ yat tu ahaMkArapratyayeNa tasya mAnasapratyakSatvasAdhanaM (p.117) tad apy anaikAntikam/ tasyAhaM gauraH zyAmo vetyAdau zarIrAzrayatayApy upapatteH/ kiM ca yady ayam ahaMkArapratyaya AtmagocaraH syAt tadA na kAdAcitkaH syAt/ AtmanaH sadA sannihitatvAt/ kAdAcitkaM hi jJAnaM kadAcit kAraNapUrvakaM dRSTaM yathA saudAmanIjJAnam iti/ nApy anumAnena/ avyabhicAriliGgAgrahaNAt/ AgamAnAM ca parasparaviruddhArthavAdinAM nAsty eva prAmANyam/ tathA hi ekena katham api kazcid artho vyavasthApito 'bhiyuktatareNApareNa sa evAnyathA vyavasthApyate/ svayam avyavasthitaprAmANyAnAM ca teSAM katham anyavyavasthApane sAmarthyam/ iti nAsti pramAtA// prameyaM ca bAhyo 'rthaH sa cAnantaram eva bAhyArthapratikSepakSaNe nirloThitaH// pramANaM ca svaparAvabhAsijJAnam/ tac ca prameyAbhAve kasya grAhakam astu/ nirviSayatvAt/ kiM caitad arthasamakAlaM tadbhinnakAlaM vA tadgrAhakaM kalpyeta/ AdyapakSe tribhuvanavartino 'pi padArthAs tatrAvabhAseran/ samakAlatvAvizeSAt/ dvitIye tu nirAkAraM sAkAraM vA tat syAt/ prathame pratiniyatapadArthaparicchedAnupapattiH/ dvitIye tu kim ayam AkAro vyatirikto 'vyatirikto vA jJAnAt/ avyatireke jJAnam evAyaM tathA ca nirAkArapakSadoSaH/ vyatireke yady ayaM cidrUpaH tadAnIm Akaro 'pi vedakaH syAt/ tathA cAyam api nirAkAraH sAkAro vA tadvedako bhavet/ ity AvartanenAnavasthA/ athAcidrUpaH kim ajJAto jJAtA vA tajjJApakaH syAt/ prAcIne vikalpe caitrasyeva maitrasyApi tajjJApako 'sau syAt/ taduttare tu nirAkAreNa sAkAreNa vA jJAnena tasyApi jJAnaM syAt/ ityAdyAvRttAv anavasthaiveti// itthaM pramANAbhAve tatphalarUpA pramitiH kutastanI/ iti sarvazUnyataiva paraM tattvam iti/ tathA ca paThanti/ yathA yathA vicAryante vizIryante tathA tathA/ yad etat svayam arthebhyo rocate tatra ke vayam// (p.118) iti pUrvapkSaH/ vistaratas tu pramANakhaNDanaM tattvopaplavasiMhAd avalokanIyam// atra pratividhIyate/ nanu yad idaM zUnyavAdavyavasthApanAya devAnAMpriyeNa vacanam upanyastaM tac chUnyam azUnyaM vA/ zUnyaM cet sarvopAkhyAvirahitatvAt khapuSpeNeva nAmena kiMcit sAdhyate niSidhyate vA/ tataz ca niSpratipakSA pramANAditattvacatuSTayIvyavasthA/ azUnyaM cet pralInas tapasvI zUnyavAdaH/ bhavadvacanenaiva sarvazUnyatAyA vyabhicArAt/ tatrApi niSkaNTikaiva sA bhagavatI/ tathApi prAmANikasamayaparipAlanArthaM kiJcit tatsAdhanaM dUSyate/ tatra yat tAvad uktaM pramAtuH pratyakSeNa na siddhir indriyagocarAtikrAntatvAt iti tat siddhasAdhanam/ yat punar ahaMpratyayena tasya mAnasapratyakSatvam anaikAntikam ity uktaM tad asiddham/ ahaM sukhI ahaM duHkhIty antarmukhasya pratyAsya AtmAlambanatayaivopapatteH/ tahtA cAhuH/ sukhAdi cetyamAnaM hi svatantraM nAnubhUyate/ matubarthAnuvedhAt tu siddhaM grahaNam AtmanaH// idaM sukham iti jJAnaM dRzyate na ghaTAdivat/ ahaM sukhIti tu jJaptir Atmano 'pi prakAzikA// yat punar ahaM gauraH ahaM zyAma ityAdibahirmukhaH pratyayaH sa khalv AtmopakArakatvena lakSaNayA zarIre prayujyate/ yathA priyabhRtye 'ham iti vyapadezaH/ yac cAhaMpratyaysya kAdAcitkatvaM tatreyaM vAsanA/ AtmA tAvad upayogalkSaNaH/ sa ca sAkArAnAkAropayogayor anyatarasminn niyamenopayukta eva bhavati/ ahaMpratyayo 'pi copayogavizeSa eva/ tasya ca karmakSayopazamavaicitryAd indriyAnindriyAlokaviSayAdinimittasavyapekSatayA pravartamAnam asya kAdAcitkatvam upapannam eva/ yathA bIjaM satyAm apy aGkuropajananazaktau pRthivyudakAdisahakArikAraNakalApasamavahitam (p.119) evAGkuraM janayati nAnyathA/ na caitAvatA tasyAGkurotpAdane kAdAcitke 'pi tadutpAdanazaktir api kAdAcitkI/ tasyAH kathaMcin nityatvAt/ evam AtmanaH sadA sannihitatve 'py ahaMpratyayasya kAdAcitkatvam/ yad apy uktaM tasyAvyabhicAri liGgaM kim api nopalabhyate iti tad apy asAram/ sAdhyAvinAbhAvino 'nekasya liGgasya tatropalabdheH/ tathA hi/ rUpAdyupalabdhiH sakartRkA/ kriyAtvAt/ chidikriyAvat/ yaz cAsyAH kartA sa AtmA/ na cAtra cakSurAdInAM kartRtvam/ teSAM kuThArAdivat karaNatvenAsvatantratvAt/ karaNatvaM caiSAM paudgalikatvenAcetanatvAt/ parapreryatvAt/ prayoktRvyApAranirapekSapravRttyabhAvAt/ yadIndriyANAm eva kartRtvaM syAt tadA teSu vinaSTeSu pUrvAnubhUtArthasmRter mayA dRSTaM spRSTam AghrAtam AsvAditaM zrutam iti pratyayAnAm ekakartRkatvapratipattez ca kutaH saMbhavaH/ kiM ca indriyANAM svasvaviSayaniyatatvena rUparasayoH sAhacaryapratItau na sAmarthyam/ asti ca tathAvidhaphalade rUpagrahNAnantaraM tatsahacaritarasAnusmaraNam/ dantodakasaMplavAnyathAnupapattaH/ tasmAd ubhayor gavAkSayor antargataH prekSaka iva dvAbhyAm indriyAbhyAM rUparasayor darzI kazcid eko 'numIyate/ tasmAt karaNAny etAni/ yaz caiSAM vyApArayitA sa AtmA/ tathA sAdhanopAdAnaparivarjanadvAreNa hitAhitaprAptiparihArasamarthA ceSTA prayatnapUrvikA/ viziSTakriyAtvAt/ rathakriyAvat/ zarIraM ca prayatnavad adhiSThitam/ viziSTakriyAzrayatvAt rathavat yaz cAsyAdhiSThAtA sa AtmA/ sArathivat/ tathAtraiva pakSe icchApUrvakavikRtavAyvAzrayatvAt/ bhasrAvat/ vAyuz ca prANApAnAdiz cAsyAdhiSThAtA sa AtmA/ bhasrAdhmApayitRvat/ tathA atraiva pakSe icchAdhInanimeSonmeSavad avayavayogitvAt/ dAruyantravat/ tathA zarIrasya vRddhikSatabhagnasaMrohaNaM ca prayatnavat kRtam/ vRddhikSatabhagnasaMrohaNatvAt/ gRhavRddhikSatabhagnasaMrohaNavat/ (p.120) vRkSAdigatena vRddhyAdinA vyabhicAra iti cet na/ teSAm api ekendriyajantutvena sAtmakatvAt/ yaz caiSAM kartA sa AtmA/ gRhapativat/ vRkSAdInAM ca sAtmakatvam AcArAGgAder avaseyam/ kiMcid vakSyate ca/ tahA preryaM manH/ abhimataviSayasaMbandhanimittakriyAzrayatvAt/ dArakahastagatagolakavat/ yaz cAsya prerakH sa AtmA iti/ tahtA AtmacetanakSetrajJajIvapuruSAdayaH paryAyA na nirviSayAH/ paryAyatvAt/ ghaTakuTakalazAdiparyAyavat/ vyatireke SaSThabhUtAdi/ yaz caiSAM viSayaH sa AtmA/ tathA asty AtmA/ asamastaparyAyavAcyatvAt/ yo yaH sAGketikazuddhaparyAyavAcyaH sa so 'stitvaM na vyabhicarati/ yathA ghaTAdi/ vyatireke kharaviSANanabhombhoruhAdayaH/ tathA sukhAdIni dravyAzritAni guNatvAt rUpavat/ yo 'sau guNI sa AtmA/ ityAdiliGgAni/ tasmAd anumAnato 'py AtmA siddhaH// AgamAnAm ca yeSAM pUrvAparaviruddhArthatvaM teSAm aprAmANyam eva/ yas tv AptapraNIta AgamaH sa pramANam eva/ kaSacchedatApalakSaNopAdhitrayavizuddhatvAt/ kaSAdInAM ca svarUpaM purastAd vakSyAmaH/ na ca vAcyam AptaH kSINasarvadoSaH tathAvidhaM cAptatvaM kasyApi nAstIti/ yato rAgAdayaH kasyacid atyantam ucchidyante/ asmadAdiSu taducchedaprakarSApakarSopalambhAt/ sUryAdyAvarakajaladapaTalavat/ tathA cAhuH/ dezato nAzino bhAvA dRSTA nikhilanazvarAH/ meghapaGktyAdayo yadvad evaM rAgAdayo matAH// iti/ yasya ca niravayavatayaite vilInAH sa evApto bhagavAn sarvajJaH/ athAnAditvAd rAgAdInAM kathaM prakSaya iti cen na/ upAyatas tadbhAvAt/ anAder api suvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdinA vilayopalambhAt/ tadvad evAnAdInAm api rAgAdidoSANAM pratipakSabhUtaratnatrayAbhyAsena (p.121) vilayopapatteH/ kSINadoSasya ca kevalajJanAvyahbicArAt sarvajJatvam/ tasiddhis tu jJAnatAratamyaM kvacid vizrAntaM tAramyatvAt AkAzaparimANatAratamyavat/ tathA sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacit pratyakSA anumeyatvAt kSitidharakandharAdhikaraNadhUmadhvajavat/ evaM candrasUryoparAgAdisUcakajyotirjJAnAvisaMvAdAnyathAnupapttiprabhRtayo 'pi hetavo vAcyAH/ tad evam Aptena sarvavidA praNIta AgamaH pramANam eva/ tad aprAmANyaM hi praNAyakadoSanibandhanam/ rAgAd vA dveSAd vA mohAd vA vAkyam ucyate hy anRtam/ yasya tu naite doSAs tasyAnRtakAraNaM kiM syAt// iti vacanAt/ praNetuz ca nirdoSatvam upapAditam eveti siddha AgamAd apy AtmA/ ege AyA ityAdivacanAt// tad evaM pratyakSAnumAnAgamaiH siddhaH pramAtA// prameyaM cAnantaram eva bAhyArthasAdhane sAdhitam/ tasiddhau ca pramANaM jJAnaM prameyAbhAve kasya grAhakam astu nirviSayatvAd iti pralApamAtram/ karaNam antareNa kriyAsiddher ayogAt/ lavanAdiSu tathAdarzanAt/ yac cAtra samakAlam ityAdy uktaM tara vikalpadvayam api svIkriyata eva/ asmadAdipratyakSaM hi samakAlArthAkalanakuzalam/ smaraNam atItArthasya grAhakam/ zabdAnumAnena ca traikAlikasyApy arthasya paricchedake/ nirAkAraM caitad dvayam api/ na cAtiprasaGgaH/ svajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSavazAd evAsya naiyatyena pravRtteH/ zeSavikalpAnAm asvIkAra eva tiraskAraH// ramitis tu pramANasya phalaM svasaMvedanasiddhaiva/ na hy anubhave 'py upadezApekSA/ phalaM ca dvidhA/ AnantaryapAraMparyabhedAt/ tatrAnantaryeNa sarvapramANAnAm ajJAnanivRttiH phalam/ pAraMparyeNa kevaljJAnasya tAvat phalam audAsInyam/ zeSapramANAnAM tu hAnopAdAnopekSAbuddhayaH// (p.122) iti suvyavasthitaM pramAtrAdicatuSTayam// tataz ca nAsan na san na sadasan na cApy anubhayAtmakam/ catuSkoTivinirmuktaM tattvam AdhyAtmikA viduH// ity unmattabhASitam// kiM cedaM pramAtrAdInAm avAstavatvaM zUnyavAdinA vastuvRttyA tAvad eSTavyam/ tac cAsau pramANAd abhimanyate apramANAd vA/ na tAvad apramANAt/ tasyAkiMcitkaratvAt/ atha pramANAt/ tan na/ avAstavatvagrAhakaM pramANaM sAMvRtam asAMvRtaM vA syAt/ yadi sAMvRtaM kathaM tasmAd avAstavAd vAstavasya zUnyavAdasya siddhiH/ tathA tadasiddhau ca vAstava eva samasto 'pi pramAtrAdivyavahAraH prAptaH/ atha tadgrAhakaM pramANaM svayam asAMvRtam/ tarhi kSINA pramAtrAdivyavahArAvAstavatvapratijJA/ tenaiva vyabhicArAt/ tad evaM pakSadvaye 'pi ito vyAghra itas taTIti nyAyena vyakta eva paramArthataH svAbhimatasiddhivirodhaH// iti kAvyArthaH//17// adhunA kSaNikavAdina aihikAmuSmikavyavahArAnupapannArthasamarthanam avimRzyakAritaM darzayann Aha/ kRtapraNAzakRtakarmabhoga- bhavapramokSasmRtibhaGgadoSAn/ upekSya sAkSAt kSaNabhaGgam icchann aho mahAsAhasikaH paras te//18// RtapraNAzadoSam akRtakarmabhogadoSaM bhavabhaGgadoSaM pramokSabhaGgadoSaM smRtibhaGgadoSam ity etAn/ sAkSAd ity anubhavasiddhAn/ upekSya anAdRtya/ sAkSAtkurvann api gajanimIlikAm avalambamAnaH/ kSaNabhaGgam udayAnantaravinAzarUpakSaNakSayitAm/ (p.123) icchan pratipadyamAnaH/ te tava/ paraH pratipakSaH vainAzikaH saugata ity arthaH/ aho mahAsAhasikaH/ sahasA avimarzAtmakena balena vartate sAhasikaH/ bhAvinam anartham avibhAvya yaH pravartate sa evam ucyate/ mahAMz cAsau sAhasikaz ca mahAsAhasikaH atyantam avimRzya pravRttikArI/ iti mukulitArthaH// vivRtArthas tv ayam/ bauddhA buddhikSaNaparaMparamAtram evAtmAnam Amananti na punar mauktikakaNanikarAnusyUtaikasUtravattadanvayinam ekam/ tanmate yena jJAnkSaNena sadanuSThAnam asadanuSThAnaM vA kRtaM tasya niranvayavinAzAn na tatphalopabhogaH yasya ca phalopabhogas tena tatkarma na kRtam iti prAcyajJAnakSaNasya kRtapraNAzaH svakRtakarmaphalAnupabhogAt uttarajJAnkSaNasya cAkRtakarmabhogaH svayam akRtasya karmaNaH phalopabhogAd iti/ atra karmazabdaH ubhayatrApi yojyaH/ tena kRtapraNAza ity asya kRtakarmapraNAza ity artho dRzyaH/ bandhAnulomyAc cettham upanyAsaH/ tathA bhavabhaGgadoSaH/ bhava AjavIbhAvalakSaNaH saMsAraH tasya bhaGgo vilopaH sa eva doSaH kSaNikavAde prasajyate/ paralokAbhAvaprasaGga ity arthaH/ paralokinaH kasyacid abhAvAt/ paraloko hi pUrvajanmakRtakarmAnusAreNa bhavati/ tac ca prAcInajJAnakSaNAnAM niranvayaM nAzAt kena nAmopabhujyatAM janmAntare/ yac ca mokSAkaraguptena yac cittaM tac cittAntaraM pratisaMdhatte yathedAnIntanaM cittaM cittaM ca maraNakAlabhAvi iti bhavaparaMparAsiddhaye pramANam uktaM tadUvyartham/ cittakSaNAnaM niravazeSanAzinAM cittAntarapratisaMdhAnAyogAt/ dvayor avasthitayor hi pratisaMdhAnam ubhayAnugAminA kenacit kriyate/ yaz cAnayoH pratisaMdhAtA sa tena nAbhyupagamyate/ sa hy AtmAnvayI/ na ca pratisaMdhatte ity asya janayatIty arthaH/ kAryahetuprasaGgAt/ tena vAdinAsya hetoH svabhAvahetutvenoktatvAt/ svabhAvahetuz ca tAdAtmye sati bhavati/ bhinnakAlabhAvinoz ca (p.124) cittacitAntarayoH kutas tAdAtmyam/ yugapadbhAvinoz ca pratisaMdheyapratisaMdhAyakatvAbhAvApattiH/ yugapadbhAvitve 'viziSTe 'pi kim atra niyAmakaM yad ekaH pratisaMdhAyako 'paraz ca pratisaMdheya iti/ astu vA pratisaMdhAnasya jananam arthaH/ so 'py anupapannaH/ tulyakAlatve hetuphalabhAvasyAbhAvAt/ bhinnakAlatve ca pUrvacittakSaNasya vinaSTatvAt uttaracittakSaNaH katham upAdAnam antareNotpadyatAm/ iti yat kiMcid etat// tathA pramokSabhaGgadoSaH/ prakarSeNApunarbhAvena karmabandhanAn muktiH pramokSaH tasyApi bhaGgaH prApnoti/ tanmate tAvad Atmaiva nAsti kaH pretya sukhIbhavanArthaM yatiSyate/ jJAnakSaNo 'pi saMsArI katham aparajJAnakSaNasukhIbhavanaya ghaTidyate/ na hi duHkhI devadatto yajJadattasukhAya ceSTamAno dRSTaH/ kSaNasya tu duHkhaM svarasanAzitvAt tenaiva sArdhaM dadhvaMse/ saMtAnas tu na vAstavaH kazcit/ vAstavatve tu AtmAbhyupagamaprasaGgaH/ api ca bauddhA nikhilavAsanocchede vigataviSayAkAropaplavavizuddhajJAnotpAdo mokSa ity Ahus tac ca na ghaTate/ kAraNAbhAvad eva