%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %Tattvavai\'{s}\={a}rad\={\i}: %Based on the edition edited by K\={a}\'{s}\={\i}n\={a}tha \'{S}\={a}str\={\i} \={A}g\={a}\'{s}e %Vasa\d{m}ta Ana\d{m}ta \={A}pa\d{t}e 2004 %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %@book{Agase2004, % editor = "K\={a}\'{s}\={\i}n\={a}tha \'{S}\={a}str\={\i} \={A}g\={a}\'{s}e", % title = "V\={a}caspatimi\'{s}raviracita\d{t}\={\i}k\={a}sa\d{m}valitavy\={a}sabh\={a}\d{s}yasamet\={a}ni P\={a}ta\~{n}jalayogas\={u}tr\={a}\d{n}i", % publisher = "Vasa\d{m}ta Ana\d{m}ta \={A}pa\d{t}e", % series = "\={A}nand\={a}\'{s}ramasa\d{m}sk\d{r}tagranth\={a}vali\d{h} granth\={a}\.{n}ka\d{h} 47", % year = "2004",} %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% -------------------------------------------------------------------------------- (samAdhipAdaH prathamaH/) (atha pAtaJjalasUtrANi/) atha yogAnuzAsanam//1.1// namAmi jagadutpattihetave vRSaketave/ klezakarmavipAkAdirahitAya hitAya ca//1// natvA pataJjalim RSiM vedavyAsena bhASite/ saMkSiptaspaSTabahvarthA bhASye vyAkhyA vidhAsyate//2// iha hi bhagavAn pataJjaliH prAripsitasya zAstrasya saMkSepatas tAtparyArthaM prekSAvatpravRttyaGgaM zrotuz ca sukhAvabodhArtham AcikhyAsur AdAv idaM sUtraM racayAM cakAra --- atha yogAnuzAsanam/ tatra prathamAvayavam athazabdaM vyAcaSTe --- athety ayam adhikArArthaH/ athaiSa jyotir itivat, na tv AnantaryArthaH/ anuzAsanam iti hi zAstram AhAnuziSyate 'neneti vyutpattyA/ na cAsya zamadamAdyanantaraM pravRttir api tu tattvajJAnacikhyApayiSAnantaram/ jijAsAjJAnayos tu syAt/ yathAmnAyate --- "tasmAc chAnto dAnta uparatas titikSuH samAhito bhUtvAtmany evAtmAnaM pazyet" [bRhadAraNyakopaniSat 4.4.23] iti/ ziSyapraznatapazcaraNarasAyanAdyupayogAnantaryasya ca saMbhave 'pi nAbhidhAnaM, ziSyapratItipravRttyor anupayogAt prAmANikatve yogAnuzAsanasya tadabhAve 'py upeyatvAd aprAmANikatve ca tadbhAve 'pi heyatvAt/ etena tattvajJAnacikhyApayiSayor AnantaryAbhidhAnaM parAstam/ adhikArArthatve tu zAstreNAdhikriyamANasya (p.1) prastUyamAnasya yogasyAbhidhAnAt sakalazAstratAtparyArthavyAkhyAnena ziSyaH sukhenaiva bodhitaz ca pravartitaz ca bhavatIti/ niHzreyasasya hetuH samAdhir iti hi zrutismRtItihAsapurANeSu prasiddham/ nanu kiM sarvasaMdarbhagato 'thazabdo 'dhikArArthaH, tathA sati "athAto brahmajijJAsA" [brahmasUtram 1.1.1] ityAdAv api prasaGga ity ata Aha --- ayam iti/ nanu --- "hiraNyagarbho yogasya vaktA nAnyaH purAtanaH" iti yogiyAjJavalkyasmRteH kathaM pataJjaler yogazAstrakartRtvam ity AzaGkya sUtrakAreNAnuzAsanam ity uktam/ ziSTasya zAsanam anuzAsanam ity arthaH/ yadAyam athazabdo 'dhikArArthas tadaiSa vAkyArthaH saMpadyata ity Aha --- yogAnuzAsanaM zAstram adhikRtam iti/ nanu vyutpAdyamAnatayA yogo 'trAdhikRto na tu zAstram ity ata Aha --- veditavyam iti/ satyaM vyutpAdyamAnatayA yogaH prastutaH, sa tu tadviSayeNa zAstreNa karaNena vyutpAdyaH/ karaNagocaraz ca vyutpAdakasya vyApAro na karmagocara iti kartRvyApAravivakSayA yogaviSayasya zAstrasyAdhikRtatvaM veditavyam/ zAstravyApAragocaratayA tu yoga evAdhikRta iti bhAvaH/ adhikArArthasya cAthazabdasyAnyArthaM nIyamAnodakumbhadarzanam iva zravaNaM maGgalAyApi kalpata iti mantavyam/ zabdasaMdehanimittam arthasaMdeham apanayati --- yogaH samAdhir iti/ "yuja samAdhau" [dhAtupAThaH 4] ity asmAd vyutpannaH samAdhyartho na tu "yujir yoge" [dhAtupAThaH 7] ity asmAt saMyogArtha ity arthaH/ nanu samAdhir api vakSyamANasyAGgino yogasyAGgam/ na cAGgam evAGgIty ata Aha --- sa ca sArvabhaumaH/ cas tvartho 'GgAd aGginaM bhinatti/ bhUmayo 'vasthA vakSyamANA madhumatI madhupratIkA vizokA saMskArazeSAs tAz cittasya, tAsu sarvAsu viditaH sArvabhaumaz cittavRttinirodhalakSaNo yogaH/ tadaGgaM tu samAdhir naivaMbhUtaH/ vyutpattinimittamAtrAbhidhAnaM caitad yogaH samAdhir iti/ aGgAGginor abhedavivakSAmAtreNa pravRttinimittaM tu yogazabdasya cittavRttinirodha eveti paramArthaH/ vRttayo jJAnAny AtmAzrayANy atas tannirodho 'py AtmAzraya eveti ye pazyanti tannirAsAyAha --- cittasya dharma iti/ cittazabdenAntaHkaraNaM buddhim upalakSayati/ na hi kUTasthanityA citizaktir apariNAminI jJAnadharmA bhavitum arhati buddhis tu bhaved iti bhAvaH/ syAd etat sArvabhaumaz ced yogo hanta bhoH kSitamUDhavikSiptA api cittabhUmayaH/ asti ca parasparApekSayA vRttinirodho 'py Asv iti tatrApi yogatvaprasaGga ity AzaGkya heyopAdeyabhUmIr upanyasyati --- (p.2) kSiptam ityAdi/ kSiptaM sadaiva rajasA teSu teSu viSayeSu kSipyamANam atyantam asthiram/ mUDhaM tu tamaHsamudrekAn nidrAvRttimat/ kSiptAd viziSTaM vikSiptam/ vizeSo 'sthemabahulasya kAdAcitkaH sthemA/ sA cAsyAsthemabahulatA sAMsiddhikI vA vakSyamANavyAdhistyAnAdyantarAyajanitA vA/ ekAgram ekatAnam/ niruddhasakalavRttikaM saMskAramAtrazeSaM cittaM niruddham/ tatra kSiptamUDhayoH saty api parasparApekSayA vRttinirodhe pAramparyeNApi niHzreyasahetubhAvAbhAvAt tadupaghAtakatvAc ca yogapakSAd dUrotsAritatvam iti na tayor yogatvaM niSiddham/ vikSiptasya tu kAdAcitkasadbhUtaviSayasthemazAlinaH saMbhAvyeta yogatvam iti niSedhati/ tatra vikSipte cetasi samAdhiH kAdAcitkasadbhUtaviSayasya cittasya sthemA na yogapakSe vartate/ kasmAt/ yatas tadvipakSavikSepopasarjanIbhUtaH/ vipakSavargAntargatasya hi svarUpam eva durlabhaM prAg eva kAryakaraNaM na khalu dahanAntargataM bIjaM tricaturAkSaNAvasthitam uptam apy aGkurAya kalpata iti bhAvaH/ yadi vikSepopasarjanIbhUtaH samAdhir na yogaH kas tarhIty ata Aha --- yas tv ekAgre cetasIti/ bhUtam iti samAropitam arthaM nivartayati/ nidrAvRttir api svAlambane tamasi bhUte bhavaty ekAgrety ata uktam --- sad iti/ zobhanaM nitAntAvirbhUtaM sattvaM tamaHsamudrekas tv azobhanas tasya klezahetutvAd iti/ dyotanaM hi tattvajJAnam AgamAd vAnumAnAd vA bhavad api parokSarUpatayA na sAkSAtkAravatIm avidyAm ucchinatti dvicandradiGmohAdiSv anucchedakatvAd ata Aha --- preti/ prakAro hi prakarSaM dyotayan sAkSAtkAraM sUcayati/ avidyAmUlatvAd asmitAdInAM klezAnAM, vidyAyAz cAvidyocchedarUpatvAd vidyodaye cAvidyAdiklezasamucchedo virodhitvAt kAraNavinAzAc cety Aha --- kSiNoti ceti/ ata eva karmarUpANi bandhanAni zlathayati/ karma cAtrApUrvam abhimataM kArye kAraNopacArAt/ zlathayati svakAryAd avasAdayati/ vakSyati hi --- "sati mUle tadvipAkaH" [yogasUtram 2.13] iti/ kiM ca nirodham abhumukhaM karoty abhimukhIkaroti/ sa ca saMprajJAtaz catuSprakAra (p.3) ity Aha --- sa ceti/ asaMprajJAtam Aha --- sarvavRttIti/ rajastamomayI kila pramANAdivRttiH sAttvikIM vRttim upAdAya saMprajJAte niruddhA/ asaMprajJAte tu sarvAsAm eva nirodha ity arthaH/ tad iha bhUmidvaye samAptA yA madhumatyAdayo bhUmayas tAH sarvAs tAsu viditaH sArvabhauma iti siddham//1.1// yogaz cittavRttinirodhaH//1.2// dvitIyaM sUtram avatArayati --- tasya lakSaNeti/ tasyeti pUrvasUtropAttaM dvividhaM yogaM parAmRzati --- yogaz cittavRttinirodhaH/ nirudhyante yasmin pramANAdivRttayo 'vasthAvizeSe cittasya so 'vasthAvizeSo yogaH/ nanu saMprajJAtasya yogasyAvyApakatvAd alakSaNam idam/ aniruddhA hi tatra sAttvikI cittavRttir ity ata Aha --- sarvazabdAgrahaNAd iti/ yadi sarvacittavRttinirodha ity ucyeta bhaved avyApakaM saMprajJAtasya/ klezakarmavipAkAzayaparipanthI cittavRttinirodhas tu tam api saMgRhNAti/ tatrApi rAjasatAmasacittavRttinirodhAt tasya ca tadbhAvAd ity arthaH/ kutaH punar ekasya cittasya kSiptAdibhUmisaMbandhaH kimarthaM caivamavasthasya cittasya vRttayo niroddhavyA ity AzaGkya prathamaM tAvad avasthAsaMbandhe hetum upanyasyati --- cittaM hIti/ prakhyAzIlatvAt sattvaguNam/ pravRttizIlatvAd rajoguNam/ sthitizIlatvAt tamoguNam/ prakhyAgrahaNam upalakSaNArtham/ tenAnye 'pi sAttvikAH prasAdalAghavaprItyAdayaH sUcyante/ pravRttyA ca paritApazokAdayA rAjasAH/ pravRttivirodhI tamovRttidharmaH sthitiH/ sthitigrahaNAd gauravAvaraNadainyAdaya upalakSyante/ etad uktaM bhavati --- ekam api cittaM triguNanirmitatayA guNAnAM ca vaiSamyeNa parasparavimardavaicitryAd vicitrapariNAmaM sad anekAvastham upapadyata iti/ kSiptAdyA eva cittasya bhUmIr yathAsaMbhavam avAntarAvasthAbhedavatIr Adarzayati --- prakhyArUpaM hIti/ cittarUpeNa pariNataM sattvaM cittasattvam/ tad evaM prakhyArUpatayA sattvaprAdhAnyaM cittasya darzitam/ tatra citte sattvAt kiMcid Une rajastamasI (p.4) yadA mithaH same ca bhavatas tadaizvaryaM ca viSayAz ca zabdAdayas tAny eva priyANi yasya tat tathoktam/ sattvaprAdhAnyAt khalu cittaM tattve praNidhitsad api tattvasya tamasA pihitatvAd aNimAdikam aizvaryam eva tattvam abhimanyamAnaM tat praNidhitsati praNidhatte ca kSaNam/ atha rajasA kSipyamANaM tatrApy alabdhasthitiM tatpriyamAtraM bhavati/ zabdAdiSu punar asya svarasavAhI premA nirUDha eva/ tad anena vikSiptaM cittam uktam/ kSiptaM cittaM darzayan mUDham api sUcayati --- tad eva tamaseti/ yadA hi tamo rajo vijitya prasRtaM tadA cittasattvAvarakatamaHsamutsAraNe 'zaktatvAd rajasas tamaHsthagitaM cittam adharmAdy upagacchati/ ajJAnaM ca viparyayajJAnam/ abhAvapratyayAlambanaM ca nidrAjJAnam uktam/ tataz ca mUDhAvasthApi sUciteti/ anaizvaryaM sarvatrecchApratIghAtaH/ adharmAdivyAptaM cittaM bhavatIty arthaH/ yadA tu tad eva cittasattvam AvirbhUtasattvam apagatatamaHpaTalaM sarajaskaM bhavati tadA dharmajJAnavairAgyaizvaryANy upagacchatIty Aha --- prakSINetyAdi/ mohas tamas tad eva cAvaraNaM prakarSeNa kSINaM yasya tat tathoktam/ ata eva sarvato vizeSAvizeSaliGgamAtrAliGgapuruSeSu pradyotamAnam/ tathApi na dharmAyaizvaryAya ca kalpate pravRttyabhAvAd ity ata Aha --- anuviddhaM rajomAtrayA/ rajasaH pravartakatvAd asti dharmAdipravRttir ity arthaH/ tad anena saMprajJAtasamAdhisaMpannayor madhubhUmikaprajJAjyotiSor madhyamayor yoginoz cittasattvaM saMgRhItam/ saMpraty atikrAntabhAvanIyasya dhyAyinaz caturthasya cittAvasthAm Aha --- tad eva cittaM rajolezAn malAd apetam ata eva svarUpapratiSTham/ abhyAsavairAgyapuTapAkaprabandhavidhUtarajastamomalasya hi buddhisattvatapanIyasya svarUpapratiSThasya viSayendriyapratyAhRtasyAnavasitAdhikAratayA ca kAryakAriNo vivekakhyAtiH paraM kAryam avaziSyata ity Aha --- sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtraM cittaM dharmameghadhyAnopagaM bhavati/ dharmameghaz ca vakSyate/ atraiva yogijanaprasiddhim Aha --- tad iti/ sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtraM cittaM dharmameghaparyantaM paraM prasaMkhyAnam ity AcakSate dhyAyinaH/ cittasAmAnAdhikaraNyaM ca dharmadharmiNor abhedavivakSayA draSTavyam/ vivekakhyAter (p.5) hAnahetuM citizaktez copAdAnahetuM nirodhasamAdhim avatArayituM citizakteH sAdhutAm asAdhutAM ca vivekakhyAter darzayati --- citizaktir ityAdi/ sukhaduHkhamohAtmakatvam azuddhiH/ sukhamohAv api hi vivekinaM duHkhAkurutaH/ ato duHkhavad dheyau/ tathA cAtisundaram apy antavad dunoti/ tena tad api heyam eva vivekinaH/ seyam azuddhir antaz ca citizaktau puruSe na sta ity uktam --- zuddhA cAnantA ceti/ nanu sukhaduHkhamohAtmakazabdAdIn iyaM cetayamAnA tadAkArApannA kathaM vizuddhA tadAkAraparigrahaparivarjane ca kurvatI katham anantety ata uktam --- darzitaviSayeti/ darzito viSayaH zabdAdir yasyai sA tathoktA/ bhaved etad evaM yadi buddhivac citizaktir viSayAkAratAm Apadyeta, kiM tu buddhir eva viSayAkAreNa pariNatA saty atadAkArAyai citizaktyai viSayam Adarzayati/ tataH puruSaz cetayata ity ucyate/ nanu viSayAkArAM buddhim anArUDhAyAz citizakteH kathaM viSayavedanaM viSayArohe vA kathaM na tadAkArApattir ity ata uktam --- apratisaMkrameti/ pratisaMkramaH saMcAraH/ sa citer nAstIty arthaH/ sa eva kuto 'syA nAstIty ata uktam --- apariNAminIti/ na cites trividho 'pi dharmalakSaNAvasthAlakSaNaH pariNAmo 'sti/ yena kriyArUpeNa pariNatA satI buddhisaMyogena pariNameta citizaktiH/ asaMkrAntAyA api viSayasaMvedanam upapAdayiSyate/ tat siddhaM citizaktiH zobhaneti/ vivekakhyAtis tu buddhisattvAtmikAzobhanety uktam --- ataz citizakter viparIteti/ yadA ca vivekakhyAtir api heyA tadA kaiva kathA vRttyantarANAM doSabahulAnAm iti bhAvaH/ tatas taddhetor nirodhasamAdher avatAro yujyata ity Aha --- atas tasyAm iti/ jJAnaprasAdamAtreNa hi pareNa vairAgyeNa vivekakhyAtim api niruNaddhIty arthaH/ atha niruddhAzeSavRttiM cittaM kIdRzam ity ata Aha --- tadavastham ityAdi/ sa nirodho 'vasthA yasya tat tathoktam/ nirodhasya svarUpam Aha --- sa nirbIja iti/ klezasahitaH