tadanupapatteH/ bhAvanApracayo hi tasya kAraNam iSyate/ sa ca sthiraikAzrayAbhAvAd vizeSAnAdhAyakaH pratikSaNam apUrvavad upajAyamAno niranvayavinAzI gaganalaGghanAbhyAsavad anAsAditaprakarSo na sphuTAbhijJAnajananAya prabhavatIty anupapattir eva tasya/ samalacittakSaNAnAM svAbhAvikyAH sadRzArambhaNazakter asadRzArambhaM pratyazaktez cAkasmAd anucchedAt/ kiM ca samalacittakSaNAH pUrve svarasaparinirvANAH ayam apUrvo jAtaH saMtAnaz caiko na vidyate bandhamokSau caikAdhikaraNau na viSayabhedena vartete tat kasyeyaM muktir ya etad arthaM prayatate/ ayaM hi mokSazabdo bandhanavicchedaparyAyaH/ mokSaz ca tasyaiva ghaTate yo baddhaH/ kSaNakSayavAde tv anyaH kSaNo baddhaH kSaNAntarasya muktir iti mokSAbhAvaH prApnoti// tahA smRtibhaGgadoSaH/ tathA (p.125) hi pUrvabuddhyAnubhUte 'rthe nottarabuddhInAM smRtiH saMbhavati/ tato 'nyatvAt/ saMtAnAntarabuddhivat/ na hy anyadRSTo 'rtho 'nyena smaryate/ anyathA ekena dRSTo 'rthaH sarvaiH smaryeta/ smaraNAbhAve ca kautaskutI pratyabhijJAprasUtiH/ tasyAH smaraNAnubhavobhayasaMbhavatvAt/ padArthaprekSaNaprabuddhaprAktanasaMskArasya hi pramAtuH sa evAyam ityAkAreNeyam utpadyate/ atha syAd ayaM doSo yady avizeSeNAnyadRSTAm anyaH smaratIty ucyate/ kiM tv anyatve 'pi kAryakAraNabhAvAd eva ca smRtiH/ bhinnasaMtAnabuddhInAM tu kAryakAraNabhAvo nAsti tena saMtAnAntarANAM smRtir na bhavati/ na caikasaMtAnikInAm api buddhInAM kAryakAraNabhAvo nAsti yena pUrvabuddhyanubhUte 'rthe taduttarabuddhInAM smRtir na syAt/ tad apy anavadAtam/ evam api anyatvasya tadavasthatvAt/ na hi kAryakaraNabhAvAbhidhAne 'pi tad apagatam/ kSaNikatvena sarvAsAM bhinnatvAt/ na hi kAryakAraNabhAvAt smRtir ity atrobhayaprasiddho 'sti dRSTAntaH/ atha yasminn eva hi saMtAne AhitA karmavAsanA/ phalaM tatraiva saMdhatte karpAse raktatA yathA// iti karpAsaraktatAdRSTAnto 'stIti cet atd asAdhIyaH/ sAdhanadUSaNayor asaMbhavAt/ tathA hi anvayAdyasaMbhavAn na sAdhanam/ na hi kAryakAraNabhAvo yatra tatra smRtiH karpAse raktatAvad ity anvayaH saMbhavati/ nApi yatra na smRtis tatra na kAryakAraNabhAva iti vyatireko 'sti/ asiddhatvAdyanudbhAvanAc ca na dUSaNam/ na hi tato 'nyatvAd ity asya hetoH karpAse raktatAvad ity anena kazcid doSaH pratipAdyate/ kiM ca yady anyatve 'pi kAryakAraNabhAvena smRter utpattir iSyate tadA ziSyAcAryAdibuddhInAm api kAryakAraNabhAvasadbhAvena smRtyAdiH syAt/ atha nAyaM prasaGgaH ekasaMtAnatve satItivizeSaNAd iti cet (p.126) tad apy ayuktam/ bhedAbhedapakSAbhyAM tasyopakSINatvAt/ kSaNaparaMparAtas tasyAbhede hi kSaNaparaMparaiva sA/ tathA ca saMtAna iti na kiMcid atiriktam uktaM syAt/ bhede tv apAramArthikaH pAramArthiko vAsau syAt/ apAramArthikatve 'sya tad eva dUSaNam/ akiMcitkaratvAt/ pAramArthikatve sthiro vA syAt kSaNiko vA/ kSaNikatve saMtAnanirvizeSa evAyam iti kim anena stenabhItasya stenAntarazaraNasvIkaraNAnukaraNinA/ sthiraz cet Atmaiva saMjJAbhedatirohitaH pratipannaH/ iti na smRtir ghaTate kSaNakSayavAdinAm/ tadabhAve cAnumAnasyAnutthAnam ity uktaM prAg eva/ api ca smRter abhAve nihitapratyunmArgaNapratyarpaNAdivyavaharA vizIryeran/ ity ekanavate kalpe zaktyA me puruSo hataH/ tena karmavipAkena pAde viddho 'smi bhikSavaH// iti vacanasya ca kA gatiH/ evam utpattir utpAdayati sthitiH sthApayati jarA jarjarayati vinAzo nAzayati iti catuHkSaNikaM vastu pratijAnAnA api pratikSepyAH/ kSaNacatuSkAnantaram api nihitapratyunmArgaNAdivyavahArANAM darzanAt// tad evam anekadoSApAte 'pi yaH kSaNabhaGgam abhipraiti tasya mahat sAhasam iti kAvyArthaH//18// atha tAthAgatAH kSaNakSayapakSe sarvavyavahArAnupapattiM paraiH sadbhAvitAm AkarNyetthaM pratipAdayiSyanti/ yat sarvapadArthAnAM kSaNikatve 'pi vAsanAbalalabdhajanmanA aikyAdhyavasAyena aihikAmuSmikavyavahArapravRtteH kRtapraNAzAdidoSA niravakAzA eveti/ tadAkUtaM parihartukAmas tatkalpitavAsanAyAH kSaNaparaMparAto bhedAbhedAnubhayalakSaNe pakSatraye 'py aghaTamAnatvaM darzayan svAbhipretabhedAbhedasyAdvAdam akAmayamAnAn api tAn aGgIkArayitum Aha/ (p.127) sA vAsanA sA kSaNasaMtatiz ca nAbhedabhedAnubhayair ghaTeta/ tatas taTAdarzitakuntapota- nyAyAt tvaduktAni pare zrayantu//19// sA zakyaparikalpitA truTitamuktAvalIkalpAnAM parasparavizakalitAnAM kSaNAnAm anyonyAnusyUtapratyayajanikA ekasUtrasthAnIyA saMtAnAparaparyAyA vAsanA/ vAsaneti pUrvajJAnajanitAm uttarajJAne zaktim AhuH/ sA ca kSaNasaMtatis taddarzanprasiddhA pradIpakalikAvannavanavotpadyamAnAparAparasadRzakSaNaparaMparA/ ete dve api abhedabhedAnubhayair na ghaTete// na tAvad abhedena tAdAtmyena te ghaTete/ tayor hi abhede vAsanA vA syAt kSaNaparaMparA vA/ na dvayam/ yad dhi yasmAd abhinnaM na tataH pRhag upalabhyate yathA ghaTAt ghaTasvarUpam/ kevalAyAM vAsanAyAm anvayisvIkAraH/ vAsyAbhAve ca kiM tayA vAsanIyam astu/ iti tasyA api na svarUpam avatiSThate/ kSaNaparaMparAmAtrAGgIkaraNe ca prAJca eva doSAH// na ca bhedena te yujyete/ sA hi bhinnA vAsanA kSaNikA syAd akSaNikA vA/ kSaNikA cet tarhi kSaNebhyas tasyAH pRthakkalpanaM vyartham/ akSaNikA ced anvayipadArthAbhyupagamenAgamabAdhaH/ tathA ca padArthAntarANAM kSaNikatvakalpanAprayAso vyasanamAtram// anubhayapakSeNApi na ghaTete/ sa hi kadAcid evaM brUyAt nAhaM vAsanAyAH kSaNazreNito 'bhedaM pratipadye na ca bhedaM kiM tv anubhayam iti/ tad apy anucitam/ bhedAbhedayor vidhiniSedharUpayor ekatarapratiSedhe 'nyatarasyAvazyaM vidhibhAvAd anyatarapakSAbhyupagamaH/ tatra ca prAgukta eva doSaH/ atha vAnubhayarUpatve 'vastutvaprasaGgaH/ bhedAbhedalakSaNapakSadvayavyatiriktasya mArgAntarasyAnastitvAt/ anArhatAnAM hi (p.128) vastunA bhinnena vA bhAvyam abhinnena vA/ tadubhayAtItasya vandhyAstanandhayaprAyatvAt/ evaM vikalpatraye 'pi kSaNaparaMparAvAsanayor anupapattau pArizeSyAd bhedAbhedapakSa eva kakSIkaraNIyaH/ na ca pratyekaM yo bhaved doSo dvayor bhAve kathaM na saH iti vacanAd atrApi doSatAdavasthyam iti vAcyam/ kukkuTasarpanarasiMhAdivaj jAtyantaratvAd anekAntapakSasya/ nanv ArhatAnAM vAsanAkSaNaparaMparayor aGgIkAra eva nAsti tat kathaM tadAzrayabhedAbhedacintA caritArthA iti cen naivam/ syAdvAdavAdinAm api hi pratikSaNaM navanavaparyAyaparaMparotpattir abhimataiva/ tathA ca kSaNikatvam/ atItAnAgatavartamAnaparyAyaparaMparAnusaMdhAyakaM cAnvayi dravyam/ tac ca vAsanetisaMjJAntarabhAg api abhimatam eva/ na khalu nAmabhedAd vAdaH ko 'pi kovidAnAm/ sA ca pratikSaNotpadiSNuparyAyaparaMparA anvayidravyAt kathaMcid bhinnA kathaMcid abhinnA/ tathA tad api tasyAH syAd bhinnaM syAd abhinnam/ iti pRthakpratyayavyapadezaviSayatvAd bhedaH/ dravyasyaiva ca tathA tathA pariNamanAd abhedaH/ etac ca sakalAdezavikalAdezavyAkhyAne purastAt prapaJcayiSyAmaH// api ca bauddhamate vAsanApi tAvan na ghaTate iti nirviSayA tatra bhedAdivikalpacintA/ tallakSaNaM hi pUrvakSaNenottarakSaNasya vAsyatA/ na cAsthirANAM bhinnakAlatayAnyonyAsaMbaddhAnAM ca teSAM vAsyavAsakabhAvo yujyate/ sthirasya saMbaddhasya ca vastrAder mRgamadAdinA vAsyatvaM dRSTam/ iti/ atha pUrvacittasahajac cetanAvizeSAt pUrvazaktiviziSTaM cittam utpadyate so 'sya zaktiviziSTacittotpAdo vAsanA/ tathA hi pUrvacittaM rUpAdiviSayaM pravRttivijJAnaM yat tat SaDvidham/ paJca rUpAdivijJAnAny avikalpakAni SaSThaM ca vikalpavijJAnam/ tena saha jAtaH samAnakAlaz cetanAvizeSo 'haMkArAspadamAlayavijJAnam/ tasmAt pUrvazaktiviziSTacittotpAdo vAsaneti/ tad api na/ asthiratvAd (p.129) vAsakenAsaMbandhAc ca/ yaz cAsau cetanAvizeSaH pUrvacittasahabhAvI sa na vartamAne cetasy upakAraM karoti/ vartamAnasyAzakyApaneyopaneyatvenAvikAryatvAt/ tad dhi yathAbhUtaM jAyate tathAbhUtaM vinazyatIti/ nApy anAgata upakAraM karoti/ tena sahAsaMbaddhatvAt/ asaMbaddhaM ca na bhAvayatIty uktam/ tasmAt saugatamate vAsanApi na ghaTate/ atra ca stutikAreNAbhyupetyApi tAm anvayidravyasthApanAya bhedAbhedAdicarcA viraciteti bhAvanIyam// athottarArdhavyAkhyA/ tata iti// pakSatraye 'pi doSasadbhAvAt tvaduktAni bhavadvacanAni bhedAbhedasyAdvAdasaMvAdapUtAni pare kutIrthyAH prakaraNAn mAyAsUnavIyAH zrayantu AdriyantAm/ atropamAnam Aha taTAdarzItyAdi/ taTaM na pazyatIti taTAdarzI yaH zakuntapotaH pakSizAvakaH tasya nyAyaH udAharaNaM tasmAt/ yathA kila katham apy apArapArAvArAntaHpatitaH kAkAdizakunizAvako bahirnirjigamiSayA pravahaNakUpastambhAdes taTaprAptaye mugdhatayoDDInaH samantAj jalaikArNavam evAvalokayaMs taTam adRSTvaiva nirvedAd vyAvRtya tad eva kUpastambhAdisthAnam Azrayate gatyantarAbhAvAd evaM te 'pi kutIrthyAH prAguktapakSatraye 'pi vastusiddhim anAsAdayantas tvaduktam eva caturthaM bhedAbhedapkSam anicchayApi kakSIkurvANAs tvacchAsanam eva pratipadyantAm/ na hi svasya balavikalatAm Akalayya balIyasaH prabhoH zaraNAzrayaNaM doSapoSAya nItizAlinAm/ tvaduktAnIti bahuvacanaM sarveSAm api tantrAntarIyANAM pade pade 'nekAntavAdapratipattir eva yathAvasthitapadArthapratipAdanaupayikaM nAnyad iti jJApanArtham/ anantadharmAtmakasya sarvasya vastunaH sarvanayAtmakena syAdvAdena vinA yathAvad grahItum azakyatvAt/ itarathAndhagajanyAyena pallavagrAhitAprasaGgAt// zrayantIti vartamAnAntaM kecit paThanti tahtApy adoSaH// atra ca samudrasthAnIyaH saMsAraH/ potasamAnaM tvacchAsanam/ kUpastambhasaMnibhaH/ syAdvAdaH/ pakSapotopamA vAdinaH/ te ca svAbhimatapakSaprarUpaNoDDayanena muktilakSaNataTaprAptaye kRtaprayatnA api tasmAd iSThArthasiddhim apazyanto vyAvRtya syAdvAdarUpakUpastambhAlaGkRtatAvakInazAsanapravahaNopasarpaNam eva yadi zaraNIkurvate tadA teSAM bhavArNavAd bahirniSkramaNamanorathaH saphalatAM kalayati nAparatheti kAvyArthaH//19// evaM kriyAvAdinAM prAvAdukAnAM katipayakugrahanigrahaM vidhAya sAMpratam akriyAvAdinAM laukAyatikAnAM mataM sarvAdhamatvAd ante upanyasyan tanmatamUlasya pratyakSapramANasyAnumAnAdipramANAntarAnaGgIkAre 'kiJcitkaratvapradarzanena teSAM prajJAyAH pramAdam Adarzayati/ vinAnumAnena parAbhisaMdhim asaMvidAnasya tu nAstikasya/ na sAMprataM vaktum api kva ceSTA kva dRSTamAtraM ca hahA pramAdaH//20// pratyakSam evaikaM pramANam iti manyate cArvAkaH/ tatra saMnahyate// anu pazcAd liGgasaMbandhagrahaNasmaraNAnantaraM mIyate paricchidyate dezakAlasvabhAvaviprakRSTo 'rtho 'nena jJAnvizeSeNety anumAnam/ prastAvAt svArthAnumAnam/ tenAnumAnena laiGgikapramaNena vinA parAbhisaMdhiM parAbhiprAyam asaMvidAnasya samyagajAnAnasya/ tuzabdaH pUrvavAdibhyo bhedadyotanArthaH/ pUrveSAM vAdinAm AstikatayA vipratipattisthAneSu kSodaH kRtaH nAstikasya tu vaktum api naucitI kuta eva tena saha kSoda iti tuzabdArthaH/ nAsti paralokaH puNyaM pApam iti vA matir asya/ (p.131) nAstikAstikadaiSTikam iti nipAtanAn nAstikaH/ tasya nAstikasya laukAyatikasya/ vaktum api na sAMpratam vacanam apy uccArayitu nocitam/ tatas tUSNIMbhAva evAsya zreyAn/ dUre prAmANikapariSadi pravizya pramANopanyAsagoSThI/ vacanaM hi parapratyAyanAya pratipAdyate/ pareNa cApratipitsitam arthaM pratipAdayann asau satAm avadheyavacano bhavaty unmattavat/ nanu katham iva tUSNIkataivAsya zreyasI yAvatA ceSTAvizeSAdinA pratipAdyasyAbhiprAyam anumAya sukaram evAnena vacanoccAraNam ity AzaGkyAha kva ceSTA kva dRSTamAtram ca iti/ kveti bRhadantare/ ceSTA iGgitam/ parAbhiprAyarUpasyAnumeyasya liGgam/ kva ca dRSTamAtram/ darzanaM dRSTam/ bhAve ktaH/ dRSTam eva dRSTamAtram pratyakSamAtram/ tasya liGganirapekSapravRttitvAt/ ata eva dUrAntaram etayoH/ na hi pratyakSeNAtIndriyAH paracetovRttayaH parijJAtuM zakyAH/ tasyaindriyakatvAt/ mukhaprasAdAdiceSTayA tu liGgabhUtayA parAbhiprAyasya nizcaye anumAnapramANam anicchato 'pi tasya balAd Apatitam/ tathA hi/ madvacanazravaNAbhiprAyavAn ayaM puruSaH/ tAdRgmukhaprasAdAdiceSTAnyathAnupapatter iti/ ataz ca hahA pramAdaH/ hahA iti khede/ aho tasya pramAdaH pramattatA yad anubhUyamAnam apy anumAnaM pratyakSamAtrAGgIkAreNApahnute/ atra saMpUrvasya vetter akarmakatva evAtmanepadam atra tu karmAsti tat katham atrAnaz/ atrocyate/ atra saMvedituM zaktaH saMvidAna iti kAryam/ vayaHzaktizIle iti zaktau AnavidhAnAt/ tataz cAyam arthaH/ anumAnena vinA parAbhisaMhitaM samyag veditum azaktasyeti/ evaM parabuddhijJAnAnyathAnupapattyAyam anumAnaM haThAd aGgIkAritaH/ tathA prakarAntareNApy ayam aGgIkArayitavyaH/ tathA hi/ cArvAkaH kAzcij jJAnavyaktIH saMvAditvenAvyabhicAriNIr upalabhyAnyAz ca visaMvAditvena vyabhicAriNIH punaH (p.132) kAlAntare tAdRzItarANAM jJAnvyaktInAm avazyaM pramANatetarate vyavasthApayet/ na ca saMnihitArthabalenotpadyamAnM pUrvAparaparAmarzazUnyaM pratyakSa pUrvAparakAlabhAvinInAM jJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavyavashApakaM nimittam upalakSayituM kSamate/ na cAyaM svapratItigocarANAm api jJAnavyaktInAM paraM prati prAmANyam aprAmANyaM vA vyavathApayituM prabhavati/ tasmAd