karmAzayo jAtyAyurbhogabIjaM tasmAn nirgata iti nirbIjaH/ asyaiva yogijanaprasiddhAm anvarthasaMjJAm Adarzayati --- na tatreti/ upasaMharati --- dvividhaH sa yogaz cittavRttinirodha iti//1.2// (p.6) tadA draSTuH svarUpe 'vasthAnam//1.3// saMpraty uttarasUtram avatArayituM codayati --- tadavasthe cetasIti/ kim AkSepe/ tattadAkArapariNatabuddhibodhAtmA khalv ayaM puruSaH sadAnubhUyate na tu buddhibodharahito 'to 'sya puruSasya buddhibodhaH svabhAvaH savitur iva prakAzaH/ na ca saMskArazeSe cetasi so 'sti/ na ca svabhAvam apahAya bhAvo vartitum arhatIti bhAvaH/ syAd etat/ saMskArazeSAm api buddhiM kasmAt puruSo na budhyata ity ata Aha --- viSayAbhAvAd iti/ na buddhimAtraM puruSasya viSayo 'pi tu puruSArthavatI buddhiH/ vivekakhyAtiviSayabhogau ca puruSArthau/ tau ca niruddhAvasthAyAM na sta iti siddho viSayAbhAva ity arthaH/ sUtreNa pariharati --- tadA draSTuH svarUpe 'vasthAnam/ svarUpa ity AropitaM zAntaghoramUDhasvarUpaM nivartayati/ puruSasya hi caitanyaM svarUpam anaupAdhikaM na tu buddhibodhaH zAntAdirUpa aupAdhiko hi sa sphaTikasyeva svabhAvasvacchadhavalasya japAkusumasaMnidhAnopAdhir aruNimA/ na copAdhinivRttAv upahitanivRttir atiprasaGgAd iti bhAvaH/ svarUpasya cAbhede 'pi bhedaM vikalpyAdhikaraNabhAva ukta iti/ ayam evArtho bhASyakRtA dyotyate --- svarUpapratiSTheti/ tadAnIM nirodhAvasthAyAM na vyutthAnAvasthAyAm iti bhAvaH/ syAd etad vyutthAnAvasthAyAm apratiSThitA svarUpe citizaktir nirodhAvasthAyAM pratitiSThantI pariNAminI syAt/ vyutthAne vA svarUpapratiSThAne vyutthAnanirodhayor avizeSa ity ata Aha --- vyutthAnacitte tv iti/ na jAtu kUTasthanityA citizaktiH svarUpAc cyavate tena yathA nirodhe tathaiva vyutthAne 'pi/ na khalu zuktikAyAH pramANaviparyayajJAnagocaratve 'pi svarUpodayavyayau bhavataH/ pratipattA tu tathAbhUtam apy atathAtvenAbhimanyate/ nirodhasamAdhim apekSya saMprajJAto 'pi vyutthAnam eveti//1.3// vRttisArUpyam itaratra//1.4// sUtrAntaram avatArayituM pRcchati --- kathaM tarhIti/ yadi tathA bhavantI na tathA kena tarhi prakAreNa prakAzata ity arthaH/ hetupadam adhyAhRtya sUtraM paThati --- darzitaviSayatvAd vRttisArUpyam itaratra/ itaratra vyutthAne yAz cittavRttayaH zAntaghoramUDhAs tA evAviziSTA (p.7) abhinnA vRttayo yasya puruSasya sa tathoktaH/ sArUpyam ity atra sazabda ekaparyAyaH/ etad uktaM bhavati --- japAkusumasphaTikayor iva buddhipuruSayoH saMnidhAnAd abhedagrahe buddhivRttIH puruSe samAropya zAnto 'smi duHkhito 'smi mUDho 'smIty adhyavasyati/ yathA maline darpaNatale pratibimbitaM mukhaM malinam Aropya zocaty AtmAnaM malino 'smIti/ yady api puruSasamAropo 'pi zabdAdivijJAnavad buddhivRttir yady api ca prAkRtatvenAcidrUpatayAnubhAvyas tathApi buddheH puruSatvam ApAdayan puruSavRttir ivAnubhava ivAvabhAsate/ tathA cAyam aviparyayo 'py AtmA viparyayavAn ivAbhoktApi bhokteva vivekakhyAtirahito 'pi tatsahita iva vivekakhyAtyA prakAzate/ etac ca "citer apratisaMkramAyAs tadAkArApattau svabuddhisaMvedanam" [yogasUtram 4.22] ity atra "sattvapuruSayor atyantAsaMkIrNayoH pratyayAvizeSo bhogaH" [yogasUtram 3.35] ity atra copapAdayiSyate/ etac ca matAntare 'pi siddham ity Aha --- tathA ceti/ paJcazikhAcAryasya sUtram "ekam eva darzanaM khyAtir eva darzanam" iti/ nanu katham ekaM darzanaM yAvatA buddheH zabdAdiviSayA vivekaviSayA ca vRttiH prAkRtatayA jaDatvenAnubhAvyA darzanaM tato 'nyat puruSasya caitanyam anubhavo darzanam ity ata Aha --- khyAtir eva darzanam iti/ udayavyayadharmiNIM vRttiM khyAtiM laukikIm abhipretyaitad uktam --- ekam eveti/ caitanyaM tu puruSasya svabhAvo na khyAteH/ tat tu na lokapratyakSagocaro 'pi tv AgamAnumAnagocara ity arthaH/ tad anena vyutthAnAvasthAyAM mUlakAraNam avidyAM darzayatA taddhetukaH saMyogo bhogahetuH svasvAmibhAvo 'pi sUcita iti tam upapAdayann Aha --- cittaM svaM bhavati puruSasya svAmina iti saMbandhaH/ nanu cittajanitam upakAraM bhajamAno hi cetanaz cittasyezitA/ na cAsya tajjanitopakArasaMbhavas tadasaMbandhAd anupakAryatvAt tatsaMyogatadupakArabhAgitve pariNAmaprasaGgAd ity ata Aha --- ayaskAntamaNikalpaM saMnidhimAtropakAri dRzyatveneti/ na puruSasaMyuktaM cittam api tu tatsaMnihitam/ saMnidhiz ca puruSasya na dezataH kAlato vA tadasaMyogAt kiM tu yogyatAlakSaNaH/ asti ca puruSasya bhoktRzaktiz cittasya bhogazaktiH/ tad uktam --- dRzyatveneti/ zabdAdyAkArapariNatasya bhogyatvenety arthaH/ bhogaz ca yady api zabdAdyAkArA vRttiz cittasya dharmas tathApi cittacaitanyayor abhedasamAropAd vRttisArUpyAt puruSasyety uktam/ tasmAc cittenAsaMyoge 'pi tajjanitopakArabhAgitA puruSasyApariNAmitA (p.8) ceti siddham/ nanu svasvAmisaMbandho bhogahetur avidyAnimitto 'vidyA tu kiMnimittA na khalv animittaM kAryam utpadyate/ yathAhuH --- "svapnAdivad avidyAyAH pravRttis tasya kiMkRtA"/ iti zaGkAm upasaMhAravyAjenoddharati --- tasmAc cittavRttibodhe zAntaghoramUDhAkAracittavRttyupabhoge 'nAdyavidyAnimittatvAd anAdiH saMyogo hetur avidyAvAsanayoz ca saMtAno bIjAGkurasaMtAnavad anAdir iti bhAvaH//1.4// vRttayaH paJcatayyaH kliSTAkliSTAH//1.5// syAd etat puruSo hi zakya upadizyate/ na ca vRttinirodho vRttIr avijJAya zakyaH/ na ca sahasreNApi puruSAyuSair alam imAH kazcit parigaNayitum/ asaMkhyAtAz ca kathaM niroddhavyA ity AzaGkya tAsAm iyattAsvarUpapratipAdanaparaM sUtram avatArayati --- tAH punar niroddhavyA bahutve sati cittasya --- vRttayaH paJcatayyaH kliSTAkliSTAH/ vRttirUpo 'vayavy ekas tasya pramANAdayo 'vayavAH paJca/ tatas tadavayavA paJcatayI paJcAvayavA vRttir bhavati/ tAz ca vRttayaz caitramaitrAdicittabhedAd bahvya iti bahuvacanam upapannam/ etad uktaM bhavati --- caitro vA maitro vAnyo vA kazcit sarveSAm eva teSAM vRttayaH paJcatayya eva nAdhikA iti/ cittasyeti caikavacanaM jAtyabhiprAyam/ cittAnAm iti tu draSTavyam/ tAsAm avAntaravizeSam anuSThAnopayoginaM darzayati --- kliSTAkliSTA iti/ akliSTA upAdAya kliSTA niroddhavyAs tA api pareNa vairAgyeNeti/ asya vyAkhyAnaM --- klezahetukA iti/ klezA asmitAdayo hetavaH pravRttikAraNaM yAsAM vRttInAM tAs tathoktAH/ yad vA puruSArthapradhAnasya rajastamomayInAM hi vRttInAM klezakAraNatvena klezAyaiva pravRttiH/ klezaH kliSTaM