yathAdRSTajJAnavyaktisAdharmyadvAreNedAnIntanajJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavyavasthApakaM parapratipAdakaM ca pramANAntaram anumAnarUpam upAsIta/ paralokAdiniSedhaz ca na pratyakSamAtreNa zakyaH kartum/ saMnihitamAtraviSayatvAt tasya/ paralokAdikaM cApratiSidhya nAyM sukham Aste pramANAntaraM ca necchatIti DimbhahevAkaH// kiM ca pratyakSasyApy arthAvyabhicArAd eva prAmANyam/ katham itarathA snAnapAnAvagAhanAdyarthakriyAsamarthe marumarIcikAnicayacumbini jalajJAne na prAmANyam/ tac ca arthapratibaddhaliGgazabdadvArA samunmajjator anumAnAgamayor apy arthAvyabhicArAd eva kiM neSyate/ vyabhicAriNor apy anayor darzanAd aprAmANyam iti cet/ pratyakSasyApi timirAdidoSAn nizIthinInAthayugalAvalambino 'pramANasya darzanAt sarvatrAprAmANyaprasaGgaH/ pratyakSAbhAsaM tad iti cet itaratrApi tulyam etad anyatra pakSapAtAt/ evaM ca pratyakSamAtreNa vastuvyavasthAnupapatteH/ tanmUlA jIvapuNyApuNyaparalokaniSedhAdivAdA apramANam eva// evaM nAstikAbhimato bhUtacidvAdo 'pi nirAkAryaH/ tahA ca dravyAlaGkArakAra upayogavarNane/ na cAyaM bhUtadharmaH/ sattvakaThinatvAdivat madyAGgeSu bhrabhyAdimadazaktivad vA pratyekam anupalambhAt/ anabhivyaktAv AtmasiddhiH/ kAyAkarapariNetebhyas tebhyaH sa utpadyata iti cet kAyapariNAmo 'pi tanmAtrabhAvI na kAdAcitkaH/ anyas tv Atmaiva syAt/ ahetutve na dezAdiniyamaH/ (p.133) mRtAd api ca syAt/ zoNitAdyupAdhiH suptAdAv apy asti/ na ca satas tayotpattiH/ bhUyobhUyaH prasaGgAt/ alabdhAtmanaz ca prasiddham arthakriyAkAritvaM virudhyeta/ asataH sakalazaktivikalasya katham utpattau kartRtvam/ anyasyApi prasaGgAt/ tan na bhUtakAryam upayogaH/ kutas tarhi sutotthitasya tadudayaH/ asaMvedanena caitanyasyAbhAvAt/ na/ jAgradavasthAnubhUtasya smaraNAt/ asaMvedanM tu nidropaghAtAt/ kathaM tarhi kAyavikRtau caitanyavikRtiH/ naikAntaH/ zvitrAdinA kazmalavapuSo 'pi buddhizuddheH/ avikAre ca bhAvanAvizeSataH prItyAdibhedadarzanAt/ zokAdinA buddhivikRtau kAyavikArAdarzanAc ca/ pariNAminA vinA ca na kAryotpattiH/ na ca bhUtAny eva tathA pariNamanti/ vijAtIyatvAt/ kAThinyAder anupalambhAt/ aNava evendriyagrAhyatvarUpAM sthUlatAM pratipadyante tajjAtyAdi copalabhyate/ tan na bhUtAnAM dharmaH phalaM vA upayogaH/ tathA bhavAMz ca yadAkSipati tad asya lakSaNam/ sa cAtmA svasaMviditaH/ bhUtAnAM tathAbhAve bahirmukhaM syAt/ gauro 'ham ityAdi tu nAntarmukham/ bAhyakaraNajanyatvAt// anabhyupagatAnumAnaprAmANyasya cAtmaniSedho 'pi durlabhaH/ dharmaH phalaM ca bhUtAnAm upayogA bhaved yadi/ pratyekam upalambhaH syAd utpAdo vA vilakSaNAt// iti kAvyArthaH/ evam uktayuktibhir ekAntavAdapratikSepam AkhyAya sAMpratam anAdyavidyAvAsanApravAsitasanmatayaH pratyakSopalkaSyamANam apy anekAntavAdaM yevamanyante teSAm unmattatAm AvirbhAvayann Aha/ pratikSaNotpAdavinAzayogi- sthiraikamadhyakSamapIkSamANaH/ (p.134) jina tvadAjJAm avamanyate yaH sa vAtakI nAtha pizAcakI vA//21// pratikSaNaM pratisamayam/ utpAdena uttarAkArasvIkAraurupeNa vinAzena ca pUrvAkAraparihAralakSaNena yujyata ity evaMzIlaM pratikSaNOtpAdavinAzayogi/ kiM ta/ sthiraikaM karmatApannam/ sthiram utpAdavinAzayor anuyAyitvAt trikAlavarti yad ekaM dravyaM sthiraikam/ ekazabdo 'tra sAdhAraNavAcI/ utpAde vinAze ca tatsAdhAraNam/ anvayidravyatvAt/ yathA caitramaitrayor ekA jananI sAdhAraNety arthaH/ ittham eva hi tayor ekAdhikaraNatA/ paryAyANAM kathaMcid anekatve 'pi tasya kathaMcid ekatvAt/ evaM trayAtmakaM vastvadhyakSam apIkSamANaH pratyakSam avalokayann api/ he jina rAgAdijaitra/ tvadAjJAm A sAmastyenAnantaradhamaviziSTatayA jJAyante avabuddhyante jIvAjIvAdayaH padArthA yayA sAjJA AgamaH zAsanam tavAjJA tvadAjJA tAM tvadAjJAM bhavatpraNItasyAdvAdamudrAm/ yaH kazcid aviveky avamanyate avajAnAti/ jAtyapekSam ekavacanam avajJayA vA/ sa puruSapazuH vAtakI pizAcakI vA/ vAto rogavizeSo 'syAstIti vAtakI vAtakIva vAtakI vAtUla ity arthaH/ evaM pizAcakIva pizAcakI bhUtAviSTa ity arthaH/ atra vAzabdaH samuccayArtha upamAnArtho vA/ sa puruSApasado vAtakipizAcakibhyAm adhirohati tulAm ity arthaH/ atAtIsArapizAcAt kazcAntaH ity anena matvarthIyaH kazcAntaH/ evaM pizAcakIty api/ yathA kila vAtena pizAcena vAkrAntavapurvastutattvaM sAkSAtkurvann api tadAvezavazAd anyathA pratipadyate evam ayam apy ekAntavAdApasmAraparavaza iti// atra ca jineti sAbhiprAyam/ rAgAdijetRtvAd dhi jinaH/ tataz ca yaH kila vigalitadoSakAluSyatayAvadheyavacanasyApi tatrabhavataH (p.135) zAsanam avamanyate tasya kathaM nonmattateti bhAvaH/ nAtha he svAmin/ alabdhasya samyagdarzanAder lambhakatayA labdhasya ca tasyaiva niraticAraparipAlanopadezadAyitayA ca yogakSemakaratvopapatter nAthaH/ asyAmantraNam/ vastutattvaM cotpAdavyayadhrauvyAtmakam/ tathA hi/ sarvaM vastu dravyAtmanA notpadyate vipadyate vA/ parisphuTam anvayadarzanAt/ lUnapunarjAtanakhAdiSv anvayadarzanena vyabhicAra iti na vAcyam/ pramANena bAdhyamAnasyAnvayasyAparisphuTatvAt/ na ca prastuto 'nvayaH pramANaviruddhaH/ satyapratyabhijJAnasiddhatvAt/ sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe 'nyatvam atha ca na vizeSaH/ satyoz cityapacityor AkRtijAtivyavasthAnAt// iti vacanAt/ tato dravyAtmanA sthitir eva sarvasya vastunaH/ paryAyatmanA tu sarvaM vastUtpadyate vipadyate ca/ askhalitaparyAyAnubhavasadbhAvAt/ na caivaM zukle zaGkhe pItAdiparyAyAnubhavena vyabhicAraH/ tasya skhaldrUpatvAt/ na khalu so ''skhaladrUpo yena pUrvAkAravinAzAjahaddhRtottarAkArotpAdAvinAbhAvI bhavet/ na ca jIvAdau vastuni harSAmarSaudAsInyAdiparyAyaparaMparAnubhavaH skhaladrUpaH/ kasyacid bAdhakasyAbhAvAt/ nanUtpAdAdayaH parasparaM bhidyante na vA/ yadi bhidyante katham ekaM vastu tryAtmakam/ na bhidyante cet tathApi katham ekaM trayAtmakam/ tathA ca/ yady utpAdAdayo bhinnAH katham ekaM trayAtmakam/ athotpAdAdayo 'bhinnAH katham ekaM trayAtmakam// iti cet/ tad ayuktam/ kathaMcid bhinnalakSaNatvena teSAM kathaMcid bhedAbhyupagamAt/ tathA hi/ utpAdavinAzadhrauvyANi syAd bhinnAni bhinnalakSaNatvAt rUpAdivad iti/ na ca bhinnalakSaNatvam asiddham/ (p.136) asata AtmalAbhaH sataH sattAviyogo dravyarUpatayAnuvartanaM ca khalUtpAdAdInAM parasparam asaGkIrNAni lakSaNAni sakalalokasAkSikANy eva// na cAmI bhinnalakSaNA api parasparAnapekSAH khapuSpavad asattvApatteH/ tathA hi/ utpAdaH kevalo nAsti/ sthitivigamarahitavAt kUrmaromavat/ tathA vinAzaH kevalo nAsti/ sthityutpattirahitatvAt tadvat/ evaM sthitiH kevalA nAsti/ vinAzotpAdazUnyatvAt tadvad eva/ ity anyonyApekSANAm utpAdAdInAM vastuni sattvaM pratipattavyam/ tathA coktam/ ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSv ayam/ zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam// payovrato na dadhy atti na payo 'tti dadhivrataH/ agorasavrato nobhe tasmAd vastu trayAtmakam// iti kAvyArthaH// athAnyayogavyavacchedasya prastutatvAd AstAM tAvat sAkSAd bhavAn bhavadIyapravacanAvayavA api paratIrthikatiraskArabaddhakakSA ity AzayavAn stutikAraH syAdvAdavyavasthApanAya prayogam upanyasyan stutim Aha/ anantadharmAtmakam eva tattvam ato 'nyathA sattvam asUpapAdam/ iti pramANAny api te kuvAdi- kuraGgasaMtrAsanasiMhanAdAH//22// tattvaM paramArthabhUtaM vastu jIvAjIvalakSaNam anantadharmAtmakam eva/ anantAs trikAlaviSayatvAd aparimitA ye dharmAH sahabhAvinaH kramabhAvinaz ca paryAyAs ta evAtmA svarUpaM yasya tad anantadharmAtmakam/ (p.137) evakAraH prakArAntaravyavacchedArthaH/ ata evAha ato 'nyathA ityAdi/ ato 'nyathA uktaprakAravaiparItyena/ sattvaM vastutattvam/ asUpapAdam sukhenopapAdyate ghaTanAkoTisaMTaGkam Aropyata iti sUpapAdam na tathA asUpapAdaM durghaTam ity arthaH/ anena sAdhanaM darzitam/ tathA hi/ tattvam iti dharmi/ anantadharmAtmakatvaM sAdhyo dharmaH/ sattvAnyathAnupapatter iti hetuH/ anyathAnupapattyekalakSaNatvAd dhetoH/ antarvyAptyaiva sAdhyasya siddhatvAd dRSTAntAdibhir na prayojanam/ yad anantadharmAtmakaM na bhavati tat sad api na bhavati yathA viyadindIvaram iti kevalavyatirekI hetuH/ sAdharmyadRSTAntAnAM pakSakukSinikSiptatvenAnvayAyogAt/ anantadharmAtmakatvaM cAtmani tAvat sAkArAnAkAropayogitA kartRtvaM bhoktRtvaM pradezASTakanizcalatA amUrtatvam asaMkhyAtapradezAtmakatA jIvatvam ityAdayaH sahabhAvino dharmAH/ harSaviSAdazokasukhaduHkhadevanaranArakatiryaktvAdayas tu kramabhAvinaH/ dharmAstikAyadiSv apy asaMkhyeyapradezAtmakatvaM gatyAdyupagrahakAritvaM matyAdijJAnaviSayatvaM tattadavacchedakAvacchedyatvam avasthitatvam arUpitvam ekadravyatvaM niSkriyatvam ityAdayaH/ ghaTe punar AmatvaM pAkajarUpAdimattvaM pRthubughnodaratvaM kambugrIvatvaM jalAdidhAraNAharaNasAmarthyaM matyAdijJAnajJeyatvaM navatvaM purANatvam ityAdayaH/ evaM sarvapadArtheSv api nAnAnayamatAbhijJena zAbdAnArthAMz ca paryAyAn pratItya vAcyam// atra cAtmazabdenAnanteSv api dharmeSv anuvRttirUpam anvayidravyaM dhvanitam/ tataz ca utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat iti vyavasthitam/ evaM tAvadartheSu/ zabdeSv api udAttAnudAttasvaritavivRtasaMvRgaghoSavadaghoSatAlpaprANamahAprANatAdayas tattadarthapratyAyanazaktyAdayaz cAvaseyAH/ asya hetor asiddhaviruddhAnaikAntikatvAdikaNTakoddhAraH (p.138) svayam abhyUhyaH/ ity evam ullekhazekharANi te tava pramANAny api nyAyopapannasAdhanavAkyAny api/ AstAM tAvat sAkSAtkRtadravyaparyAyanikAyo bhavAn/ tAvad etAny api kuvAdikuraGgasaMtrAsanasiMhanAdAH kuvAdinaH kutsitavAdinaH/ ekAMzagrAhaknayAnuyAyino 'nyatIrthikAH ta eva saMsAravanagahanavasanavyasanitayA kuraGgA mRgAs teSAM samyaktrAsane siMhanAdA iva siMhanAdAH/ yathA siMhasya nAdamAtram apy AkarNya kuraGgAs trAsam AsUtrayanti tathA bhavat praNItaivaMprakArapramANavacanAny api zrutvA kuvAdinas trasnutAm aznuvate/ prativacanapradAnakAtaratAM bibhratIti yAvat/ ekaikaM tvadupajJaM pramANam anyayogavyavacchedakam ity arthaH// atra pramaNAnIti bahuvacanam evaMjAtIyAnAM pramANAnaM bhagavacchAsane AnantyajJApanArtham/ ekaikasya sUtrasya sarvodadhisalilasarvasaridbAlukAnantaguNArthatvAt/ teSAM ca sarveSAm api sarvavinmUlatayA pramANatvAt/ atha vA ityAdibahuvacanAntA gaNasya saMsUcakA bhavantIti nyAyAt itizabdena pramANabAhulyasUcanAt pUrvArdhe ekasminn api pramANe upanyaste ucitam eva bahuvacanam// iti kAvyArthaH// anantaram anantadharmAtmakatvaM vastuni sAdhyaM mukulitam uktam/ tad eva saptabhaGgIprarUpaNadvAreNa prapaJcayan bhagavato niratizayaM vacanAtizayaM ca stuvann Aha/ aparyayaM vastu samasyamAnam adravyam etac ca vivicyamAnam/ AdezabhedoditasaptabhaGgam adidRzas tvaM budharUpavedyam//23// (p.139) samasyamAnaM saMkSepeNocyamAnM vastu aparyaym avivakSitaparyAyam/ vasanti guNaparyAyA asminn iti vastu dharmAdharmAkAzapudgalakAlajIvalakSaNaM dravyaSaTkam/ ayam abhiprAyaH/ yadaikam eva vastvAtmaghaTAdikaM cetanAcetanaM satAm api paryAyANAm avivakSayA dravyarUpam eva vaktum iSyate tadA saMkSepeNAbhyantarIkRtasakalparyAyanikAyatvalakSaNenAbhidhIyamAnatvAd aparyayam ity upadizyate/ kevaladravyarUpam evety arthaH/ yathAtmAyaM ghaTo 'yam ityAdi/ paryAyANAM dravyAnatirekAt/ ata eva dravyAstikanayAH zuddhasaMgrahAdayo dravyamAtram evecchanti/ paryAyANAM tad aviSvagbhUtatvAt/ paryayaH paryavaH paryAyaH ity anarthAntaram/ adravyam ityAdi/ caH punararthe/ sa ca pUrvasmAd vizeSadyotane bhinnakramaz ca/ vivicyamAnaM ceti vivekena pRthagrUpatayocyamAnam/ punar etad vastu adravyam eva/ avivakSitAnvayidravyaM kevalaparyAyarUpam ity arthaH// yadA hy AtmA jJAnadarzanAdIn paryAyAn adhikRtya pratiparyAyaM vicAryate tadA paryAyA eva pratibhAsante na punar AtmAkhyaM kim api dravyam/ evaM ghaTo 'pi kuNDalauSThapRthubudhnodarapUrvAparAdibhAgAdyavayavApekSayA vivicyamAnH paryAyA eva na punar ghaTAkhyaM tadatiriktaM vastu/ ata eva paryAyAstikanayAnupAtinaH paThanti/ bhAgA eva hi bhAsante saMniviSTAs tathA tathA/ tadvAn naiva punaH kazcin nirbhAgaH saMpratIyate// iti/ tataz ca dravyaparyAyobhayAtmakatve 'pi vastuno dravyanayArpaNayA paryAyanayAnarpaNayA ca dravyarUpatA paryAyanayArpaNayA dravyanayAnarpaNayA ca paryAyarUpatA ubhayanayArpaNayA ca tadubhayarUpatA/ ata evAha vAcakamukhyaH arpitAnarpitasiddheH iti/ evaMvidhaM dravyaparyAyAtmakaM vastu tvam eva adIdRzaH tvam eva darzitavAt/ nAnya iti kAkdvAvadhAraNAvagatiH// (p.140) nanv anyAbhidhAnapratyayayogyaM dravyamamanyAbhidhAnapratyayaviSayAz ca paryAyAH tat katham ekam eva vastUbhayAtmakam ity AzaGkya vizeSaNadvAreNa pariharati AdezabhedetyAdi/ Adezabhedena sakalAdezavikalAdezalakSaNenAdezadvayenoditAH pratipAditAH saptasaMkhyA bhaGgA vacanaprakArA yasmin vastuni tat tathA/ nau yadi bhagavatA tribhuvanabandhunA nirvizeSatayA sarvebhya evaMvidhaM vastutattvam upadarzitaM tarhi kimarthaM tIrthAntarIyAH tara vipratipadyanta ity Aha budharUpavedyam iti/ budhyante yathAvasthitaM vastutattvaM