tad AsAm astIti kliSTA iti/ yata eva klezopArjanArtham amUSAM pravRttir ata eva karmAzayapracaye kSetrIbhUtAH/ pramANAdinA khalv ayaM pratipattArtham avasAya tatra sakto dviSTo vA karmAzayam AcinotIti bhavanti dharmAdharmapracayaprasavabhUmayo vRttayaH kliSTA iti/ akliSTA vyAcaSTe --- khyAtiviSayA iti/ vidhUtarajastamaso buddhisattvasya prazAntavAhinaH prajJAprasAdaH khyAtis tayA viSayiNyA tadviSayaM sattvapuruSavivekam upalakSayati/ tena (p.9) sattvapuruSavivekaviSayA yato 'ta eva guNAdhikAravirodhinyaH/ kAryArambhaNaM hi guNAnAm adhikAro vivekakhyAtiparyavasAnaM ca tad iti caritAdhikArANAM guNAnAm adhikAraM virundhantIti/ atas tA akliSTAH pramANaprabhRtayo vRttayaH/ syAd etad vItarAgajanmAdarzanAt kliSTavRttaya eva sarve prANabhRtaH/ na ca kliSTavRttipravAhe bhavitum arhanty akliSTA vRttayo na cAmUSAM bhAve 'pi kAryakAritA virodhimadhyapAtitvAt tasmAt kliSTAnAm akliSTAbhir nirodhas tAsAM ca vairAgyeNa pareNeti manorathamAtram ity ata Aha --- kliSTapravAheti/ AgamAnumAnAcAryopadezaparizIlanalabdhajanmanI abhyAsavairAgye kliSTacchidram antarA tatra patitAH svayam akliSTA eva yady api kliSTapravAhapatitAH/ na khalu zAlagrAme kirAtazatasaMkIrNe prativasann api brAhmaNaH kirAto bhavati/ akliSTacchidreSv iti nidarzanam/ kliSTAntaravartitayA ca kliSTAbhir anabhibhUtA akliSTAH/ svasaMskAraparipAkakrameNa kliSTA eva tAvad abhibhavantIty Aha --- tathAjAtIyakA iti/ akliSTAbhir vRttibhir akliSTAH saMskArA ity arthaH/ tad idaM vRttisaMskAracakram anizam Avartate, A nirodhasamAdheH/ tad evaMbhUtaM cittaM nirodhAvasthaM saMskArazeSaM bhUtvAtmakalpenAvatiSThata ity ApAtataH pralayaM vA gacchatIti paramArthataH/ piNDIkRtya sUtrArtham Aha --- tA iti/ paJcadhety arthakathanamAtraM na tu zabdavRttivyAkhyAnam/ tayapaH prakAre 'smaraNAt//1.5// pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtayaH//1.6// tAH svasaMjJAbhir uddizati --- pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtayaH/ nirdeze yathAvacanaM vigrahaz cArthe dvaMdvaH samAsa itaretarayoge/ yathA --- anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtir avidyA [yogasUtram 2.5] ity ukte 'pi na diGmohAlAtacakrAdivibhramA vyudasyanta evam ihApi pramANAdyabhidhAne 'pi vRttyantarasadbhAvazaGkA na vyudasyateti tannirAsAya vaktavyaM paJcatayya iti/ etAvatya eva vRttayo nAparAH santIti darzitaM bhavati//1.6// pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni//1.7// tatra pramANavRttiM vibhajan sAmAnyalakSaNam Aha --- pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni/ anadhigatatattvabodhaH (p.10) pauruSeyo vyavahArahetuH pramA/ tatkAraNaM pramANam/ vibhAgavacanaM ca nyUnAdhikasaMkhyAvyavacchedArtham/ tatra sakalapramANamUlatvAt prathamataH pratyakSaM lakSayati --- indriyeti/ arthasyeti samAropitatvaM niSedhati/ tadviSayeti bAhyagocaratayA jJAnAkAragocaratvaM nivArayati/ cittavartino jJAnAkArasya bAhyajJeyasaMbandhaM darzayati --- bAhyavastUparAgAd iti/ vyavahitasya taduparAge hetum Aha --- indriyapraNAlikayeti/ sAmAnyamAtram artha ity eke/ vizeSA evety anye/ sAmAnyavizeSatadvattety apare vAdinaH pratipannAs tannirAsAyAha --- sAmAnyavizeSAtmana iti/ na tadvattA kiM tu tAdAtmyam arthasya/ etac caikAntAnabhypagama ity atra pratipAdayiSyate/ anumAnAgamaviSayAt pratyakSaviSayaM vyavacchinatti --- vizeSAvadhAraNapradhAneti/ yady api sAmAnyam api pratyakSe pratibhAsate tathApi vizeSaM pratyupasarjanIbhUtam ity arthaH/ etac ca sAkSAtkAropalakSaNaparam/ tathA ca vivekakhyAtir api lakSitA bhavati/ phalavipratipattiM nirAkaroti --- phalaM pauruSeyaz cittavRttibodha iti/ nanu puruSavartI bodhaH kathaM cittagatAyA vRtteH phalam/ na hi khadiragocaravyApAreNa parazunA palAze chidA kriyata ity ata Aha --- aviziSTa iti/ na hi puruSagato bodho janyate, api tu caitanyam eva buddhidarpaNapratibimbitaM buddhivRttyArthAkArayA tadAkAratAm ApadyamAnaM phalam/ tac ca tathAbhUtaM buddher aviziSTaM buddhyAtmakaM, vRttiz ca buddhyAtmiketi sAmAnAdhikaraNyAd yuktaH pramANaphalabhAva ity arthaH/ etac copapAdayiSyAma ity Aha --- pratisaMvedIti/ pratyakSAnantaraM pravRttyAdiliGgakazrotRbuddhyanumAnaprabhavasaMbandhadarzanasamutthatayAgamasyAnumAnajatvAd anumitasya cAgamenAnvAkhyAnAd AgamAt prAg anumAnaM lakSayati --- anumeyasyeti/ jijJAsitadharmaviziSTo dharmyanumeyas tasya tulyajAtIyAH sAdhyadharmasAmAnyena samAnArthAH sapakSAs teSv anuvRtta ity anena viruddhatvam asAdhAraNatvaM ca sAdhanadharmasya nirAkaroti/ bhinnajAtIyA asapakSAs te ca sapakSAd anye tadviruddhAs tadabhAvavantaz ca, tebhyo vyAvRttas tad anena sAdhAraNAnaikAntikatvam apAkaroti/ saMbadhyata iti saMbandho liGgam anena pakSadharmatAM darzayann asiddhatAM nivArayati/ tadviSayA tannibandhanA, "SiJ bandhane" [dhAtupAThaH 5] ity asmAd viSayapadavyutpatteH/ sAmAnyAvadhAraNeti pratyakSaviSayAd vyavacchinatti/ saMbandhasaMvedanAdhInajanmAnumAnaM (p.11) vizeSeSu saMbandhagrahaNAbhAvena sAmAnyam eva sukarasaMbandhagrahaNaM gocarayatIti/ udAharaNam Aha --- yatheti/ co hetvarthe/ vindhyo 'gatir yatas tasmAt tasyAprAptir ato gatinivRttau prApter nivRttir dezAntaraprApter gatimac candratArakaM caitravad iti siddham/ Agamasya vRtter lakSaNam Aha --- Apteneti/ tattvadarzanakAruNyakaraNapATavAbhisaMbandha Aptis tayA vartata ity Aptas tena dRSTo 'numito vArthaH/ zrutasya pRthag anupAdAnaM tasya dRSTAnumitamUlatvena tAbhyAm eva caritArthatvAd AptacittavartijJAnasadRzasya jJAnasya zrotRcitte samutpAdaH svabodhasaMkrAntis tasyai, artha upadizyate zrotRhitAhitaprAptiparihAropAyatayA prajJApyate/ zeSaM sugamam/ yasyAgamasyAzraddheyArtho vaktA, yathA yAny eva daza dADimAni tAni SaD apUpA bhaviSyantIti/ na dRSTAnumitArtho yathA caityaM vandeta svargakAma iti/ sa AgamaH plavate/ nanv evaM manvAdInAm apy AgamaH plaveta/ na hi te 'pi dRSTAnumitArthAH/ yathAhuH --- "yaH kazcit kasyacid dharmo manunA parikIrtitaH/ sa sarvo 'bhihito vede sarvajJAnamayo hi saH/" [manusmRtiH 2.7] ity ata Aha --- mUlavaktari tv iti/ mUlavaktA hi tatrezvaro dRSTAnumitArtha ity arthaH//1.7// viparyayo mithyAjJAnam atadrUpapratiSTham//1.8// viparyayo mithyAjJAnam atadrUpapratiSTham/ viparyaya iti lakSyanirdezaH/ mithyAjJAnam ityAdi lakSaNam/ yaj jJAnapratibhAsirUpaM, tadrUpApratiSTham evAtadrUpapratiSTham/ yathAzrAddhabhojIti/ ataH saMzayo 'pi saMgRhItaH/ etAvAMs tu vizeSaH --- tatra jJAnArUDhaivApratiSThatA dvicandrAdes tu bAdhajJAnena/ nanv evaM vikalpo 'pi tadrUpApratiSThAnAd vicArato viparyayaH prasajyetety ata Aha --- mithyAjJAnam iti/ anena hi sarvajanInAnubhavasiddho bAdha uktaH/ sa cAsti viparyaye na tu vikalpe, tena vyavahArAt/ paNDitarUpANAm eva (p.12) tu vicArayatAM tatra bAdhabuddher iti/ codayati --- sa kasmAn na pramANam/ nottareNopajAtavirodhinA jJAnena pUrvaM bAdhanIyam api tu pUrveNaiva prathamam upajAtenAnupajAtavirodhinA param iti bhAvaH/ pariharati --- yataH pramANeneti/ yatra hi pUrvApekSA parotpattis tatraivam iha tu svakAraNAd anyonyAnapekSe jJAne jAyete/ tenottarasya pUrvam anupamRdyodayam anAsAdayatas tadapabAdhAtmaivodayo na tu pUrvasyottarabAdhAtmA, tasya tadAnIm aprasakteH/ tasmAd anupajAtavirodhitA bAdhyatve hetur upajAtavirodhitA ca bAdhakatve/ tasmAd bhUtArthaviSayatvAt pramANenApramANasya bAdhanaM siddham/ udAharaNam Aha --- tatra pramANeneti/ asya kutsitatvaM hAnAya darzayati --- seyaM paJceti/ avidyAsAmAnyam avidyAsmitAdiSu paJcasu parvasv ity arthaH/ avyaktamahadahaMkArapaJcatanmAtreSv aSTasv anAtmasv Atmabuddhir avidyA tamaH/ evaM yoginAm aSTasv aNimAdikeSv aizvaryeSv azreyaHsu zreyobuddhir aSTavidho mohaH pUrvasmAj jaghanyaH/ sa cAsmitocyate/ yathA yogenASTavidham aizvaryam upAdAya siddho bhUtvA dRSTAnuzravikAJ zabdAdIn daza viSayAn bhokSya ityevamAtmikA pratipattir mahAmoho rAgaH/ evam etenaivAbhisaMdhinA pravartamAnasya kenacit pratibaddhatvAd aNimAdInAm anutpattau tannibandhanasya dRSTAnuzravikaviSayopabhogasyAsiddheH pratibandhakaviSayaH krodhaH sa tAmisrAkhyo dveSaH/ evam aNimAdiguNasaMpattau dRSTAnuzravikaviSayapratyupasthAne ca kalpAnte sarvam etan naGkSyatIti yas trAsaH so 'bhinivezo 'ndhatAmisraH/ tad uktam --- "bhedas tamaso 'STavidho mohasya ca dazavidho mahAmohaH/ tAmisro 'STAdazadhA tathA bhavaty andhatAmisraH" [sAMkhyakArikA 48] iti//1.8// zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH//1.9// zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH/ nanu zabdajJAnAnupAtI ced AgamapramANAntaragato (AgamapramANAntargato) vikalpaH prasajyeta nirvastukatve vA viparyayaH syAd ity ata Aha --- sa neti/ na pramANaviparyayAntargataH/ kasmAd yato vastuzUnyatve 'pIti pramANAntargatiM niSedhati/ (p.13) zabdajJAnamAhAtmyanibandhana iti viparyayAntargatim/ etad uktaM bhavati --- kvacid abhede bhedam Aropayati kvacit punar bhinnAnAm abhedam/ tato bhedasyAbhedasya ca vastuno 'bhAvAt tadAbhAso vikalpo na pramANaM nApi viparyayo vyavahArAvisaMvAdAd iti/ zAstraprasiddham udAharaNam Aha --- tadyatheti/ kiM vizeSyaM kena vyapadizyate vizeSyate nAbhede vizeSyavizeSaNabhAvo na hi gavA gaur vizeSyate/ kiM tu bhinnenaiva caitreNa/ tad idam Aha --- bhavati ca vyapadeze vRttiH/ vyapadezavyapadezyayor bhAvo vyapadezaH/ vizeSaNavizeSyabhAva iti yAvat/ tasmin vRttir vAkyasya yathA caitrasya gaur iti/ zAstrIyam evodAharaNAntaraM samuccinoti --- tatheti/ pratiSiddho vastunaH pRthivyAder dharmaH parispando yasya sa tathoktaH/ ko 'sau niSkriyaH puruSaH/ na khalu sAMkhyIye rAddhAnte 'bhAvo nAma kazcid asti vastudharmo yena puruSo vizeSyetety arthaH/ kvacit pAThaH pratiSiddhA vastudharmA iti/ tasyArthaH --- pratiSedhavyAptAH pratiSiddhA na vastudharmANAM tadvyApyatA bhAvAbhAvayor asaMbandhAd atha ca tathA pratItir iti/ laukikam udAharaNam Aha --- tiSThati bANa iti/ yathA hi pacati bhinattIty atra pUrvAparIbhUtaH karmakSaNapracaya ekaphalAvacchinnaH pratIyata evaM tiSThatIty atrApi/ pUrvAparIbhAvam evAha --- sthAsyati sthita iti/ nanu bhavatu pAkavat pUrvAparIbhUtayAvasthAnakriyayA bANAd bhinnayA bANasya vyapadeza ity ata Aha --- gatinivRttau dhAtvarthamAtraM gamyate/ gatinivRttir eva tAvat kalpitA tasyA api bhAvarUpatvaM tatrApi pUrvAparIbhAva ity aho kalpanAparamparety arthaH/ abhAvaH kalpito bhAva iva cAnugata iva ca sarvapuruSeSu gamyate na punaH puruSavyatirikto dharmaH kazcid ity udAharaNAntaram Aha --- tathAnutpattidharmeti/ pramANaviparyayAbhyAm anyA na vikalpavRttir iti vAdino bahavaH pratipedire/ tatpratibodhanAyodAharaNaprapaJca iti mantavyam//1.9// (p.14) abhAvapratyayAlambanA vRttir nidrA//1.10// abhAvapratyayAlambanA vRttir nidrA/ adhikRtaM hi vRttipadam anuvAdakam/ pramANaviparyayavikalpasmRtInAM vRttitvaM prati parIkSakANAm avipratipatteH/ atas tad anUdyate vizeSavidhAnAya/ nidrAyAs tu vRttitve parIkSakANAm asti vipratipattir iti vRttitvaM vidheyam/ na ca prakRtam anuvAdakaM vidhAnAya kalpata iti punar vRttigrahaNam/ jAgratsvapnavRttInAm abhAvas tasya pratyayaH kAraNaM buddhisattvAc chAdakaM tamas tad evAlambanaM viSayo yasyAH sA tathoktA vRttir nidrA/ buddhisattve hi triguNe yadA sattvarajasI abhibhUya samastakaraNAvarakam Avirasti tamas tadA buddher viSayAkArapariNAmAbhAvAd udbhUtatamomayIM buddhim avabudhyamAnaH puruSaH suSupto 'ntaHsaMjJa ity ucyate/ kasmAt punar niruddhakaivalyayor iva vRttyabhAva eva na nidrety ata Aha --- sA ca saMprabodhe pratyavamarzAt sopapattikAt smaraNAt pratyayavizeSaH/ kathaM, yadA hi sattvasacivaM tama Avirasti tadedRzaH pratyavamarzaH suptotthitasya bhavati sukham aham asvApsaM prasannaM me manaH prajJAM me vizAradIkaroti svacchIkarotIti/ yadA tu rajaHsacivaM tama Avirasti tadedRzaH pratyavamarza ity Aha --- duHkham aham asvApsaM styAnam akarmaNyaM me manaH kasmAd yato bhramaty anavasthitam/ nitAntAbhibhUtarajaHsattve tamaHsamullAse svApe prabuddhasya pratyavamarzam Aha --- gADhaM mUDho 'ham asvApsaM gurUNi me gAtrANi klAntaM me cittamalasaM muSitam iva tiSThatIti/ sAdhyavyatireke hetuvyatirekam Aha --- na khalv ayam iti/ prabuddhasya prabuddhamAtrasya/ tadAzritAz ceti bodhakAle, pratyayAnubhave vRttyabhAvakAraNAnubhava ity arthaH/ nanu pramANAdayo vyutthAnacittAdhikaraNA nirudhyantAM samAdhipratipakSatvAn nidrAyAs tv ekAgravRttitulyAyAH kathaM samAdhipratipakSatety ata Aha --- sA ca samAdhAv iti/ ekAgratulyApi tAmasatvena nidrA sabIjanirbIjasamAdhipratipakSeti