sAretaraviSayavibhAgavicAraNayA iti budhAH/ prakRSTA budhA budharUpAH naisargikAdhigamikAnyatarasamyagdarzanavizadIkRtajJAnazAlinaH prANinaH/ tair eva vedituM zakyaM vedyaM paricchedyam/ na punaH svasvazAstratattvAbhyAsaparipAkazANAnizAtabuddhibhir apy anyaiH/ teSAm anAdimithyAdarzanavAsanAdUSitamatitayA yathAsthitavastutattvAnavabodhena budharUpatvAbhAvAt/ tathA cAgamaH/ sadasadvisesaNAu bhavaheujahicchiovalaMbhAu/ NANaphalAbhAvAu micchAdiTThissa aNNANaM//1// ata eva tatparigRhItaM dvAdazAGgam api mithyAzrutam Amananti/ teSAm upapattinirapekSaM yadRcchayA vastutattvopalambhasaMrambhAt/ samyagdRSTiparigRhItaM tu mithyAzrutam api samyakzrutatayA pariNamati samyagdRzAm/ sarvavidupadezAnusAripravRttitayA mithyAzrutoktasyApy arthasya yathAvasthitavidhiniSedhaviSayatayonnayanAt/ tathA hi kila vede ajair yaSTavyam ityAdivAkyeSu mithyAdRzo 'jazabdaM pazuvAcakatayA vyAcakSate samyagdRzas tu janmAprAyogyaM trivArSikaM yavavrIhyAdi paJcavArSikaM tilamasUrAdi saptavArSikaM kaGgusarSapAdi dhAnyaparyAyatayA paryavasAyayanti/ ata eva ca bhagavatA zrIvardhamAnasvAminA (p.141) vijJAnghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAny evAnuvinazyati na pretya saMjJAsti ityAdiRcaH zrImadindrabhUtyAdInAM dravyagaNadharadevAnAM jIvAdiniSedhakatayA pratibhAsamAnA api tadvyavasthApakatayA vyAkhyAtAH/ tathA smArtA api na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune/ pravRttir eSA bhUtAnAM nivRttis tu mahAphalA// iti zlokaM paThanti/ asya ca yathAzrutArthavyAkhyAne 'saMbaddhapralApa eva/ yasmin hy anuSThIyamAne doSo nAsty eva tasmAn nivRttiH katham iva mahAphalA bhaviSyati/ ijyAdhyayanadAnAder api nivRttiprasaGgAt/ tasmAd anyadaidaMparyamasya zlokasya/ tathA hi na mAMsabhakSaNe kRte adoSaH api tu doSa eva/ evaM madyamaithunayor api/ kathaM nAdoSa ity Aha yataH pravRtir eSA bhUtAnAm/ pravartanta utpadyante 'syAm iti pravRttiH utpattisthAnam/ bhUtAnAM jIvAnAM tattajjIvasaMsaktihetur ity arthaH/ prasiddhaM ca mAMsamadyamaithunAnAM jIvasaMsaktimUlakAraNatvam Agame/ AmAsu ya pakkAsu ya vipaccamANAsu maMsapesIsu/ AyaMtiamuvavAo bhaNio u NigoajIvANaM//1// majje mahummi maMsammi NavaNIyammi cautthae/ uppajjaMti aNaMtA tavvaNNA tattha jaMtuNo//2// ehuNasaNNArUDho Navalakkha haNei suhumajIvANaM/ kevaliNA paNNattA saddahiavvA sayA kAlaM//3// tathA hi itthIjoNIe saMbhavaMti beiMdiyA u je jIvA/ ikko va do tiNNi va lakkhapuhuttaM ca ukkosaM//4// (p.142) puriseNa saha gayAe tesiM jIvANa hoi uddavaNaM/ veNugadiTThaMtanaM tattAyasalAgaNAeNaM//5// saMsaktAyAM yonau dvIndriyA ete/ zukrazoNitasaMbhavAs tu garbhajapaJcendriyA ime// paMciMdiyA maNussA egaNarabhuttaNArigabbhammi/ ukkosaM NavalakkhA jAyMti egavelAe//6// NavalakkhANaM majjhe jAyai ikkassa duNha va samattI/ sesA puNa em eva ya vilayaM vaccaMti tattheva//7// tad evaM jIvopamardahetutvAn na mAMsabhakSaNAdikam aduSTam iti prayoga/ atha vA bhUtAnAM pizAcaprAyANAm eSA pravRttiH/ ta evAtra mAMsabhakSaNAdau pravartante na punar vivekina iti bhAvaH/ tad evaM mAMsabhakSaNAder duSTatAM spaSTIkRtya yad upadeSTavyaM tadAha/ nivRttis tu mahAphalA/ tur evakArArthaH/ tuH syAd bhedevadhAraNe iti vacanAt/ tataz caitebhyo mAMsabhakSaNAdibhyo nivRttir eva mahAphalA svargApavargaphalapradA na punaH pravRttir apIty arthaH/ ata eva sthAnAntare paThitam varSe varSezvamedhena yo yajeta zataM samAH/ mAMsAni ca na khAdedyas tayos tulyaM bhavet phalam// ekarAtroSitasyApi yA gatir brahmacAriNaH/ na sA kratusahasreNa prAptuM zakyA yudhiSThira// madyapAne tu kRtaM sUtrAnuvAdaiH/ tasya sarvavigarhitatvAt/ tAn evaMprakArAn arthAt katham iva budhAbhAsAs tIrthikA veditum arhantIti kRtam atiprasaGgena// atha ke 'mI saptabhaGgAH kazcAyam Adezabheda ity ucyate/ ekatra jIvAdau vastuny ekaikasattvAdidharmaviSayapraznavazAd avirodhena pratyakSAdibAdhAparihAreNa (p.143) pRthagbhUtayoH samuditayoz ca vidhiniSedhayoH paryAlocanayA kRtvA syAcchabdalAJchito vakSyamANaiH saptabhiH prakArair vacanavinyAsaH saptabhaGgIti gIyate/ tad yathA/ syAd asty eva sarvam iti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH 1/ syAn nAsty eva sarvam iti niSedhakalpanayA dvitIyaH 2/ syAd asty eva syAn nAsty eveti kramato vidhiniSadhakalpanayA tRtIyaH 3/ syAd avaktavyaveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturthaH 4/ syAd asty eva syAd avaktavyam eveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca paJcamaH 5/ syAn nAsty eva syAd avaktavyam eveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH 6/ syAd asty eva syAn nAsty eva syAd avaktavyam eveti kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptamaH 7// tatra syAt kathaMcit svadravyakSetrakAlabhAvarUpeNAsty eva sarvaM kumbhAdi na punaH paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa/ tathA hi kumbho dravyataH pArthivatvenAsti nApy AdirUpatvena/ kSetrataH pATaliputrakatvena na kAnyakubjAditvena/ kAlataH zaiziratvena na vAsantikAditvena/ bhAvataH zyAmatvena na raktAditvena/ anyathetararUpApattyA svarUpahAniprasaGga iti/ avadhAraNAM cAtra bhaGge 'nabhimatArthavyAvRttyartham upAttam/ itarathAnabhibhihitatulyataivAsya vAkyasya prasajyeta/ pratiniyatasvArthAnabhidhAnat/ yad uktam vAkye 'vadhAraNaM tAvad aniSTArthanivRttaye/ kartavyam anyathAnuktasamatvAt tasya kutracit// tahApy asty eva kumbha ity etavanmAtropAdAne kumbhasya stambhAdyastitvenApi sarvaprakAreNAstitvaprApteH pratiniyatasvarUpAnupapattiH syAt/ tatpratipattaye syAd iti zabdaH prayujyate/ syAt kathaMcit svadravyAdibhir evAyam asti na paradravyAdibhir apIty arthaH/ yatrApi cAsau (p.144) na prayujyate tarApi vyavacchedaphalaivakAravad buddhimadbhiH pratIyata eva/ yad uktam so 'prayukto 'pi vA tajjJaiH sarvatrArthAt pratIyate/ yathaivakAro 'yogAdivyavacchedaprayojanaH//1// iti prathamo bhaGgaH// styAt kathaJcin nAsty eva kumbhAdiH svadravyAdibhir eva paradravyAdibhir api stuno 'sattvAniSTau hi pratiniyatasvarUpAbhAvAd vastupratiniyatir na syAt/ na cAstitvaikAntavAdibhir atra nAstitvam asiddham iti vaktavyam/ kathaMcit tasya vastuni yuktisiddhatvAt sAdhanavat/ na hi kvacid anityatvAdau sAdhye sattvAdisAdhanasyAstitvaM vipakSe nAstitvam antareNopapannam/ tasya sAdhanatvAbhAvaprasaGgAt/ tasmAd vastuno 'stitvaM nAstitvenAvinAbhUtaM nAstitvaM ca teneti/ vivakSAvazAc cAnayoH pradhAnopasarjanabhAvaH/ evam uttarabhaGgeSv api jJeyam/ arpitAnarpitasiddheH iti vAcakavacanAt/ iti dvitIyaH// tRtIyaH spaSTa eva// dvAbhyAm astitvanAstitvadharmAbhyAM yugapatpradhAnatayArpitAbhyAm ekasya vastuno 'bhidhitsAyAM tAdRzasya zabdasyAsaMbhavAd avaktavyaM jIvAdivastu/ tathA hi sadasattvaguNadvayaM yugapad ekatra sad ity anena vaktum azakyam/ tasyAsattvapratipAdanasamarthatvAt/ tathAsad ity anenApi/ tasya sattvapratyAyanasAmarthyAbhAvAt/ na ca puSpadantAdivat sAGketikam ekaM padaM tad vaktuM samartham tasyApi krameNArthadvayapratyAyane sAmarthyopapatteH/ zatRzAnayoH saMketitasacchabdavat/ ata eva dvandvakarmadhArayavRttyor vAkyasya ca na tadvAcakatvam/ iti sakalavAcakarahitatvAd avaktavyaM vastu yugapat sattvAsattvAbhyAM pradhAnabhAvArpitAbhyAm (p.145) AkrAntaM vyavatiSThate/ na ca sarvathAvaktavyam/ avaktavyazabdenApy anabhidheyatvaprasaGgAt/ iti caturthaH/ zeSAs trayaH sugamAbhiprAyAH// na ca vAcyam ekatra vastuni vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmAbhyupagamenAnantabhaGgIprasaGgAd asaMgataiva saptabhaGgIti/ vidhiniSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastuny anantAnAm api saptabhaGgInAm eva saMbhavAt/ yathA hi sadasattvAbhyAm evaM sAmAnyavizeSAbhyAm api saptabhaGgy eva syAt/ tathA hi/ syAt sAmAnyaM syAd vizeSaH syAd ubhayaM syAd avaktavyaM syAt sAmAnyAvaktavyaM syAd vizeSAvaktavyaM syAt sAmAnyavizeSAvaktavyam iti/ na cAtra vidhiniSedhaprakArau na sta iti vAcyam/ sAmAnyasya vidhirUpatvAd vizeSasya ca vyAvRttirUpatA niSedhAtmakatvAt/ atha vA pratipakSazabdatvAd yadA sAmAnyasya prAdhAnyaM tadA tasya vidhirUpatA vizeSasya ca niSedharUpatA yadA vizeSasya puraskAras tadA tasya vidhirUpatA itarasya ca niSedharUpatA/ evaM sarvatra yojyam/ ataH suSThUktam anantA api saptabhaGgya eva bhaveyuH iti/ pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAm eva saMbhavAt/ teSAm api saptatvaM saptavidhatajjijJAsAniyamAt/ tasyA api saptavidhatvaM saptadhaiva tatsaMdehasamutpAdAt/ tasyApi saptavidhatvaniyamaH svagocaravastudharmANAM saptavidhatvasyaivopapatter iti/ iyaM ca saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikaladezasvabhAvA ca/ tatra sakalAdezaH pramANavAkyam/ tallakSaNaM cedam/ pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhir abhedavRttiprAdhAnyAd abhedopacArAd vA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH/ asyArthaH/ kAlAdibhir aSTabhiH kRtvA yad abhedavRtter dharmadharmiNor apRthagbhAvasya prAdhAnyaM tasmAt kAlAdbhir bhinnnAtmanAm api dharmadharmiNAm abhedAdhyAropAd (p.146) vA samakAlam abhidhAyakaM vAkyaM sakaladezaH/ tadviparItas tu vikalAdezo nayavAkyam ity arthaH/ ayam AzayaH/ yaugapadyenAzeSadharmAtmakaM vastu kAlAdibhir abhedaprAdhAnyavRttyAbhedopacAreNa vA pratipAdayati sakalAdezaH/ tasya pramANAdhInatvAt/ vikalAdezas tu krameNa bhedopacArAd bhedaprAdhAnyAd vA tad abhidhatte/ tasya nayAtmakatvAt// kaH punaH kramaH kiM ca yaugapadyam/ yadAstitvAdidharmANAM kAlAdibhir bhedavivakSA tadaikazabdasyAnekArthapratyAyane zaktyabhAvAt kramaH/ yadA tu teSAm eva dharmANAM kAlAdibhir abhedena vRttam AtmarUpam ucyate tadaikenApi zabdenaikadharmapratyAyanamukhena tadAtmakatAm ApannasyAnekazeSadharmarUpasya vastunaH pratipAdanasaMbhavAd yaugapadyam// ke punaH kAlAdayaH/ kAlH AtmarUpam arthaH saMbandhaH upakAraH guNidezaH saMsargaH zabdaH/ tatra syAj jIvAdivastv asty evety atra yat kAlam astitvaM tatkAlAH zeSAnantadharmA vastuny ekatreti teSAM kAlenAbhedavRttiH (1)/ yad eva cAstitvasya tadguNatvam AtmarUpaM tad evAnyAnantaguNAnAm apIty AtmarUpeNAbhedavRttiH (2)/ ya eva cAdhAro 'rtho dravyAkhyo 'stitvasya sa evAnyaparyAyaNAm ity arthenAbhedavRttiH (3)/ ya eva cAviSvagbhAvaH kathaMcittAdAtmyalakSaNaH saMbandho 'stitvasya sa eva zeSavizeSANAm iti saMbandhenAbhedavRttiH (4)/ ya eva copakAro 'stitvena svAnuraktatvakaraNaM sa eva zeSair api guNair ity upakAreNAbhedavRttiH (5)/ ya eva guNinaH saMbandhI dezaH kSetralakSaNo 'stitvasya sa evAnyaguNAnAm iti guNidezenAbhedavRttiH (6)/ ya eva caikavastvAtmanAstitvasya saMsargaH sa eva zeSadharmANAm iti saMsargeNAbhedavRttiH (7)/ aviSvagbhAve (p.147) 'bhedaH pradhAnaM bhedo gauNaH saMsarge tu bhedaH pradhAnam abhedo gauNa iti vizeSaH/ ya eva cAstIti zabdo 'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH sa eva zeSAnantadharmAtmakasyApIti zabdenAbhedavRttiH (8) paryAyArthikanayaguNabhAve dravyArthikanayaprAdhAnyAd upapadyate dravyArthikaguNabhAve paryAyArthikaprAdhAnye tu na guNAnAm abhedavRttiH saMbhavati/ samakAlam ekatra nAnAguNAnAm asaMbhavAt/ saMbhave vA tadAzrayasya tAvaddhA bhedaprasaGgAt/ nAnAguNAnAM saMbandhina AtmarUpasya ca bhinnatvAt/ AtmarUpAbhede teSAM bhedasya virodhAt/ svAzrayasyArthasyApi nAnAtvAt anyathA nAnAguNAzrayatvasya virodhAt/ saMbandhasya ca saMbandhibhedena bhedadarzanAt nAnAsaMbandhibhir ekatraikasaMbandhAghaTanAt/ taiH kriyamANasyopakArasya ca pratiniyatarUpasyAnekatvAt anekair upakAribhiH kriyamANasyopakArasya virodhAt/ guNidezasya ca pratiguNaM bhedAt tadabhede bhinnArthaguNAnAm api guNidezAbhedaprasaGgAt/ saMsargasya ca prtisaMsargibhedAt tadabhede saMsargibhedavirodhAt/ zabdasya prativiSayaM nAnAtvAt sarvaguNAnAm ekazabdavAcyatAyAM sArvArthAnAm ekazabdavAcyatApatteH zabdAntaravaikalyApattiH/ tattvato 'stitvAdInAm ekatra vastuny evam abhedavRtter asaMbhave kAlAdibhir bhinnAtmanAm abhedopacAraH kriyate/ tad etAbhyAm abhedavRttyabhedopacArAbhyAM kRtvA pramANapratipannAnantadharmAtmakasya vastunaH samasamayaM yad abhidhAyakaM vAkyaM sa sakalAdezaH pramANavAkyAparaparyAyaH/ nayaviSayIkRtasya vastudharmasya bhedavRttiprAdhAnyAd bhedopacArAd vA krameNa yad abhidhAyakaM vAkyaM sa vikalAdezo nayavAkyAparaparyAyaH/ iti sthitam/ tataH sAdhUktam/ AdezabhedoditasaptabhaGgam// iti kAvyArthaH// (p.148) anantaraM bhagavaddarzitasyAnekAntAtmano vastuno budharUpavedyatvam uktam/ anekAntAtmakatvaM ca saptabhaGgIprarUpaNena sukhonneyaM syAd iti sApi nirUpitA/ tasyAM ca viruddhadharmAdhyAsitaM vastu pazyanta ekAntavAdino 'budharUpA virodham udbhAvayanti teSAM pramANamArgAc cyavanam Aha/ upAdhibhedopahitaM viruddhaM nArtheSvAsattvaM sadavAcyate ca/ ity aprabudhyaiva virodhabhItA jaDAs tad ekAntahatAH patanti//24// artheSu padArtheSu cetanAcetaneSv asattvaM nAstitvaM na viruddhaM na virodhAvaruddham/ astitvena saha virodhaM nAnubhavatIty arthaH/ na kevalam asattvaM na viruddhaM kiM tu sadavAcyate ca/ sac cAvAcyaM ca sadavAcye tayor bhAvau sadavAcyate/ astitvAvaktavyatve ity arthaH/ te api na viruddhe// tathA hi/ astitvaM nAstitvena saha na virudhyate/ avaktavyatvam api vidhiniSedhAtmakam anyonyaM na virudhyate/ atha vA avaktavyatvaM vaktavyatvena sAkaM na virodham udvahati/ anena ca nAstitvAstitvAvaktavyatvalakSaNabhaGgakatrayeNa sakalasaptabhaGgyA nirvirodhatopalakSitA/ amISAm eva trayANAM mukhyatvAc cheSabhaGgAnAM ca saMyogajatvenAmISv evAntarbhAvAd iti// nanv ete dharmAH parasparaM viruddhAs tat katham ekatra vastuny eSAM samAvezaH saMbhavatIti vizeSaNadvAreNa hetum Aha upAdhibhedopahitam iti/ upAdhayo 'vacchedakA aMzaprakArAH teSAM bhedo nAnAtvam tenopahitam arpitam/ sattvasya vizeSaNam etat/ upAdhibhedhopahitaM sadartheSv asattvaM na (p.149) viruddham/ sadavAcyatayoz ca vacanabhedaM kRtvA yojanIyam/ upAdhibhedopahite satI sadavAcyate api na viruddhe/ ayam abhiprAyaH/ parasparaparihArena ye vartete tayoH zItoSNavat sahAnavasthAnalakSaNo virodhaH/ na cAtraivam/ sattvAsattvaor itaretaram aviSvagbhAvena vartanAt/ na hi ghaTAdau sattvam asattvaM parihRtya vartate/ pararUpeNApi sattvaprasaGgAt/ tathA ca tadvyatiriktArthAntarANAM nairarthakyam/ tenaiva tribhuvanArthasAdhyArthakriyANAM siddheH/ na cAsattvaM sattvaM parihRtya vartate/ svarUpeNApy asattvaprApteH/ tathA ca nirupAkhyatvAt sarvazUnyateti/ tadA hi virodhaH syAd yady ekopAdhikaM sattvam asattvaM ca syAt/ na caivam/ yato na hi yenaivAMzena sattvaM tenaivAsattvam api/ kiM tv anyopAdhikaM sattanyopAdhikaM punar asattvam/ svarUpeNa hi sattvaM pararUpeNa cAsattvam/ dRSTaM hy ekasminn eva citrapaTAvayavinyAyopAdhikaM tu nIlatvam anyopAdhikAz cetare varNAH/ nIlatvaM hi nIlIrAgAdyupAdhikaM varNAntarANi ca tattadraJjanadravyopAdhikAni/ evaM mecakaratne 'pi tattadvarNapudgalopAdhikaM vaicitryam avaseyam/ na caibhir dRSTAntaiH sattvAsattvayor bhinnadezatvaprAptiH/ citrapaTAdyavayavina ekatvAt/ tatrApi bhinnadezatvAsiddheH/ kathaMcit pakSas tu dRSTAnte dArSTAntike ca syAdvAdinAM na durlabhaH// evam apy aparitoSaz ced AyuSmatas tarhy ekasyaiva puMsas tattadupAdhibhedAt pitRtvaputratvamAtulatvabhAgineyatvapitRvyatvabhrAtRvyatvAdidharmANAM parasparaviruddhAnAm api prasiddhidarzanAt kiM vAcyam/ evam avaktavyatvAdayo 'pi vAcyA iti/ uktaprakAreNopAdhibhedena vAstavaM virodhAbhAvam aprabudhyaiva ajJAtvaiva/ evakAro 'vadhAraNe/ sa ca teSAM samyagjJAnasyAbhAva eva na punar lezato 'pi bhAva iti vyanakti/ tatas te virodhabhItAH (p.150) sattvAsattvAdidharmANAM bahirmukhazemuSyA saMbhAvito vA virodhaH sahAnavasthAnAdis tasmAd bhItAH trastamAnasAH/ ata eva jaDAH tAttvikabhayahetor abhAve 'pi tathAvidhapazuvadbhIrutvAn mUrkhAH paravAdinaH/ tad ekAntahatAH teSAM sattvAdidharmANAM ya ekAnta itaradharmaniSedhena svAbhipretadharmavyavasthApananizcayas tena hatA iva hatAH patanti skhalnti patitAz ca santas te nyAyamArgAkramaNe na samarthA nyAyamArgAdhvanInAnAM ca sarveSAm apy AkramaNIyatAM yAntAMti bhAvaH/ yad vA patantIti pramANamArgataz cyavante/ loke hi sanmArgacyutaH patita iti paribhASyate/ atha vA yathA vrajAdiparihAreNa hataH patito mUrcchAm atucchAm AsAdya niruddhavAkprasaro bhavaty evaM te 'pi vAdinaH svAbhimataikAntavAdena yuktisaraNim ananusaratA vajrAzaniprAyeNa nihatAH santaH syAdvAdinAM purato 'kiMcitkarA vAGmAtram api noccarayitum Izata iti// atra ca virodhasyopalakSaNatvAd vaiyadhikaraNyam anavasthA saMkaraH vyatikaraH saMzayaH apratipattiH viSayavyavasthAhAniH ity ete 'pi parodbhAvitA doSA abhyUhyAH// tathA hi/ sAmAnyavizeSAtmakaM vastv ity upanyaste pare upAlabdhAro bhavanti/ yathA sAmAnyavizeSayor vidhipratiSedharUpayor viruddhadharmayor ekatrAbhinne vastuny asaMbhavAc chItoSNavad iti virodhaH/ na hi yad eva vidher adhikaraNaM tad eva pratiSedhasyAdhikaraNaM bhavitum arhaty ekarUpatApatteH tato vaiyadhikaraNyam api bhavati// aparaM yenAtmanA sAmAnyasyAdhikaraNaM yena ca vizeSasya tAv apy AtmAnau ekenaiva svabhAvenAdhikaroti dvAbhyAM vA svabhAvAbhyAm/ ekenaiva cet tatra pUrvavad virodhaH/ dvAbhyAM vA svabhAvAbhyAM sAmAnyavizeSAkhyaM svabhAvadvayam adhikaroti tadAnavasthA tAv api svabhAvAntarAbhyAM tAv api svabhAvAntarAbhyAm (p.151) iti// yenAtmanA sAmAnyasyAdhikaraNaM tena sAmAnyasya vizeSasya ca yena ca vizeSasyAdhikaraNaM tena vizeSasya sAmAnyasya ceti saMkaradoSaH// yena svabhAvena sAmAnyaM tena vizeSo yena vizeSas tena sAmAnyam iti vyatikaraH// tataz ca vastuno 'sAdhAraNAkAreNa nizcetum azakteH saMzayaH// tataz cApratipattiH// tataz ca pramANaviSayavyavasthAhAniH iti// ete ca doSAH syAdvAdasya jAtyantaratvAn niravakAzA eva/ ataH syAdvAdamarmavedibhir uddharaNIyAs tattadupapattibhir iti/ svatantratayA nirapekSayor eva sAmAnyavizeSayor vidhipratiSedharUpayos teSAm avakAzAt// atha vA virodhazabdo 'tra doSavAcI/ yathA viruddham AcaratIti/ duSTam ity arthaH/ tataz ca virodhebhyo virodhavaiyadhikaraNyAdidoSebhyo bhItA iti vyAkhyeyam/ evaM ca sAmAnyazabdena sarvA api doSavyaktayaH saMgRhItA bhavanti// iti kAvyArthaH// athAnekAntavAdasya sarvadravyasarvaparyAyavyApitve 'pi mUlabhedApekSayA cAturvidhyAbhidhAnadvAreNa bhagavatas tattvAmRtarasAsvAdasauhityam upavarNayann Aha/ syAn nAzi nityaM sadRzaM virUpaM vAcyaM na vAcyaM sadasat tad eva/ vipazcitAM nAtha nipItatattva- sudhodgatodgAraparaMpareyam//25// syAd ity avyayam anekAntadyotakam aSTAsv api padeSu yojyam/ tad evAdhikRtam evaikaM vastu syAt kathaMcin nAzi vinAzanazIlam anityam ity arthaH/ syAn nityam avinAzadharmIty arthaH/ etAvatA nityAnityAlakSaNam ekaM vidhAnam// tathA syAt sadRzam anuvRttihetusAmAnyarUpam// (p.152) syAd virUpam vividharUpaM visadRzapariNAmAtmakaM vyAvRttihetuvizeSarUpam ity arthaH/ anena sAmAnyavizeSarUpo dvitIyaH prakAraH// tathA syAd vAcyaM vaktavyam// syAn na vAcyam avaktavyam ity arthaH/ atra ca samAse avAcyam iti yuktaM tathApy avAcyapada yo 'nyAdau rUDham ity asabhyatAparihArArthaM na vAcyam ity asamastaM cakAra stutikAraH/ etenAbhilApyAnabhilApyasvarUpas tRtIyo bhedaH// tathA syAt sat vidyamAnam astirUpam ity arthaH/ syAd asat tadvilakSaNam iti/ anena sadasadAkhyA caturthI vidhA// he vipazcitAM nAtha saMkhyAvatAM mukhya iyam anataroktA nipItatattvasudhodgatodgAraparaMparA/ taveti prakaraNAt sAmarthyAd vA gamyate/ tattvaM yathAvasthitavastusvarUpaparicchedaH tad eva jarAmaraNApahAritvAd vibudhopabhogyatvAn mithyAtvaviSorminirAkariSNutvAd AntarAhlAdakAritvAc ca sudhA pIyUSaM tattvasudhA/ nitarAm ananyasAmAnyatayA pItA AsvAditA yA tattvasudhA tasyA udgatA prAdurbhUtA tatkAraNikA udgAraparaMparA udgArazreNir ivety arthaH/ yathA hi kazcid AkaNThaM pIyUSarasam ApIya tadanuvidhAyinIm udgAraparaMparAM muJcati tathA bhagavAn api jarAmaraNApahAri tattvAmRtaM svairam AsvAdya tadrasAuvidhAyinIM prastutAnekAntavAdabhedacatuSTayIlakSaNAm udgAraparaMparAM dezanAmukhenodgIrNavAn ity AzayaH// atha vA yair ekAntavAdibhir mithyAtvagaralabhojanam AtRpti bhakSitaM teSAM tattadvacanarUpA udgAraprakArAH prAk pradarzitAH/ yais tu pacelimaprAcInapuNyaprAgbhArAnugRhItair jagadguruvadanenduniHsyandi tattvAmRtaM manohatya pItaM teSAM vipazcitAM yathArthavAdaviduSAM he nAtha iyaM pUrvadaladarzitollekhazekharodgAraparaMpareti vyAkhyeyam/ ete ca catvAro 'pi vAdAs teSu teSu sthAneSu prAg eva carcitAH/ tathA hi/ AdIpam (p.153) Avyoma samasvabhAvAm iti vRtte nityAnityavAdaH pradarzitaH/ anekam ekAtmakam eva vAcyam iti kAvye sAmAnyavizeSavAdaH saMsUcitaH/ saptabhaGgyAm abhilApyAnabhilApyavAdaH sadasadvAdaz ca carcitaH/ iti na bhUyaH prayAsaH// iti kAvyArthaH// idAnIM nityAnityapakSayoH parasparadUSaNaprakAzanabaddhalakSatayA vairAyamANayor itaretarodIritavividhahetuhetisaMnipAtasaMjAtavinipAtayor ayatnasiddhapratipakSapratikSepasya bhagavacchAsanasAmrAjyasya sarvotkarSam Aha/ ya eva doSAH kila nityavAde vinAzavAde 'pi samAs ta eva/ parasparadhvaMsiSu kaNTakeSu jayaty adhRSyaM jinazAsanaM te//26// kileti nizcaye/ ya eva nityavAde nityaikAntavAde doSA anityaikAntavAdibhiH prasaJjitAH kramayaugapadyAbhyAm arthakriyAnupAttyAdayas ta eva vinAzavAde 'pi kSaNikaikAntavAde 'pi samAH tulyAH nityaikAntavAdibhiH prasajyamAnA anyUunAdhikAH/ tathA hi nityavAdI pramANayati/ sarvaM nityaM sattvAt/ kSaNike sadasatkAlayor arthakriyAvirodhAt tallakSaNaM sattvaM nAvasthAM badhnAtIti tato nivartamAnam ananyazaraNatayA nityatve 'vatiSThate/ tahA hi kSaNiko 'rthaH san vA kAryaM kuryAt asan vA/ gatyantarAbhAvAt/ na tAvad AdyaH pakSaH/ samasamayavartini vyApArAyogAt/ sakalabhAvAnAM parasparaM kAryakAraNabhAvaprAptyAtiprasaGgAc ca/ nApi dvitIyaH pakSaH kSodaM kSamate/ asataH kAryakaraNazaktivikalatvAt/ anyathA zazaviSANAdayo 'pi kAryakAraNAyotsaheran/ vizeSAbhAvAt/ iti// anityavAdI (p.154) nityavAdinaM prati punar evaM pramANayati/ sarvaM kSaNikaM sattvAt/ akSaNike kramayaugapadyAbhyAm arthakriyAvirodhAt arthakriyAkAritvasya ca bhAvalakSaNatvAt tato 'rthakriyA vyAvartamAnA svakroDIkRtAM sattAM vyAvartayed iti kSaNikasiddhiH/ na hi nityo 'rtho 'rthakriyAM krameNa pravartayitum utsahate/ pUrvArthakriyAkaraNasvabhAvopamardadvAreNottarakriyAyAM krameNa pravRtteH/ anyathA pUrvakriyAkaraNAvirAmaprasaGgAt/ tatsvabhAvapracyave ca nityatA prayAti/ atAdavasthyasyAnityatAlakSaNatvAt/ atha nityo 'pi kramavartinaM sahakArikAraNam artham udIkSamANas tAvad AsIt pazcAt tam asAdya krameNa kAryaM kuryAd iti cet na/ sahakArikAraNasya nitye 'rthe 'kiMcitkaratvAd akiMcitkarasyApi pratIkSaNe 'navasthAprasaGgAt/ nApi yaugapadyena nityo 'rtho 'rthakriyAM kurute/ adhyakSavirodhAt/ na hy ekakAlaM sakalAH kriyAH prArabhamANaH kazcid upalabhyate/ karotu vA/ tathApy AdyakSaNa eva sakalakriyAparisamApter dvitIyAdikSaNeSv akurvANasyAnityatA balAd ADhaukate/ karaNAkaraNayor ekasmin virodhAt/ iti// tad evam ekAntadvaye 'pi ye hetavas te yuktisAmyAd viruddhaM na vyabhicarantIty avicAritaramaNIyatayA mugdhajanasya dhyAndhyaM cotpAdayantIti viruddhA vyabhicAriNo 'naikAntikAH/ iti// atra ca nityAnityaikAntapakSapratikSepa evoktaH/ upalakSaNatvAc ca sAmAnyavizeSAdyekAntavAdA api mithas tulyadoSatayA viruddhA vyabhicAriNa eva hetUn upaspRzantIti paribhAvanIyam// athottarArdhaM vyAkhyAyate/ parasparetyAdi/ evaM ca kaNTakeSu kSudrazatruSv ekAntavAdiSu parasparadhvaMsiSu satsu parasparasmAd dhvaMsante vinAzam upayAntIty evaMzIlAH sundopasundavad iti parasparadhvaMsinaH/ teSu he jina te tava zAsanaM syAdvAdaprarUpaNanipuNaM dvAdazAGgIrUpaM pravacanaM parAbhibhAvukAnAM kaNTakAnAM svayam ucchinnatvenaivAbhAvAd adhRSyam (p.155) aparAbhavanIyam/ zaktor he kRtyAz ca iti kRtyavidhAnAd dharSitum azakyaM dharSitum anarhaM vA/ jayati sarvotkarSeNa vartate/ yathA kazcin mahArAjaH pIvarapuNyaparIpAkaH parasparaM vigRhya svayam eva kSayam upeyivatsu dviSatsv ayatnasiddhaniSkaNTakatvaM samRddhaM rAjyam upabhuJjAnaH sarvotkRSTo bhavaty evaM tvacchAsanam api/ iti kAvyArthaH// anatarakAvye nityAnityAdyekAntavAde doSasAmAnyam abhihitam/ idAnIM katipayatadvizeSAn nAmagrAhaM darzayaMs tatprarUpakANAm asadbhUtodbhAvakatayodvRttatathAvidharipujanajanitopadravam iva paritrAtur dharitrIpates trijagatpateH purato bhuvanatrayaM pratyupakArakAritAm AviSkaroti --- naikAntavAde sukhaduHkhabhogau na puNyapApe na ca bandhamokSau/ durnItivAdavyasanAsinaivaM parair viluptaM jagad apy azeSam//27// ekAntavAde nityAnityaikAntapakSAbhyupagame na sukhaduHkhabhogau ghaTete/ na ca puNyapApe ghaTete/ na ca bandhamokSau ghaTete/ punaHpunar naJaH prayogo 'tyantAghaTamAnatAdarzanArthaH// tathA hi ekAntanitye Atmani tAvat sukhaduHkhabhogau nopapadyete/ nityasya hi lakSaNam apracyutAnutpannasthiraikarUpatvam/ tato yadA AtmA sukham anubhUya svakAraNakalApasAmagrIvazAd duHkham upabhuGkte tadA svabhAvabhedAd anityatvApattyA sthiraikarUpatAhAniprasaGgaH/ evaM duHkham anubhUya sukham upabhuJjAnasyApi vaktavyam/ atha avathAbhedAd ayaM vyavahAraH/ na cAvasthAsu bhidyamAnAsv api tadvato bhedaH sarpasyeva kuNDalArjavAdyavasthAsu iti cet na/ (p.156) tAs tato vyatiriktAH avyatiriktA vA/ vyatireke tAs tasyeti saMbandhAbhAvaH/ atiprasaGgAt/ avyatireke tu tadvAn eveti tadavasthitaiva sthiraikarUpatAhAniH/ kathaM ca tadekAntaikarUpatve 'vasthAbhedo 'pi bhavet/ iti// kiM ca sukhaduHkhabhogau puNyapApanivartyau tannirvartanaM cArthakriyA sA ca kUTasthanityasya krameNa akrameNa vA nopAdyata ity uktaprAyam/ ata evoktaM na puNyapApe iti/ puNyaM dAnAdikriyopArjanIyaM zubhaM karma pApaM hiMsAdikriyAsAdhyam azubhaM karma/ te api na ghaTete/ prAguktanIteH// tathA na bandhamokSau/ bandhaH karmapudgalaiH saha pratipradezam Atmano vanhyayaHpiNDavad anyonyasaMzleSaH/ mokSaH kRtsnakarmakSayaH/ tAv apy ekAntanitye na syAtAm/ bandho hi saMyogavizeSaH sa ca aprAptAnAM prAptiH iti lakSaNaH/ prAkkAlabhAvinI aprAptir anyAvasthA uttarakAlabhAvinI prAptiz cAnyA/ tad anayor apy avasthAbhedadoSo dustaraH/ kathaM caikarUpatve sati tasyAkasmiko bandhanasaMyogaH/ bandhanasaMyogAc ca prAk kiM nAyaM mukto 'bhavat/ kiM ca tena bandhanenAsau vikRtim anubhavati na vA/ anubhavati cet carmAdivad anityaH/ nAnubhavati cet nirvikAratve satA asatA vA tena gaganasyeva na ko 'py asya vizeSaH iti bandhavaikalyAn nityamukta eva syAt/ tataz ca vizIrNA jagati bandhamokSavyavasthA/ tathA ca paThanti/ varSAtapAbhyAM kiM vyamnaz carmaNy asti tayoH phalam/ carmopamaz cetaso 'nityaH khatulyaz ced asat phalaH// bandhAnupapattau mokSasyApy anupapattiH/ bandhanavicchedaparyAyatvAn muktizabdasya/ iti// (p.157) evam anityaikAntavAde 'pi sukhaduHkhAdyanupapattiH/ anityaM hi atyantocchedadharmakam/ tathAbhUte cAtmani puNyopAdAnakriyAkAriNo niranvayaM vinaSTatvAt kasya nAma tatphalabhUtasukhAnubhavaH/ evaM pApopAdAnakriyAkariNo 'pi niravayavanAze kasya duHkhasaMvedanam astu/ evaM cAnyaH kriyAkArI anyaz ca tatphalabhoktA ity asamaJjasam Apadyate/ atha yasminn eva hi saMtAne AhitA karmavAsanA/ phalaM tatraiva saMdhatte karpAse raktatA yathA// itivacanAn nAsamaJjasam ity api vAGmAtram/ saMtAnavAsanayor avAstavatvena prAg eva nirloThitatvAt/ tathA puNyapApe 'pi na ghaTete/ tayor hi arthakriyA sukhaduHkhopabhogaH tadanupapattiz cAnantaram evoktA/ tato 'rthakriyAkAritvAbhAvAt tayor apy aghaTamAnatvam/ kiM cAnityaH kSaNamAtrasthAyI tasmiMz ca kSaNe utpattimAtravyagratvAt tasya kutaH puNyapApopAdAnakriyArjanam/ dvitIyAdikSaNeSu cAvasthAtum eva na labhate/ puNyapApopAdAnakriyAbhAve ca puNyapApe kutaH/ nirmUlatvAt/ tadasattve ca kutastanaH sukhaduHkhabhogaH/ AstAM vA kathaMcid etat/ tathApi pUrvakSaNasadRzenottarakSaNena bhavitavyam/ upAdAnAnurUpatvAd upAdeyasya/ tataH pUrvakSaNAd duHkhitAd uttarakSaNaH kathaM sukhita utpadyate/ kathaM ca sukhitAt tataH sa duHkhitaH syAt/ visadRzabhAgatApatteH/ evaM puNyapApAdAv api/ tasmAd yat kiMcid etat// evaM bandhamokSayor apy asaMbhavaH/ loke 'pi hi ya eva baddhaH sa eva mucyate/ niranvayanAzAbhyupagame caikAdhikaraNatvAbhAvAt saMtAnasya cAvAstavatvAt kutas tayoH saMbhAvanAmAtram api/ iti pariNAmini cAtmani svIkriyamANaM sarvaM nirbAdham upapadyate/ (p.158) pariNAmo 'vasthAntaragamanaM na ca sarvathA hy avasthAnam/ na ca sarvathA vinAzaH pariNAms tadvidAm iSTaH// iti vacanAt/ pAtaJjalaTIkAkAro 'py Aha/ avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiH pariNAmaH iti// evaM sAmAnyavizeSasadasadabhilApyAnabhilApyaikAntavAdeSv api sukhaduHkhAdyabhAvaH svayam abhiyuktair abhyUhyaH// athottarArdhavyAkhyA/ evam anupapadyamAne 'pi sukhaduHkhabhogAdivyavahAre paraiH paratIrthikaiH atha ca paramArthataH zatrubhiH/ parazabdo hi zatruparyAyo 'py asti/ durnItivAdavyasanAsinA/ nIyate ekadezaviziSTo 'rthaH pratItiviSayamAbhir iti nItayo nayAH/ duSTA nItayo durnItayo durnayAH/ teSAM vadanaM parebhyaH pratipAdanaM durnItivAdaH/ tatra yad vyasanam atyAsaktiH aucityanirapekSA pravRttir iti yAvat durnItivAdavyasanam/ tad eva sadbodhazarIrocchedanazaktiyuktatvAd asir iva asiH kRpANaH kurnItivAdavyasanAsiH/ tena durnItivAdavyasanAsinA karaNabhUtena durnayaprarUpaNahevAkakhaDgena/ evam ity anubhavasiddhaM prakAram Aha/ apizabdasya bhinnakramtvAd azeSam api jagat nikhilam api trailokyam/ tAtsthyAt tadvyapadeza iti trailokyagatajantujAtam/ viluptam samyagjJAnAdibhAvaprANavyaparApeNena vyApAditam/ tat trAyasva ity AzayaH/ samyagjJAnAdayo hi/ bhAvaprANaH prAvacanikair gIyante/ ata eva siddheSv api jIvavyapadezaH/ anyathA hi jIvadhAtuH prANadhAraNArthe 'bhidhIyate teSAM ca dazavidhaprANadhAraNAbhAvAd ajIvatvaprAptiH/ sA ca viruddhA/ tasmAt saMsAriNo dazavidhadravyaprANadhAraNAj jIvAH/ siddhAz ca jJAnAdibhAvaprANadhAraNAt/ iti siddham// durnayasvarUpaM cottarakAvye vyAkhyAsyAmaH/ iti kAvyArthaH// (p.159) sAMprataM durnayanayapramANaprarUpaNadvAreNa pramANanayair adhigamaH iti vacanAj jIvAjIvAditattvAdhigamanibandhanAnAM teSAM pramANanayAnAM pratipAdayituH svAminaH syAdvAdavirodhidurnayamArganirAkariSNum ananyasAmAnyaM vacanAtizayaM stuvann Aha/ sad eva sat syAt sad iti tridhArtho mIyeta durnItinayapramANaiH/ yathArthadarzI tu nayapramANa- pathena durnItipathaM tvam AsthaH//28// arthyate paricchidyata ity arthaH padArthaH/ tridhA tribhiH prakAraiH/ mIyeta paricchidyeta/ vidhau saptamI/ kais tribhiH prakArair ity Aha/ durnItinayapramANaiH/ nIyate paricchidyate ekadezaviziSTo 'rtha Abhir iti nItayaH nayAH/ duSTAnItayo durnItayo durnayA ity arthaH/ nayA naigamAdyAH/ pramIyate paricchidyate 'rtho 'nekAntaviziSTo 'neneti pramANaM syAdvAdAtmakaM pratyakSaparokSalakSaNam/ durnItayaz ca nayAz ca pramANe ca durnItinayapramANAni taiH/ kenollekhena mIyetety Aha sad eva sat syAt sad iti/ sad iti avyaktatvAn napuMsakatvaM yathA kiM tasyA garbhe jAtam iti/ sad eveti durnayaH/ sad iti nayaH/ syAt sad iti pramANam/ tathA hi/ durnayas tAvat sad eveti bravIti/ asty eva ghaTa iti/ ayaM vastuny ekAntAstitvam evAbhyupagacchann itaradharmANAM tiraskAreNa svAbhipretam eva dharmaM vyavasthApayati/ durnayatvaM cAsya mithyArUpatvAt/ mithyArUpatvaM ca tatra dharmAntarANAM satAm api nihnavAt/ tathA sad ity ullekhavAn nayaH/ sa hy asti ghaTaH iti ghaTe svAbhimatam astitvadharmaM prasAdhayan zeSadharmeSu gajanimIlikAm Alambate/ na cAsya durnayatvam/ dharmAntarAtiraskArAt/ (p.160) na ca pramANatvam/ syAcchabdenAlAJchitatvAt/ syAt sad iti syAt kathaMcit sad vastu iti pramANam/ pramANatvaM cAsya dRSTeSTAbAdhitatvAd vipakSe bAdhakasadbhAvAc ca/ sarvaM hi vastu svarUpeNa sat pararUpeNa cAsad ity asakRd uktam/ sad iti diGmAtradezanArtham// anayA dizA asattvanityatvAnityatvavaktavyatvAvaktavyatvasAmAnyavizeSAdy api boddhavyam// itthaM vastusvarUpam AkhyAya stutim Aha yathArthadarzI ityAdi/ durnItipathaM durnayamArgam/ tuzabdasyAvadhAraNArthasya bhinnakramatvAt tvam eva/ AsthaH tvam eva nirAkRtavAt/ na tIrthAntaradaivatAni/ kena kRtvA/ nayapramANapathena nayapramANe uktasvarUpe/ tayor mArgeNa pracAreNa/ yatas tvaM yathArthadarzI/ yathArtho 'sti tahaiva pazyatIty evaMzIlo yathArthadarzI/ vimalakevalajyotiSA yathAvasthitavastudarzI/ tIrthAntarazAstAras tu rAgAdidoSakAluSyakalaGkitatvena tathAvidhajJAnAbhAvAn na yathArthadarzinaH/ tataH kathaM nAma durnayapathamathane pragalbhante te tapasvinaH/ na hi svayam anayapravRttaH pareSAm anayaM niSeddhum uddhuratAM dhatte/ idam uktaM bhavati/ yathA kazcit sanmArgavedI paropakAradurlalitaH puruSaz caurazvApadakaNTakAdyAkIrNaM mArgaM parityAjya pathikAnAM guNadoSobhayavikalaM doSAspRSTaM guNayuktaM ca mArgam upadarzayati evaM jagannAtho 'pi durnayatiraskaraNena bhavyebhyo nayapramANamArgaM prarUpayatIti/ AsthaH ity asyateradyatanyAM zAstyasUvaktikhyAter aG ity aGi zvayatyasUvacapataH zvAsthavocapaptam iti asthAdeze svarAdes tAsu iti vRddhau rUpam// mukhyavRttyA ca pramANasyaiva prAmANyam/ yac cAtra nayAnAM pramaNatulyakakSatAkhyApanaM tat teSAm anuyogadvArabhUtatayA prajJApanAGgatvajJApanArtham/ catvAri hi pravacanAnuyogamahAnagarasya dvArANy upakramo nikSepo 'nugamo nayaz ceti/ (p.161) eteSAM ca svarUpam AvazyakabhASyAder nirUpaNIyam/ iha tu nocyate/ granthagauravabhayAt/ atra caikatra kRtasamasAntaH pathinzabdaH/ anyatra cAvyutpannaH pathazabdo 'danta iti pathazabdasya dviHprayogo na duSyati// atha durnayanayapramANasvarUpaM kiMcin nirUpyate/ tatrApi prathamaM nayasvarUpam/ tadanadhigame durnayasvarUpasya duSparijJAnatvAt/ atra cAcAryeNa prathamaM durnayanirdezo yathottaraM prAdhAnyAvabodhanArthaH kRtaH/ tatra pramANapratipannArthaikadezaparAmarzo nayaH/ anantadharmAdhyAsitaM vastu svAbhipretaikadharmaviziSTaM nayati prApayati saMvedanakoTim ArohayatIti nayaH/ pramANapravRtter uttarakAlabhAvI parAmarza ity arthaH/ nayAz cAnantAH/ anantadharmatvAd vastunas tadekadharmaparyavasitAnAM vaktur abhiprAyANAM ca nayatvAt/ tathA cavRddhAH/ jAvaiA vayaNapahA tAvaiA ceva huMti nayavAyA/ iti/ tathApi ciraMtanAcAryaiH sarvasaMgrAhisaptAbhiprAyaparikalpanAdvAreNa sapta nayAH pratipAditAH/ tad yathA/ naigamasaMgrahavyavahAraRjusUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtA iti/ katham eSAM sarvagrAhakatvam iti ced ucyate/ abhiprAyas tAvad arthadvAreNa zabdadvAreNa vA pravartate/ gatyantarAbhAvAt/ tatra ye kecanArthanirUpaNapravaNAH pramAtrabhiprAys te sarve 'py Adye nayacatuSTaye 'ntarbhavanti/ ye ca zabdavicAracaturAs te zabdAdinayatraya iti// tatra naigamaH sattAlakSaNaM mahAsAmAnyam avAntarasAmAnyAni ca dravyatvagunatvakarmatvAdIni tathAntyAn vizeSAn sakalAsAdhAraNarUpalakSaNAn avAntaravizeSAMz cApekSayA pararUpavyAvartanakSamAn sAmAnyAd atyantavinirluThitasvarUpAn abhipraiti/ idaM ca svatantrasAmAnyavizeSavAde kSuNNam iti na pRthakprayatnaH/ pravacanaprasiddhanilayanaprasthadRSTAntadvayagamyaz cAyam// (p.162) saMgrahas tu azeSavizeSatirodhAnadvAreNa sAmAnyarUpatayA vizvam upAdatte/ etac ca sAmAnyaikAntavAde prAk prapaJcitam// vyavahAras tv evam Aha/ yathAlokagrAham eva vastv astu kim anayA adRSTAvyavahriyamANavastuparikalpanakaSTapiSTakayA/ yad eva ca lokavyavahArapatham avatarati tasyaivAnugrAhakaM pramaNam upalabhyate netarasya/ na hi sAmAnyam anAdinidhanam ekaM saMGrahAbhimataM pramANabhUmiH/ tathAnubhavAbhAvAt/ sarvasya sarvadarzitvaprasaGgAc ca/ nApi vizeSAH paramANulakSaNAH kSaNakSayiNaH pramANagocarAH/ tathApravRtter abhAvAt/ tasmAdimeva nikhilalokAbAdhitaM pramANaprasiddhaM kiyatkAlabhAvisthUlatAm AbibhrANamudukAdyAharaNAdyarthakriyAnirvartanakSamaM ghaTAdikaM vasturUpaM pAramArthikam/ pUrvottarakAlabhAvitaparyAyaparyAlocanA punar ajyAyasI/ tatra pramANaprasarAbhAvAt/ pramANam antareNa ca vicArasya kartum azakyatvAt/ avastutvAc ca teSAM kiM tadgocaraparyAlocanena/ tathA hi pUrvottarakAlbhAvino dravyavivartAH kSaNakSayiparamANulakSaNA vA vizeSA na kathaMcana lokavyavahAram uparacayanti/ tan na te vasturUpAH/ lokavyavahAropayoginAm eva vastutvAt/ ata eva panthA gacchati kuNDikA sravati girir dahyate maJcAH krozantItyAdivyavahArANAM prAmANyam/ tathA ca vAcakamukhyaH/ laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH iti// RjusUtraH punar idaM manyate/ vartamAnakSaNavivarty eva vasturUpam/ nAtItam anAgataM ca/ atItasya vinaSTatvAd anAgatasyAlabdhAtmalAbhatvAt kharaviSANAdibhyo 'viziSyamANatayA sakalazaktiviraharUpatvAn nArthakriyAnirvartanakSamatvaM tadabhAvAc ca na vastutvam/ yad evArthakriyAkAri (p.163) tad eva paramArthasat iti vacanAt/ vartamAnakSaNAliGgitaM punar vasturUpaM samastArthakriyAsu vyApriyata iti tad eva pAramArthikam/ tad api ca niraMzam abhyupagamtavyam/ aMzavyApter yuktiriktatvAt/ ekasyAnekasvabhAvatAm antareNAnekasvAvayavavyApanAyogAt/ anekasvabhAvatA evAstu iti cet na/ virodhavyAghrAghrAtatvAt/ tathA hi yady ekaH svabhAvaH katham aneko 'nekaz cet katham ekaH/ ekAnekayoH parasparaparihAreNAvasthAnAt/ tasmAt svarUpanimagnAH paramANava eva parasparopasarpaNadvAreNa kathaMcin nicayarUpatAm ApannA nikhilakAryeSu vyApArabhAja iti ta eva svalakSaNaM na sthUlatAM dhArayat pAramArthikam iti/ evam asyAbhiprAyeNa yad eva svakIyaM tad eva vastu na parakIyam/ anupayogitvAt/ iti// zabdas tu rUDhito yAvanto dhvanayaH kasmiMzcid arthe pravartante yathendrazakrapuraMdarAdayaH surapatau teSAM sarveSAm apy ekam artham abhipraiti kila/ pratItivazAt/ yathA zabdAvyatireko 'rthasya pratipAdyate tathaiva tasyaikam anekatvaM vA pratipAdanIyam/ na cendrazakrapurandarAdayaH paryAyzabdAvibhinnArthavAcitayA kadAcana pratIyante/ tebhyaH sarvadA ekAkAraparAmartotpatter askhalitavRttitayA tathaiva vyavahAradarzanAt/ tasmAd eka eva paryAyazabdAnAm artha iti/ zabdyate AhUyate 'nenAbhiprAyeNArtha iti niruktAt ekArthapratipAdanAbhiprAyeNaiva paryAyadhvanInAM prayogAt/ yathA cAyaM paryAyazabdAnAm ekam artham abhipraiti tathA taTas taTI taTam iti viruddhaliGgalakSaNadharmAbhisaMbandhAd vastuno bhedaM cAbhidhatte/ na hi viruddhadharmakRtaM bhedam anubhavato vastuno viruddhadharmAyogo yuktaH/ evaM saMkhyAkAlakArakapuruSAdibhedAd api bhedo 'bhyupagantavyaH/ tatra saMkhyA ekatvAdiH kAlo 'tItAdiH kArakM kartrAdi puruSaH prathamapuruSAdiH// samabhirUDhas tu (p.164) paryAyazabdAnAM pravibhaktam evArtham abhimanyate/ tad yathA indanAd indraH/ paramaizvaryam indrazabdavAcyaM paramArthatas tadvaty arthe/ atadvaty arthe punar upacArato vartate/ na vA kazcit atdvAn/ sarvazabdAnAM parasparavibhaktArthapratipAditayA AzrayAzrayibhAvena pravRttyasiddheH/ evaM zakanAc chakraH pUrdAraNAt