sApi niroddhavyety arthaH//1.10// (p.15) anubhUtaviSayAsaMpramoSaH smRtiH//1.11// anubhUtaviSayAsaMpramoSaH smRtiH/ pramANAdibhir anubhUte viSaye yo 'saMpramoSo 'steyaM sA smRtiH/ saMskAramAtrajasya hi jJAnasya saMskArakAraNAnubhavAvabhAsito viSaya AtmIyas tadadhikaviSayaparigrahas tu saMpramoSaH steyam/ kasmAt sAdRzyAt/ "muSa steye" [dhAtupAThaH 9] ity asmAt pramoSapadavyutpatteH/ etad uktaM bhavati --- sarve pramANAdayo 'nadhigatam arthaM sAmAnyataH prakArato vAdhigamayanti/ smRtiH punar na pUrvAnubhavamaryAdAm atikrAmati/ tadviSayA tadUnaviSayA vA na tu tadadhikaviSayA/ so 'yaM vRttyantarAd vizeSaH smRter iti/ vimRzati --- kiM pratyayasyeti/ grAhyapravaNatvAd anubhavasya svAnubhavAbhAvAt tajjaH saMskAro grAhyam eva smArayatIti pratibhAti/ anubhavamAtrajanitatvAc cAnubhavam eveti/ vimRzyopapattita ubhayasmaraNam avadhArayati --- grAhyapravaNatayA grAhyoparaktaH/ paramArthatas tu grAhyagrahaNe evobhayaM tayor AkAraM svarUpaM nirbhAsayati prakAzayati/ svavyaJjakaM kAraNam aJjanam AkAro yasya sa tathoktaH/ svakAraNAkAra ity arthaH/ vyaJjakam udbodhakaM tenAJjanaM phalAbhimukhIkaraNaM yasyeti vety arthaH/ nanu yadi kAraNavicAreNa buddhismaraNayoH sArUpyaM kas tarhi bheda ity ata Aha --- tatra grahaNeti/ grahaNam upAdAnaM, na ca gRhItasyopAttasyopAdAnaM saMbhavati/ tad anenAnadhigatabodhanaM buddhir ity uktam/ grahaNAkAro grahaNarUpaM pUrvaM pradhAnaM yasyAH sA tathoktA/ vikalpitaz cAyam abhede 'pi guNapradhAnabhAva iti/ grAhyAkAraH pUrvaH prathamo yasyAH sA tathoktA/ idam eva ca grAhyAkArasya grAhyasya pUrvatvaM yad vRttyantaraviSayIkRtatvam arthasya/ tad anena vRttyantaraviSayIkRtagocarA smRtir ity uktaM bhavati/ so 'yam asaMpramoSa iti/ nanv asti smRter api saMpramoSaH/ darzayati hi pitrAder atItasya dezakAlAntarAnubhUtasyAnanubhUtacaradezakAlAntarasaMbandhaH svapna ity ata Aha --- sA ca dvayIti/ bhAvitaH kalpitaH smartavyo yayA sA tathoktA/ abhAvito 'kalpitaH (p.16) pAramArthika iti yAvat/ neyaM smRtir api tu viparyayas tallakSaNopapannatvAt smRtyAbhAsatayA tu smRtir uktA/ pramANAbhAsam iva pramANam iti bhAvaH/ kasmAt punar ante smRter upanyAsa ity ata Aha --- sarvAH smRtaya iti/ anubhavaH prAptiH/ prAptipUrvA vRttiH smRtis tataH smRtInAm upajana ity arthaH/ nanu ye puruSaM kliznanti te niroddhavyAH prekSAvatA/ klezAz ca tathA/ na ca vRttayaH, tat kimartham AsAM nirodha ity ata Aha --- sarvAz caitA iti/ sugamam//1.11// abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH//1.12// nirodhopAyaM pRcchati --- atheti/ sUtreNottaram Aha --- abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH/ abhyAsavairAgyayor nirodhe janayitavye 'vAntaravyApArabhedena samuccayo na tu vikalpa ity Aha --- cittanadIti/ prAgbhAraH prabandhaH/ nimnatA gambhIratA, agAdhateti yAvat//1.12// tatra sthitau yatno 'bhyAsaH//1.13// tatrAbhyAsasya svarUpaprayojanAbhyAM lakSaNam Aha --- tatra sthitau yatno 'bhyAsaH/ tad vyAcaSTe --- cittasyAvRttikasya rAjasatAmasavRttirahitasya prazAntavAhitA vimalatA sAttvikavRttivAhitaikAgratA sthitiH/ tadartha iti/ sthitAv iti nimittasaptamI (p.17) vyAkhyAtA/ yathA "carmaNi dvIpinaM hanti" iti/ prayatnam eva paryAyAbhyAM vizadayati --- vIryam utsAha iti/ tasyecchAyonitAm Aha --- tatsaMpipAdayiSayA/ tad iti sthitiM parAmRzati/ prayatnasya viSayam Aha --- tatsAdhaneti/ sthitisAdhanAny antaraGgabahiraGgANi yamaniyamAdIni/ sAdhanagocaraH kartRvyApAro na phalagocara iti//1.13// sa tu dIrghakAlanairantaryasatkArAsevito dRDhabhUmiH//1.14// nanu vyutthAnasaMskAreNAnAdinA paripanthinA pratibaddho 'bhyAsaH kathaM sthityai kalpata ity ata Aha --- sa tu dIrghakAlanairantaryasatkArAsevito dRDhabhUmiH/ so 'yam abhyAso vizeSaNatrayasaMpannaH san dRDhAvastho na sahasA vyutthAnasaMskArair abhibhUtasthitirUpaviSayo bhavati/ yadi punar evaMbhUtam apy abhyAsaM kRtvoparamet tataH kAlaparivAsenAbhibhUyeta/ tasmAn noparantavyam iti bhAvaH//1.14// dRSTAnuzravikaviSayavitRSNasya vazIkArasaMjJA vairAgyam//1.15// vairAgyam Aha --- dRSTAnuzravikaviSayavitRSNasya vazIkArasaMjJA vairAgyam/ cetanAcetaneSu dRSTaviSayeSu vitRSNatAm Aha --- striya iti/ aizvaryam Adhipatyam/ anuzravo vedas tato 'dhigatA AnuzravikAH svargAdayaH/ tatrApi vaitRSNyam Aha --- svargeti/ deharahitA videhAH karaNeSu lInAs teSAM bhAvo vaidehyam/ anye tu prakRtim evAtmAnam abhimanyamAnAH prakRtyupAsakAH prakRtau sAdhikArAyAm eva lInAs teSAM bhAvaH prakRtilayatvaM tatprAptiviSaye, AnuzravikaviSaye vitRSNasyAnuzravikaviSaye vitRSNo hi svargAdiprAptiviSaye vitRSNa ity ucyate/ nanu yadi vaitRSNyamAtraM vairAgyaM hanta viSayAprAptAv (p.18) api tad astIti vairAgyaM syAd ity ata Aha --- divyAdivyeti/ na vaitRSNyamAtraM vairAgyam api tu divyAdivyaviSaysaMprayoge 'pi cittasyAnAbhogAtmikA/ tAm eva spaSTayati --- heyopAdeyazUnyA/ AsaGgadveSarahitopekSAbuddhir vazIkArasaMjJA/ kutaH punar iyam ity atrAha --- prasaMkhyAnabalAd iti/ tApatrayaparItatA viSayANAM doSas tatparibhAvanayA tatsAkSAtkAraH prasaMkhyAnaM tadbalAd ity arthaH/ yatamAnasaMjJA, vyatirekasaMjJA, ekendriyasaMjJA, vazIkArasaMjJA ceti catasraH saMjJA ity AgaminaH/ rAgAdayaH khalu kaSAyAz cittavartinas tair indriyANi yathAsvaM viSayeSu pravartante, tan mA pravartiSatendriyANi tattadviSayeSv iti tatparipAcanAyArambhaH prayatnaH sA yatamAnasaMjJA/ tadArambhe sati kecit kaSAyAH pakvAH pacyante pakSyante ca kecit/ tatra pakSyamANebhyaH pakvAnAM vyatirekeNAvadhAraNaM vyatirekasaMjJA/ indriyapravartanAsamarthatayA pakvAnAm autsukyamAtreNa manasi vyavasthAnam ekendriyasaMjJA/ autsukyamAtrasyApi nivRttir upasthiteSv api divyAdivyaviSayeSUpekSAbuddhiH saMjJAtrayAt parA vazIkArasaMjJA/ etayaiva ca pUrvAsAM caritArthatvAn na tAH pRthag uktA iti sarvam avadAtam//1.15// tat paraM puruSakhyAter guNavaitRSNyam//1.16// aparaM vairAgyam uktvA param Aha --- tat paraM puruSakhyAter guNavaitRSNyam/ aparavairAgyasya paraM vairAgyaM prati kAraNatvam/ tatra ca dvAram Adarzayati --- dRSTAnuzravikaviSayadoSadarzI virakta iti/ anenAparaM vairAgyaM darzitam/ puruSadarzanAbhyAsAd AgamAnumAnAcAryopadezasamadhigatasya puruSasya darzanaM tasyAbhyAsaH paunaHpunyena