purandara ityAdibhinnArthatvaM sarvazabdAnAM darzayati/ pramANayati ca/ paryAyazabdA api bhinnArthAH/ pravibhaktavyutpattinimittakatvAt/ iha ye ye pravibhaktavyutpattinimittakAs te te bhinnArthakA yathendrapazupuruSazabdAH/ vibhinnavyutpattinimittakAz ca paryAyazabdA api/ ato bhinnArthA iti// evaMbhUtaH punar evaM bhASate/ yasminn arthe zabdo vyutpAdyate sa vyutpattinimittam artho yadaiva pravartate tadaiva taM zabdaM pravartamAna abhipraiti na sAmAnyena yathodakAdyAharaNavelAyAM yoSidAdimastakArUdho viziSTaceSTAvAn eva ghaTo 'bhidhIyate na zeSaH/ ghaTazabdavyutpattinimittazUnyatvAt paTAdivad iti/ atItAM bhAvinIM vA ceSTAm aGgIkRtya sAmAnyenaivocyata iti cet na/ tayor vinaSTAnutpannatayA zazaviSANakalpatvAt/ tahApi taddvAreNa zabdapravartane sarvatra pravartayitavyaH/ vizeSAbhAvAt/ kiM ca yady atItavartsyacceSTApekSayA ghaTazabdo 'ceSTAvaty api prayujyeta tadA kapAlamRtpiNDAdAv api tatpravartanaM durnivAraM syAt/ vizeSAbhAvAt/ tasmAd yatra kSaNe vyutpattinimittam avikalam asti tasminn eva so 'rthas tacchabdavAcya iti// atra saMgrahazlokAH/ anyad eva hi sAmAnyam abhinnajJAnakAraNam/ vizeSo 'py anya eveti manyate naigamo nayaH//1// sadrUpatAnatikrAntaM svasvabhAvam idaM jagat/ sattArUpatayA sarvaM saMgRhNan saMgraho mataH//2// (p.165) vyavahAras tu tAm eva prativastu vyavasthitAm/ tahaiva dRzyamAnatvAd vyApArayati dehinaH//3// tatra rjusUtranItiH syAc chuddhaparyAyasaMzritA/ nazvarasyaiva bhAvasya bhAvAt sthitiviyogataH//4// virodhiliGgasaMkhyAdibhedAd bhinnasvabhAvatAm/ tasyaivaM manyamAno 'yaM zabdaH pratyavatiSThate//5// tathAvidhasya tasyApi vastunaH kSaNavartinaH/ rUte samabhirUDhas tu saMjJAbhedena bhinnatAm//6// ekasyApi dhvaner vAcyaM sadA tan nopapadyate/ kriyAbhedena bhinnatvAd evaMbhUto 'bhimanyate//7// eta eva ca parAmarzA abhipretadharmAvadhAraNAtmakatayA zeSadharmatiraskAreNa pravartamAnA durnayasaMjJAm aznuvate/ tadbalaprabhAvitasattAkA hi khalv ete parapravAdAH/ tathA hi/ naigamanayadarzanAnusAriNau naiyAyikavaizeSikau/ saMgrahAbhiprAyapravRttAH sarve 'py advaitavAdAH sAMkhyadarzanaM ca/ vyavahAranayAnupAtiprAyaz cArvAkadarzanam/ RjusUtrAkUtapravRttabuddhayas tAthAgatAH/ zabdAdinayAvalambino vaiyAkraNAdayaH/ uktaM ca sodAharaNaM nayadurnayasvarUpaM zrIdevasUripAdaiH/ tathA ca tadgranthaH/ nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzas taditarAMzaudAsInyataH sa pratipattur abhiprAyavizeSo nayaH iti/ svAbhipretAd aMzAd itarAMzApalApI punar nayAbhAsaH/ sa vyAsasamAsAbhyAM dviprakAraH/ vyAsato 'nekavikalpaH/ samAsatas tu dvibhedo dravyArthikaH paryAyArthikaz ca/ Adyo naigamasaMgrahavyavahArabhedAs tredhA/ dharmayor dharmiNor dharmadharmiNoz ca/ pradhAnopasarjanabhAvena yad vilakSaNaM sa naikagamo naigamaH/ saccaitanyam AtmanIti dharmayoH/ vastuparyAyavad dravyam iti dharmiNoH/ kSaNam ekaM sukhI viSayAsaktajIva iti (p.166) dharmadharmiNoH/ dharmadvayAdInAm aikAntikapArthakyAbhisaMdhir naigamAbhAsaH// yathA Atmani sattvacaitanye parasparam atyantaM pRthagbhUte ityAdi// sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgrahaH/ ayam ubhayavikalpaH paro 'paraz ca/ azeSavizeSeSv audAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtram abhimanyamAnaH paraH saMgrahaH/ vizvam ekaM sat avizeSAd iti yathA/ sattAdvaitaM svIkurvANaH saklavizeSAn nirAcakSANas tadAbhAsaH/ yathA sattaiva tattvaM tataH pRthagbhUtAnAM vizeSANAm adarzanAt/ dravyatvAdIny avAntarasAmAnyAni manvAnas tadbhedeSu gajanimIlikAm avalambamAnaH punar aparasaMgrahaH// dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvadravyANAm aikyaM dravyatvAbhedAd ityAdir yathA/ dravyatvAdikaM pratijAnAnas tadvizeSAn nihnuvAnas tadAbhAsaH/ yathA dravyatvam eva tattvaM tato 'rthAntarabhUtAnAM dravyANAm anupalabdher ityAdi// saMgraheNa gocarIkRtAnAm arthAnAM vidhipUrvakam avaharaNaM yenAbhisaMdhinA kriyate sa vyavahAraH/ yathA yat sat tad dravyaM paryAyo vetyAdi/ yaH punar apAramArthikadravyaparyAyavibhAgam abhipraiti sa vyavahArAbhAsaH/ yathA cArvAkadarzanam// paryAyArthikaz caturdhA RjusUtraH zabdaH samabhirUDha evaMbhUtaz ca// Rju vartamAnakSaNasthAyiparyAyamAtraM prAdhAnyataH sUtrayann abhiprAya RjusUtraH/ yathA sukhavivartaH saMpratyastItyAdiH/ sarvathA dravyApalApI tadAbhAsaH/ yathA tathAgatamatam// kAlAdibhedena dhvaner arthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH/ yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerur ityAdiH/ tadbhedena tasya tam eva samarthayamAnas tadAbhAsaH/ yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerur ityAdayo bhinnakAlaH zabdA bhinnam evArtham abhidadhati bhinnakAlazabdatvAt tAdRksiddhAnyazabdavad ityAdiH// paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnam arthaM samabhirohan samabhirUDhaH/ indanAd indraH zakanAc chakraH pUrdAraNAt purandara ityAdiSu yathA paryAyadhvanInAm abhidheyanAnAtvam eva (p.167) kakSIkurvANas tadAbhAsaH yathendraH zakraH purandara ityAdaya zabdA bhinnAbhidheyA eva bhinnazabdatvAt karikuraGgaturaGgazabdavad ityAdiH// zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyAviSTam arthaM vAcyatvenAbhyupagacchann evaMbhUtaH/ yathendanam anubhavann indraH zakanakriyApariNataH zakraH pUrdAraNapravRttaH purandara ity ucyate/ kriyAnAviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSipaMs tu tadAbhAsaH/ yathA viziSTaceStAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdavAcyaM ghaTazabdapravRttinimittabhUtakriyAzUnyatvAt paTavad ityAdiH// eteSu catvAraH pratham 'rthanirUpaNapravaNatvAd arthanayAH/ zeSAs tu trayaH zabdavAcyArthagocaratayA zabdanayAH// pUrvaH pUrvo nayaH pracuragocaraH paraH paras tu parimitaviSayaH/ sanmAtragocarAt saMgrahAn naigamo bhAvAbhAvabhUmikatvAd bhUmaviSayaH/ sadvizeSaprakAzakAd vyavaharataH saMgrahaH samastasatsamUhopadarzakatvAd bahuviSayaH/ vartamAnaviSayAd RjusUtrAd vyavahAras trikAlaviSayAvalambitvAd analpArthaH/ kAladibhedena bhinnArthopadarzinaH zabdAd RjusUtras tadviparItavedakatvAn mahArthaH pratiparyAyazabdam arthabhedam abhIpsataH samabhirUDhAc chabdas tadviparyayAnuyAyitvAt prabhUtaviSayaH/ pratikriyaM vibhinnam arthaM pratijAnAnAd evaMbhUtAt samabhirUDhas tadanyathArthasthApakatvAn mahAgocaraH/ nayavAkyam api svaviSaye pravartamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM saptabhaGgIm anuvrajati/ iti// vizeSArthinA nayAnAM nAmAnvarthavizeSalakSaNAkSepaparihArAdicarcas tu bhASyamahodadhigandhahastiTIkAnyAyAvatArAdigranthebhyo nirIkSaNIyaH// pramANaM tu samyagarthanirNayalakSaNaM sarvanayAtmakam// syAcchabdalAJchitAnAM nayAnAm eva pramANavyapadezabhAktvAt/ tathA ca zrIvimalanAthastave zrIsamantabhadraH/ nayAs tava syAt padalAJchanA ime rasopaviddhA iva lohadhAtavaH/ bhavanty abhipretakalA yatas tato bhavantam AryAH praNatA hitaiSiNaH// (p.168) iti/ tac ca dvividhaM pratyakSaM parokSaM ca/ tatra pratyakSaM dvidhA sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ca/ sAMvyavahArikaM dvividham indriyAnindriyanimittabhedAt/ tad dvitayam avagrahehAvAyadhAraNAbhedAd ekaikazaz caturvikalpam/ avagrahAdInAM svarUpaM supratItatvAn na pratanyate/ pAramArthikaM punar utpattAv AtmamAtrApekSam/ tad dvividhaM kSAyopazamikaM kSAyikaM ca/ Adyam avadhimanaHparyAyabhedAd dvidhA/ kSAyikaM tu kevalajJAnam iti/ parokSaM ca smRtipratyabhijJAnohAnumAnAgamabhedAt paJcaprakAram/ tatra saMskAraprabodhasaMbhUtam anubhUtArthaviSayaM tad ityAkAraM vedana smRtiH/ tat tIrthakarabimbam iti yathA/ anubhavasmRtihetukaM tiryagUrdhvatAsAmAnyAdigocaraM saMkalanatmakaM jJAnaM pratyabhijJAnam/ yathA tajjAtIya evAyaM gopiNDo gosadRzo gavayaH sa evAyaM jinadatta ityAdi/ upAlambhAnupalambhasaMbhavaM trikAlIkalitasAdhyasAdhanasaMbandhAdyAlambanam idam asmin saty eva bhavatItyAdyAkAraM saMvedanam UhAparanAmA tarkaH/ yathA yAvAn kazcid dhUmaH sa sarvo vahnau saty eva bhavatIti tasminn asaty asau na bhavaty eveti vA/ anumAnaM dvidhA svArthaM parArthaM ca/ tatrAnyathAnupapattyekalakSaNahetugrahaNasaMbandhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM svArtham/ pakSahetuvacanAtmakaM parArtham anumAnam upacArAt/ AptavacanAd AvirbhUtam arthasaMvedanam AgamaH/ upacArAd AptavacanaM ca/ iti smRtyAdInAM ca vizeSasvarUpaM syAdvAdaratnAkarAt sAkSepaparihAraM jJeyam iti/ pramANAntarANAM punar arthApattyupamAnasaMbhavaprAtibhautihyAdInAm atraivAntarbhAvaH// tad evaMvidhena nayapramANopanyAsena durnayamArgas tvayA khilIkRtaH/ iti kAvyArthaH// (p.169) idAnIM saptadvIpasamudramAtro loka iti vAvadUkAnAM tanmAtraloke parimitAnAm eva sattvAnAM saMbhavAt parimitAtmavAdinAM doSadarzanamukhena bhagavatpraNItaM jIvAnantyavAdaM nirdoSatayAbhiSTuvann Aha/ mukto 'pi vAbhyetu bhavaM bhavo vA bhavasthazUnyo 'stu mitAtmavAde/ SaDjIvakAyaM tvam anantasaMkyam Akhyas tathA nAtha yathA doSaH//29// mitAtmavAde saMkhyAtAnAm AtmanAm abhyupagame dUSaNadvayam upatiSThate/ takrameNa darzayati/ mukto 'pi vAbhyetu bhavam iti/ muktaH nirvRtim AptaH/ so 'pi vA/ api vismaye/ vAzabda uttaradoSApekSayA samuccayArthaH yathA devo vA dAnavo veti/ bhavam abhyetuM saMsAram abhyAgacchatu/ ity eko doSaprasaGgaH// bhavo vA bhavasthazUnyo 'stu/ bhavaH saMsAraH sa vA bhavasthazUnyaH saMsArijIvair virahitaH astu bhavatu/ iti dvitIyo doSaprasaGgaH// idam atrAkUtam/ yadi parimitA evAtmAno manyante tadA tattvajJAnAbhyAsaprakarSAdikrameNApavargaM gacchatsu teSu saMbhAvyate khalu sa kazcit kAlo yatra teSAM sarveSAM nirvRtiH/ kAlasyAnAdinidhanatvAd AtmanAM ca parimitatvAt saMsArasya riktatA bhavantI kena vAryatAm/ samunnIyate hi pratiniyatasalilapaTalaparipUrite sarasi pavanatapanAtapanajanodaJcanAdinA kAlAntare riktatA/ na cAyam arthaH prAmANikasya kasyacit prasiddhaH/ saMsArasya svarUpahAniprasaGgAt/ tatsvarUpaM hy etad yatra karmavazavartinaH prANinaH saMsaranti samAsarSuH saMsariSyanti ceti/ sarveSAM ca nirvRtatve saMsArasya vA riktatvaM haThAd abhyupagantavyam/ muktair vA punarbhava Agantavyam/ na ca kSINakarmaNAM bhavAdhikAraH/ (p.170) dagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati nAGkuraH/ karmabIje tathA dagdhe na rohati bhavAGkuraH// iti vacanAt/ Aha ca pataJjaliH/ sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogA iti/ etaTtIkA ca/ satsu klezeSu karmAzayo vipAkArambhI bhavati nocchinnaklezamUlaH/ yathA tuSAvanaddhAH zAlitaNDulA adagdhabIjabhAvAH prarohaNasamarthA bhavanti nApanItatuSA dagdhabIjabhAvA vA tathA klezAvanaddhaH karmAzayo vipAkaprarohI bhavati/ nApanItaklezo na prasaMkhyAnadagdhaklezabIjabhAvo veti/ sa ca vipAkas trividho jAtir Ayur bhoga iti// akSapAdo 'py Aha/ na pravRttiH pratisandhAnAya hInaklezasya iti// evaM vibhaGgajJAnizivarAjarSimatAnusAriNo dUSayitvA uttarArdhena bhagavadupajJam aparimitAtmavAdaM nirdoSatayA stauti/ SaDjIvetyAdi/ tvaM tu he nAtha tathA tena prakAreNa anantasaMkhyam anantAkhyasaMkhyAvizeSayuktam SaDjIvakAyam/ ajIvan jIvanti jIviSyanti ceti jIvAH indriyAdijJAnAdidravyabhAvaprANadhAraNayuktAH teSAM saMdhevAnUrdhve iti cinoter ghaJi Adez ca katve kAyaH samUho jIvakAyaH pRthivyAdiH/ SaNNAM jIvakAyAnAM samAhAraH SaDjIvakAyam/ pAtrAdidarzanAn napuMsakatvam/ atha vA SaNNAM jIvAnAM kAyaH pratyekaM saMghAtaH SaDjIvakayaH taM SaDjIvakAyam/ pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasalakSaNaSaDjIvanikAyam/ tathA tena prakAreNa/ AkhyaH maryAdayA praurupitavAn/ yathA yena prakAreNa/ na doSaH dUSaNam iti/ jAtyapekSam ekavacanam/ prAguktadoSadvayajAtIyA anye 'pi doSA yathA na prAduHSyanti tathA tvaM jIvAnantyam upadiSTavAn ity arthaH/ Akhya iti AGpUrvasya khyAter aDi siddhiH/ tvam ity ekavacanaM cedaM jJApayati yaj jagadguror evaikasyedRk prarUpaNasAmarthyaM na tIrthAntarazAstQNAm iti// (p.171) pRthivyAdInAM punar jIvam itthaM sAdhanIyam/ yathA sAtmikA vidrumazilAdirUpA pRthivI chede samAnadhAtUtthAnAt arzoGkuravat/ bhaumam ambho 'pi sAtmakaM kSatabhUsajAtIyasya svabhAvasya saMbhavAt zAlUravat/ AntarikSam api sAtmakam abhrAdivikAre svataH saMbhUya pAtAt matsyAdivat/ tejo 'pi sAtmakam AhAropAdAnena vRddhyAdivikAropalambhAt puruSAGgavat/ vAyur api sAtmakaH aparapreritatve tiryaggatimattvAt govat/ vanaspatir api sAtmakaH chedAdibhr mlAnyAdidarzanAt puruSAGgavat/ keSAMcit svApAGganopazleSAdivikArAc ca/ apakarSataz caitanyAd vA sarveSAM sAtmakatvasiddhiH/ AptavacanAc ca/ traseSu ca kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdiSu na keSAMcit sAtmakatve vigAnam iti// yathA ca bhagavadupajJe jIvAnantye na doSas tathA diGmAtraM bhAvyate/ bhagavanmate hi SaNNAM jIvanikAyAnAm etad alpabahutvam/ sarvastokAs trasakAyikAH/ tebhyo 'saMkhyAtaguNAs tejaskAyikAH/ tebhyo vizeSAdhikAH pRthivIkAyikAH/ tebhyo vizeSAdhikA