niSevaNaM tasmAt tasya darzanasya zuddhI rajastamaHparihANyA sattvaikatAnatA tayA yo guNapuruSayoH prakarSeNa vivekaH puruSaH zuddho 'nantas tadviparItA guNA iti, tenApyAyitA buddhir yasya yoginaH sa tathoktaH/ tad anena dharmameghAkhyaH samAdhir uktaH/ sa tathAbhUto yogI guNebhyo vyaktAvyaktadharmakebhyaH sarvathA viraktaH sattvapuruSAnyatAkhyAtAv api guNAtmikAyAM yAvad virakta iti/ tat tasmAd dvayaM vairAgyam/ pUrvaM hi vairAgyaM sattvasamudrekavidhUtatamasi rajaHkaNakalaGkasaMpRkte cittasattve/ tac ca tauSTikAnAm api samAnam/ te hi (p.19) tenaiva prakRtilayA babhUvuH/ yathoktam --- vairAgyAt prakRtilaya iti/ tatra tayor dvayor madhye yad uttaraM tajjJAnaprasAdamAtram/ mAtragrahaNena nirviSayatAM sUcayati/ tad eva hi tAdRzaM cittasattvaM rajolezamalenApy aparAmRSTam asyAzrayo 'ta eva jJAnaprasAda ity ucyate/ cittasattvaM hi prasAdasvabhAvam api rajastamaHsaMparkAn malinatAm anubhavati/ vairAgyAbhyAsavimalavAridhArAdhautasamastarajastamomalaM tv atiprasannaM jJAnaprasAdamAtraparizeSaM bhavati/ tasya guNAnupAdeyatvAya darzayati --- yasyodaye sati yogI pratyuditakhyAtiH/ khyAtivizeSe sati vartamAnakhyAtimAn ity arthaH/ prApaNIyaM kaivalyaM prAptam/ yathA vakSyati --- jIvann eva vidvAn mukto bhavati/ saMskAramAtrasya cchinnamUlasya siddhatvAd iti bhAvaH/ kutaH prAptaM, yataH --- kSINAH kSetavyAH klezA avidyAdayaH savAsanAH/ nanv asti dharmAdharmasamUho bhavasya janmamaraNaprabandhasya saMkramaH prANinAm/ tat kutaH kaivalyam ity ata Aha --- chinna iti/ zliSTAni niHsaMdhIni parvANi yasya sa tathoktaH/ dharmAdharmasamUhasya samUhinaH parvANi tAni zliSTAni/ na hi jAtu jantur maraNajanmaprabandhena tyakSyate/ so 'yaM bhavasaMkramaH klezakSaye chinnaH/ yathA vakSyati --- "klezamUlaH karmAzayaH" [yogasUtram 2.12] "sati mUle tadvipAkaH" [yogasUtram 2.13] iti/ nanu prasaMkhyAnaparipAkaM dharmameghaM ca nirodham antarA kiM tad asti yaj jJAnaprasAdamAtram ity ata Aha --- jJAnasyaiveti/ dharmameghabheda eva paraM vairAgyaM nAnyat/ yathA vakSyati --- "prasaMkhyAne 'py akusIdasya sarvathA vivekakhyAter dharmameghaH samAdhiH" [yogasUtram 4.29] [iti,] "tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAj jJeyam alpam" [yogasUtram 4.31] iti ca/ tasmAd etasya hi nAntarIyakam avinAbhAvi kaivalyam iti//1.16// vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAt saMprajJAtaH//1.17// upAyam abhidhAya saprakAropeyakathanAya pRcchati --- athopAyadvayeneti/ vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAt saMprajJAtaH/ saMprajJAtapUrvakatvAd asaMprajJAtasya prathamaM saMprajJAtopavarNanam/ (p.20) saMprajJAtasAmAnyaM vitarkavicArAnandAsmitAnAM rUpaiH svarUpair anugamAt pratipattavyam/ vitarkaM vivRNoti --- cittasyeti/ svarUpasAkSAtkAravatI prajJAbhogaH/ sa ca sthUlaviSayatvAt sthUlaH/ yathA hi prAthamiko dhAnuSkaH sthUlam eva lakSyaM vidhyaty atha sUkSmam evaM prAthamiko yogI sthUlam eva pAJcabhautikaM caturbhujAdi dhyeyaM sAkSAtkaroty atha sUkSmam iti/ evaM cittasyAlambane sUkSma AbhogaH/ sthUlakAraNabhUtasUkSmapaJcatanmAtraliGgAliGgaviSayo vicAraH/ tad evaM grAhyaviSayaM darzayitvA grahaNaviSayaM darzayati --- Ananda iti/ indriye sthUla Alambane cittasyAbhogo hlAda AnandaH/ prakAzazIlatayAM khalu sattvapradhAnAd ahaMkArAd indriyANy utpannAni/ sattvaM sukham iti tAny api sukhAnIti tasminn Abhogo hlAda iti/ grahItRviSayaM saMprajJAtam Aha --- ekAtmikA saMvid iti/ asmitAprabhavAnIndriyANi/ tenaiSAm asmitA sUkSmaM rUpam/ sA cAtmanA grahItrA saha buddhir ekAtmikA saMvit/ tasyAM ca grahItur antarbhAvAd bhavati grahItRviSayaH saMprajJAta iti/ caturNAm aparam apy avAntaravizeSam Aha --- tatra prathama iti/ kAryaM kAraNAnupraviSTaM na kAraNaM kAryeNa tad ayaM sthUla AbhogaH sthUlasUkSmendriyAsmitAkAraNacatuSTayAnugato bhavati/ uttare tu tridvyekakAraNakAs tridvyekarUpA bhavanti/ asaMprajJAtAd bhinatti --- sarva eta iti//1.17// virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo 'nyaH//1.18// kramaprAptam asaMprajJAtam avatArayituM pRcchati --- atheti/ virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo 'nyaH/ pUrvapadenopAyakathanam uttarAbhyAM ca svarUpakathanam/ madhyamaM padaM vivRNoti --- sarvavRttIti/ prathamaM padaM vyAcaSTe --- tasya param iti/ virAmo vRttInAm abhAvas tasya pratyayaH kAraNaM tasyAbhyAsas tadanuSThAnaM paunaHpunyaM tad eva pUrvaM yasya sa tathoktaH/ athAparaM vairAgyaM nirodhakAraNaM kasmAn na bhavatIty ata Aha --- sAlambano hIti/ kAryasarUpaM kAraNaM (p.21) yujyate na virUpam/ virUpaM cAparaM vairAgyaM sAlambanaM nirAlambanasamAdhinA kAryeNa/ tasmAn nirAlambanAd eva jJAnaprasAdamAtrAt tasyotpattir yuktA/ dharmameghasamAdhir eva hi nitAntavigalitarajastamomalAd buddhisattvAd upajAtas tattadviSayAtikrameNa pravartamAno 'nanto viSayAvadyadarzI samastaviSayaparityAgAc ca svarUpapratiSThaH san nirAlambanaH saMskAramAtrazeSasya nirAlambanasya samAdheH kAraNam upapadyate sArUpyAd iti/ AlambanIkaraNam AzrayaNam abhAvaprAptam iva vRttirUpakAryAkaraNAn nirbIjo nirAlambanaH/ athavA bIjaM klezakarmAzayAs te niSkrAntA yasmAt sa tathA//1.18// bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm//1.19// nirodhasamAdher avAntarabhedaM hAnopAdAnAGgam Adarzayati --- sa khalv ayaM nirodhasamAdhir dvividhaH --- upAyapratyayo bhavapratyayaz ca/ upAyo vakSyamANaH zraddhAdiH pratyayaH kAraNaM yasya nirodhasamAdheH sa tathoktaH/ bhavanti jAyante 'syAM jantava iti bhavo 'vidyA, bhUtendriyeSu vA vikAreSu prakRtiSu vAvyaktamahadahaMkArapaJcatanmAtreSv anAtmasv AtmakhyAtis tauSTikAnAM vairAgyasaMpannAnAM, sa khalv ayaM bhavaH pratyayaH kAraNaM yasya nirodhasamAdheH sa bhavapratyayaH/ tatra tayor madhya upAyapratyayo yoginAM mokSyamANAnAM bhavati/ vizeSavidhAnena zeSasya mumukSusaMbandhaM niSedhati/ keSAM tarhi bhavapratyaya ity atra sUtreNottaram Aha --- bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm/ videhAz ca prakRtilayAz ca teSAm ity arthaH/ tad vyAcaSTe --- videhAnAM devAnAM bhavapratyayaH/ bhUtendriyANAm anyatamadAtmatvena (anyatamam Atmatvena) pratipannAs tadupAsanayA tadvAsanAvAsitAntaHkaraNAH piNDapAtAnantaram indriyeSu bhUteSu