apkAyikAH/ tebhyo 'pi vizeSAdhikA vAyukAyikAH/ tebhyo 'nantaguNA vanaspatikAyikAH/ te ca vyAvahArikA avyAvahArikAz ca/ golA ya asaMkhijjA asaMkhaNigoa golao bhaNio/ ikkikkammi Nigoe aNantajIvA muNeavvA// sijjhaMti jattiyA khalu iha saMvavahArajIvarAsio/ eMti aNAivaNassai rAsio tattiyA tammi// it ivacanAt/ yAvantaz ca yato muktiM gacchanti jIvAs tAvanto 'nAdinigodavanaspatirAzes tatrAgacchanti/ na ca tAvatA tasya kAcit parihANiH/ nigodajIvAnantyasyAkSayatvAt/ nigodasvarUpaM ca samayasAgarAd avagantavyam/ anAdyanante 'pi kAle ye kecin nirvRtA (p.172) nirvAnti nirvAsyanti ca te nigodAnAm anantabhAge 'pi na vartante nAvartiSata na vartsyanti/ tataz ca kathaM muktAnAM bhavAgamanaprasaGgaH kathaM ca saMsArasya riktatAprasaktir iti/ abhipretaM caitad anyayUthyAnAm api/ yathA coktaM vArtikakAreNa/ ata eva vizudhyatsu mucyamAneSu saMtatam/ brahmANDalokajIvAnAm anantatvAd azUnyatA// antyanyUnAtiriktatvair yujyate parimANavat/ vastuny aparimeye tu nUnaM teSAm asaMbhavaH// iti kAvyArthaH// adhunA paradarzanAnAM parasparaviruddhArthasamarthakatayA tatsaritvaM prakAzayan sarvajJopajJasiddhAntasyAnyonyAnugatasarvanayamayatayA mAtsaryAbhAvam AvirbhAvayti/ anyonyapakSapratipakSabhAvAd yathA pare matsariNaH pravAdAH/ nayAn azeSAn avizeSam icchan na pakSapAtI samayas tathA te//30// prakarSeNodyate pratipAdyate svAbhyupagato 'rtho yair iti pravAdAH/ yathA yena prakAreNa/ pare bhavacchAsanAd anye/ pravAdA darzanAni/ matsariNaH atizAyane matvarthIyavidhAnAt sAtizayAsahanatAzAlinaH krodhakaSAyakaluSitAntakaraNAH santaH pakSapAtina itarapakSatiraskAreNa svakakSIkRtapakSavyavasthApanapravaNA vartante/ kasmAd hetor matsariNa ity Aha/ anyonyapakSapratipakSabhAvAt/ pacyate vyaktIkriyate sAdhyadharmavaiziSTyena hetvAdibhir iti pakSaH/ kakSIkRtadharmapratiSThApanAya sAdhanopanyAsaH/ tasya pratikUlaH pakSaH pratipakSaH/ (p.173) pakSasya pratipakSo virodhI pakSaH pratipakSaH/ tasya bhAvaH pakSapratipakSabhAvaH/ anyonyaM parasparaM yaH pakSapratipakSabhAvaH pakSapratipakSatvam anyonyapakSapratipakSabhAvaH tasmAt/ tathA hi/ ya eva mImAMsakAnAM nityaH zabda iti pakSaH sa eva saugatAnAM pratipakSaH/ tanmate zabdasyAnityatvAt/ ya eva saugatAnAm anityaH zabda iti pakSaH sa eva mImAMsakAnAM pratipakSaH/ evaM sarvaprayogeSu yojyam/ tathA tena prakAreNa/ te tava/ samyag eti gacchati zabdo 'rtham aneneti punnAmni ghaH samayaH saMketaH/ yad vA samyag avaiparItyena Iyante jJAyante jIvA jIvAdayo 'rthA anena iti samayaH siddhAntaH/ atha vA samyagayante gacchanti jIvAdayaH padArthAH svasmin rUpe pratiSThAM prApnuvanty asminn iti samaya AgamaH/ na pakSapAtInaikapakSAnurAgI/ pakSapAtitvasya hi kAraNaM matsaritvaM parapravAdeSUktam/ tvatsamayasya ca matsaritvAbhAvAn na pakSapAtitvam/ pakSapAtitvaM hi matsaritvena vyAptaM vyApakaM ca nivartamAnaM vyApyam api nivartayatIti matsaritve nivartamAne pakSapAtitvam api nivartata iti bhAvaH/ tava samaya iti vAcyavAcakabhAvalakSaNe saMbandhe SaSThI/ sUtrApekSayA gaNadharakartRkatve 'pi samayasyArthApekSayA bhagavatkartRkatvAd vAcyavAcakabhAvo na virudhyate/ atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA NiuNaM iti vacanAt/ atha vA utpAdavyayadhrauvyaprapaJcaH samayaH/ teSAM ca bhagavatA sAkSAn mAtRkApadarUpatayAbhidhAnAt/ tathA cArSam/ uppanneivA vigameivA dhuveivA ity adoSaH// matsaritvAbhAvam eva vizeSaNadvAreNa samarthayati/ nayAn azeSAn avizeSam icchan iti/ azeSAn samastAn nayAn naigamAdIn avizeSaM nirvizeSaM yathA bhavaty evam icchan AkAGkSan/ sarvanayAtmakatvAd anekAntavAdasya/ yathA vizakalitAnAM muktAmaNInAm ekasUtrAnusyUtAnAM (p.174) hAravyapadeza evaM pRthagabhisandhInAM nayAnAM syAdvAdalakSaNaikasUtraprotAnAM zrutAkhyapramANavyapadeza iti/ nanu pratyekaM nayAnaM viruddhatve kathaM samuditAnAM nirvirodhitA/ ucyate/ yathA hi samIcInaM madhyasthaM nyAynirNetAram AsAdya parasparaM vivadamAnA api vAdino vivAdAd viramanti evaM nayA anyonyaM vairAyamANA api sarvajJazAsanam upetya syAcchabdaprayogopazamitavipratipattayaH santaH parasparam atyantaM suhRdbhUyAvatiSThante/ evaM ca sarvanayAtmakatve bhagavatsamayasya sarvadarzanamayatvam aviruddham eva/ nayarUpatvAd darzanAnAm/ na ca vAcyaM tarhi bhagavatsamayas teSu kathaM nopalabhyata iti/ samudrasya sarvasarinmayatve 'pi vibhaktAsu tAsv anupalambhAt/ tathA ca vaktRvacanayor aikyam adhyavasya zrIsiddhasenadivAkarapAdAH/ udadhAv iva sarvasindhavaH samudIrNAs tvayi nAtha dRSTayaH/ na ca tAsu bhavAn pradRzyate pravibhaktAsu saritsv ivodadhiH// anye tv evaM vyAcakSate/ yathAnyonyapakSapratipakSabhAvAt pare pravAdA matsariNas tathA tava samayaH sarvanayAn madhyasthatayAGgIkurvANo na matsarI/ yataH kathaMbhUtaH/ pakSapAtI pakSam ekapakSAbhinivezaM pAtayati tiraskarotIti pakSapAtI/ rAgasya jIvanAzaM naSTatvAt/ atra ca vyAkhyAne matsarIti vidheyapadaM pUrvasmiMz ca pakSapAtIti vizeSaH/ atra ca kliSTAkliSTavyAkhyAnaviveko vivekibhiH svayaM kAryaH/ iti kAvyArthaH// itthaMkAraM katipayapadArthavivecanadvAreNa svAmino yathArthavAdAkhyaguNam abhiSTutya samagravacanAtizayavyAvarNane svasyAsAmarthyaM dRSTAntapUrvakam (p.175) upadarzayan auddhaty aparihArAya bhaGgyantaratirohitaM svAbhidhAnaM ca prakAzayan nigamanam Aha --- vAgvaibhavaM te nikhilaM vivektum Azasamahe cen mahanIyamukhya/ laGghema jaGghAlatayA samudraM vahema candradyutipAnatRSNAm//31// vibhava eva vaibhavam/ prajJAditvAt svArthe 'N/ vibhor bhAvaH karma ceti vA vaibhavam/ vAcAM vaibhavaM vAgvaibhavaM vacanasaMpatprakarSam/ vibhor bhAva iti pakSe tu sarvanayavyApakatvam/ vibhuzabdasya vyApakaparyAyatayA rUDhatvAt/ te tava saMbandhinaM nikhilaM kRtsnaM vivektuM vicArayituM cet yadi vayam AzAsmahe icchAmaH/ he mahanIyamukhya mahanIyAH pUjyAH paJca parameSThinas teSu mukhyaH pradhAnabhUtaH AdyatvAt tasya saMbodhanam/ nanu siddhebhyo hInaguNatvAd arhatAM kathaM vAgatizayazAlinAm api teSAM mukhyatvam/ na ca hInaguNatvam asiddham/ pravrajyAvasare siddhebhyas teSAM namaskArakaraNazravaNAt/ kAUNa namukkAraM siddhANam abhiggahaMtu so giNhe iti zrutakevalivacanAt/ maivam/ arhadupadezenaiva siddhAnAm api parijJAnAt/ tathA cArSam/ arahantuvaeseNa siddhA NajjhaMti teNa arihAI iti/ tataH siddhaM bhagavata eva mukhyatvam/ yadi tava vAgvaibhavaM nikhilaM vivektum AzAsmahe tataH kim ity Aha/ laGghema ityAdi/ tadA ity adhyAhAryam/ tadA jaGghAlatayA jAGghikatayA vegavattayA samudraM laGghema kila samudram iva atikramAmaH/ tathA vahema dhArayema/ candradyutInAM candramarIcInAM pAnaM candradyutipAnam/ tatra tRSNA tarSobhilASa iti yAvat candradyutipAnatRSNA tAm/ (p.176) ubhayatrApi saMbhAvane saptamI/ yathA kazcic caraNacaGkramaNavegavattayA yAnapAtrAdyantareNApi samudraM laGghitum Ihate yathA ca kazcic candramarIcIr amRtamayIH zrutvA culukAdinA pAtum icchati na caitad dvayam api zakyasAdhanam tathA nyakSeNa bhavadIyavAgvaibhavavarNanAkAGkSApi azakyArambhapravRttitulyA/ AstAM tAvat tAvakInavacanavibhavAnAM sAmastyena vivecanavidhAnaM tadviSayAkAGkSApi mahat sAhasam iti bhAvArthaH/ atha vA laghi zoSaNe iti dhAtor laGghema zoSayema samudraM jaGghAlatayA atirahaMsA/ atikramaNArthalaGghes tu prayoge durlabhaM parasmaipadam anityaM cAtmanepadam iti/ atra ca auddhaty aparihAre 'dhikRte 'pi yadAzAsmahe ity Atmani bahuvacanam AcAryaH prayuktavAMs tad iti sUcayati yad vidyante jagati mAdRzA mandamedhaso bhUyAMsaH stotAraH iti bahuvacanamAtreNa na khalv ahaGkAraH stotari prabhau zaGkanIyaH pratyuta nirabhimAnatAprAsAdopari patAkAropa evAvadhAraNIyaH/ iti kAvyArthaH// eSu ekatriMzativRtteSu upajAticchandaH// evaM vipratArakaiH paratIrthikair vyAmohamaye tamasi nimajjitasya jagato 'bhyuddharaNe 'vyabhicArivacanatAsAdhyenAnyayogavyavacchedena bhagavata eva sAmarthyaM darzayan tadupAstivinyastamAnasAnAM puruSANAm aucitIcaturatAM pratipAdayati/ idaM tattvAtattvavyatikarakarAlendhatamase jaganmAyAkarair iva hataparair hA vinihatam/ tad uddhartuM zakto niyatam avisaMvAdivacanas tvam evAtas trAtas tvayi kRtasaparyAH kRtadhiyaH//32// (p.177) idaM pratyakSopalabhyamAnaM jagat vizvam upacArAj jagadvartI janaH/ hataparaiH hatA adhamA ye pare tIrthAntarIyA hatapare taiH/ mAyAkAraiH indrajAlikair iva zAmbarIyaprayoganipuNair iveti yAvat/ andhatamase nibiDAndhakAre/ hA iti khede/ vinihataM vizeSeNa nihitaM sthApitaM pAtitam ity arthaH/ andhaM karotIty andhayati andhayatIty andhaM tac ca tattamaz cety andhatamasam samavAndhAt tamasaH ity atpratyayaH tasminn andhatamase/ kathaMbhUte 'ndhatamase iti dravyAndhakAravyavacchedArtham Aha/ tattvAtattvavyatikarakarAle tattvaM cAtattvaM ca tattvAtattve tayor vyatikaro vyatikIrNatA vyAmizratA svabhAvavinimayas tattvAtattvavyatikaraH tena karAle bhayaGkare/ yatrAndhatamase tattve atattvAbhinivezo atattve ca tattvAbhiniveza ity evaMrUpo vyatikaraH saMjAyata ity arthaH/ anena ca vizeSaNena paramArthato mithyAtvamohanIyam evAndhatamasam/ tasyaivedRzalakSaNatvAt/ tathA ca granthAntare prastutastutikArapAdAH/ adeve devabuddhir yA gurudhIr agurau ca yA/ adharme dharmabuddhiz ca mithyAtvaM tadviparyayAt// tato 'yam arthaH/ yathA kila aindrajAlikAs tathAvidhasuzikSitaparavyAmohanakalAprapaJcAs tathAvidham auSadhImantrahastalAghavAdiprAyaM kiMcit prayujya pariSajjanaM mAyAmaye tamasi majjayanti tathA paratIrthikair api tAdRkprakAraduradhItakutarkayuktIr upadarzya jagad idaM vyAmohamahAndhakAre nikSiptam iti/ tajjagad uddhartuM mohamahAndhakAropaplavAt RSTuM niyataM nizcitaM tvam eva nAnyaH zaktaH samarthaH/ kim artham ity ittham ekasyaivaM bhagavataH sAmarthyam upavarNyata iti vizeSaNadvAreNa kAraNam Aha/ avisaMvAdivacanaH/ kaSacchedatApalakSaNaparIkSAtrayavizuddhatvena phalaprAptau na visaMvadatIty evaMzIlam avisaMvAdi/ tathAbhUtaM vacanam upadezo yasyAsAv avisaMvAdivacanaH/ avyabhicArivAg (p.178) ity arthaH/ yathA ca pAramezvarI vAg na visaMvAdam AsAdayati tathA tatra tara syAdvAdasAdhane darzitam/ kaSAdisvarUpaM cettham AcakSate prAvacanikAH// pANavahAIANaM pAvaTThANANa jo u paDiseho/ jhANajjhayaNAINaM jo ya vihI esa dhammakaso// bajjhANuTThANeNaM jeNa Na bAhijjae tayaM NiyamA/ saMbhavai ya parisuddhaM so puNa dhammammi cheutti// jIvAibhAvavAo baMdhAipasAhago ihaM tAvo/ eehiM parisuddho dhammo dhammattaNam uvei// tIrthAntarIyAptA hi na prakRtaparIkSAtrayavizuddhavAdina iti te mahAmohAndhatamasa eva jagat pAtayituM samarthA na punas tad uddhartum/ ataH kAraNAt/ kutaH kAraNAt/ kumatadhvAntArNavAntaHpatitabhuvanAbhyuddhAraNAsAdhAraNasAmarthyalakSaNAt/ he trAtaH tribhuvanaparitrANapravINa/ tvayi kAkvAvadhAraNasya gamyamAnatvAt tvayy eva viSaye na devAntare/ kRtadhiyaH/ karotir atra parikarmaNi vartate yathA hastau kuru pAdau kuru iti/ kRtA parikarmitA tattvopadezapezalatattacchAstrAbhyAsaprakarSeNa saMskRtA dhIr buddhir yeSAM te kRtadhiyaH cidrUpAH puruSAH/ kRtasaparyAH/ prAdikaM vinApy AdikarmaNo gamyamAnatvAt/ kRtA kartum ArabdhA saparyA sevAvidhir yais te kRtasaparyAH/ ArAdhyAntaraparityAgena tvayy eva sevAhevAkitAM parizIlayanti/ iti zikhariNIcchandolaGkRtakAvyArthaH// samAptA ceyam anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstavanaTIkA// (p.179) yeSAm ujjvalahetuhetiruciraH prAmANikAdhvaspRzAM hemAcAryasamudbhavastavanabhUrarthaH samarthaH sakhA/ teSAM durnayadasyusaMbhavabhayAspRSTAtmanAM saMbhavaty AyAsena vinA jinAgamapuraprAptiH zivazrIpradA//1// cAturvaidyamahodadher bhagavataH zrIhemasUrer girAM gambhIrArthavilokanaM yad abhavad dRSTiH prakRSTA mama/ drAghIyaH samayAdarAgrahaparAbhUtaprabhUtAvamaM tan nUnaM gurupAdareNukaNikAsiddhAJjanasyorjitam//2// anyAyazAstratarusaMgatacittahAri- puSpopameyakaticinnicitaprameyaiH/ dRbdhAM mayAntimajinastutivRttim enAM mAlAm ivAmalahRdo hRdaye vahantu//3// pramANasiddhAntaviruddham atra yat kiMcid uktaM matimAndyadoSAt/ mAtsaryam utsArya tadAryacittAH prasAdam AdhAya vizodhayantu//4// urvyAmeSa sudhAbhujAM gurur iti trailokyavistAriNo yatreyaM pratibhAbharAd anumitir nirdambham ujjRmbhate/ kiM cAmI vibudhAH sudheti vacanodgAraM yadIyaM mudA zaMsantaH prathayanti tAmatitamAM saMvAdamedasvinIm//5// nAgendragacchagovindavakSolaGkArakaustubhAH/ te vizvavandyA nandyAsurudayaprabhasUrayaH//6// yugmam// zrImalliSeNasUribhir akAri tatpadagaganadinamaNibhiH/ vRttir iyaM manuravimitazAkAbde dIpamahasi zanau//7// (p.180) zrIjinaprabhasUrINAM sAhAyyodbhinnasaurabhA/ zrutAvuttaMsatu satAM vRttiH syAdvAdamaJjarI//8// bibhrANe kalinirjaryAj jinatulAM zrIhemacandraprabhau taddRbdhastutivRttinirmitimiSAd bhaktir mayA vistRtA/ nirNetuM guNadUSaNe nijagirAM tan nArthaye sajjanAMs tasyAs tattvam akRtrimaM bahumatiH sAsty atra samyag yataH//9// iti zrITIkAkArasya prazastiH samAptA//