vA lInAH saMskAramAtrAvazeSamanasaH SATkauzikazarIrarahitA videhAH/ te hi svasaMskAramAtropayogena cittena kaivalyapadam ivAnubhavantaH prApnuvanto videhAH/ avRttikatvaM ca kaivalyena (p.22) sArUpyaM, sAdhikArasaMskArazeSatA ca vairUpyam/ saMskAramAtropabhogeneti kvacit pAThaH/ tasyArthaH --- saMskAramAtram evopabhogo yasya na tu cittavRttir ity arthaH/ prAptAvadhayaH svasaMskAravipAkaM tathAjAtIyakam ativAhayanty atikrAmanti punar api saMsAre vizanti/ tathA ca vAyuproktam --- "daza manvantarANIha tiSThantIndriyacintakAH/ bhautikAs tu zataM pUrNam" iti/ tathA prakRtilayAz cAvyaktamahadahaMkArapaJcatanmAtreSv anyatamadAtmatvena (anyatamam Atmatvena) pratipannAs tadupAsanayA tadvAsanAvAsitAntaHkaraNAH piNDapAtAnantaram avyaktAdInAm anyatamasmiMl lInAH (anyatame lInAH) sAdhikAre 'caritArthe/ evaM hi caritArthaM cetaH syAd yadi vivekakhyAtim api janayed ajanitasattvapuruSAnyatAkhyAtes tu cetaso 'caritArthasyAsti sAdhikArateti/ sAdhikAre cetasi prakRtilIne kaivalyapadam ivAnubhavanti, yAvan na punar Avartate 'dhikAravazAc cittam iti/ prakRtisAmyam upagatam apy avadhiM prApya punar api prAdurbhavati tato vivicyate/ yathA varSAtipAte mRdbhAvam upagato maNDUkadehaH punar ambhodavAridhArAvasekAn maNDUkadehabhAvam anubhavatIti/ tathA ca vAyuproktam --- "sahasraM tv AbhimAnikAH/ bauddhA daza sahasrANi tiSThanti vigatajvarAH// pUrNaM zatasahasraM tu tiSThanty avyaktacintakAH/ puruSaM nirguNaM prApya kAlasaMkhyA na vidyate" iti// tas asya punarbhavaprAptihetutayA heyatvaM siddham//1.19// zraddhAvIryasmRtisamAdhiprajJApUrvaka itareSAm//1.20// yoginAM tu samAdher upAyakramam Aha --- zraddhAvIryasmRtisamAdhiprajJApUrvaka itareSAm/ nanv indriyAdicintakA api zraddhAvanta evety ata Aha --- zraddhA cetasaH saMprasAdaH/ sa cAgamAnumAnAcAryopadezasamadhigatatattvaviSayo bhavati hi cetasaH saMprasAdo (p.23) 'bhirucir atIcchA zraddhA nendriyAdiSv AtmAbhimAninAm abhirucir asaMprasAdo hi sa vyAmohamUlatvAd ity arthaH/ kuto 'sAv eva zraddhety ata Aha --- sA hi jananIva kalyANI yoginaM pAti vimArgapAtajanmano 'narthAt/ so 'yam icchAvizeSa iSyamANaviSayaM prayatnaM prasUta ity Aha --- tasya hi zraddadhAnasya/ tasya vivaraNaM --- vivekArthino vIryam upajAyate/ smRtir dhyAnam anAkulam avikSiptaM, samAdhIyate yogAGgasamAdhiyuktaM bhavati/ yamaniyamAdinAntarIyakasamAdhyupanyAsena ca yamaniyamAdayo 'pi sUcitAH/ tad evam akhilayogAGgasaMpannasya saMprajJAto jAyata ity Aha --- samAhitacittasyeti/ prajJAyA vivekaH prakarSa upajAyate/ saMprajJAtapUrvam asaMprajJAtotpAdam Aha --- tadabhyAsAt tatraiva tattadbhUmiprAptau tattadviSayAc ca vairAgyAd asaMprajJAtaH samAdhir bhavati/ sa hi kaivalyahetuH sattvapuruSAnyatAkhyAtipUrvo hi nirodhaz cittam akhilakAryakaraNena caritArtham adhikArAd avasAdayati//1.20// tIvrasaMvegAnAm AsannaH//1.21// nanu zraddhAdayaz ced yogopAyAs tarhi sarveSAm avizeSeNa samAdhitatphale syAtAm/ dRzyate tu kasyacit siddhiH kasyacid asiddhiH kasyacic cireNa siddhiH kasyacic ciratareNa kasyacit kSipram ity ata Aha --- te khalu nava yogina iti/ upAyAH zraddhAdayo mRdumadhyAdhimAtrAH prAgbhavIyasaMskArAdRSTavazAd yeSAM te tathoktAH/ saMvego vairAgyaM tasyApi mRdumadhyatIvratA prAgbhavIyavAsanAdRSTavazAd eveti teSu yAdRzAM kSepIyasI siddhis tAn darzayati sUtreNa --- tIvrasaMvegAnAm Asanna iti sUtram/ zeSaM bhASyam/ samAdheH saMprajJAtasya phalam asaMprajJAtas tasyApi kaivalyam//1.21// (p.24) mRdumadhyAdhimAtratvAt tato 'pi vizeSaH//1.22// mRdumadhyAdhimAtratvAt tato 'pi vizeSaH/ nigadavyAkhyAtena bhASyeNa vyAkhyAtam iti//1.22// IzvarapraNidhAnAd vA//1.23// sUtrAntaraM pAtayituM vimRzati --- kim etasmAd eveti/ na vAzabdaH saMzayanivartakaH/ IzvarapraNidhAnAd vA/ vyAcaSTe --- praNidhAnAd bhaktivizeSAn mAnasAd vAcikAt kAyikAd vAvarjito 'bhimukhIkRtas tam anugRhNAti/ abhidhyAnam anAgatArthecchA --- idam asyAbhimatam astv iti/ tanmAtreNa na vyApArAntareNa/ zeSaM sugamam//1.23// klezakarmavipAkAzayair aparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH//1.24// nanu cetnAcetanAbhyAm eva vyUDhaM nAnyena vizvam/ Izvaraz ced acetanas tarhi pradhAnaM pradhAnavikArANAm api pradhAnamadhyapAtAt tathA ca na tasyAvarjanam acetanatvAd atha cetanas tathApi citizakter audAsInyAd asaMsAritayA cAsmitAdivirahAt kuta Avarjanam/ kutaz cAbhidhyAnam ity AzayavAn Aha --- atha pradhAneti/ atra sUtreNottaram Aha --- klezakarmavipAkAzayair aparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH/ avidyAdayaH klezAH kliznanti khalv amI puruSaM (p.25) sAMsArikaM vividhaduHkhaprahAreNeti/ kuzalAkuzalAnIti dharmAdharmAs teSAM ca karmajatvAd upacArAt karmatvam/ vipAko jAtyAyurbhogAH/ vipAkAnuguNA vAsanAs tAz cittabhUmAv Azerata ity AzayAH/ na hi karabhajAtinirvartakaM karma prAgbhavIyakarabhabhogabhAvitAM bhAvanAM na yAvad abhivyanakti tAvat karabhocitAya bhogAya kalpate/ tasmAd bhavati karabhajAtyanubhavajanmA bhAvanA karabhavipAkAnuguNeti/ nanv amI klezAdayo buddhidharmA na kathaMcid api puruSaM parAmRzanti, tasmAt puruSagrahaNAd eva tadaparAmarzasiddheH kRtaM klezakarmetyAdinety ata Aha --- te ca manasi vartamAnAH sAMsArike puruSe vyapadizyante/ kasmAt, sa hi tatphalasya bhoktA cetayiteti/ tasmAt puruSatvAd IzvarasyApi tatsaMbandhaH prApta iti tatpratiSedha upapadyata ity Aha --- yo hy anena buddhisthenApi puruSamAtrasAdhAraNena bhogenAparAmRSTaH sa puruSavizeSa IzvaraH/ viziSyata iti vizeSaH puruSAntarAd vyavacchidyate/ vizeSapadasya vyAvartyaM darzayitukAmaH paricodanApUrvaM pariharati --- kaivalyaM prAptAs tarhIti/ prakRtilayAnAM prAkRto bandhaH/ vaikAriko bandho videhAnAm/ dakSiNAdibandho divyAdivyaviSayabhogabhAjAm/ tAny amUni trINi bandhanAni/ prakRtibhAvanAsaMskRtamanaso hi dehapAtAnantaram eva prakRtilayatAm ApannA itItareSAM pUrvA bandhakoTiH prajJAyate, tenottarakoTividhAnamAtram iha tu pUrvAparakoTiniSedha iti/ saMkSipya vizeSaM darzayati --- sa tu sadaiva muktaH sadaivezvara iti/ jJAnakriyAzaktisaMpad aizvaryam/ (p.26) atra pRcchati --- yo 'sAv iti/ jJAnakriye hi na cicchakter apariNAminyAH saMbhavata iti rajastamorahitavizuddhacittasattvAzraye vaktavye/ na cezvarasya sadA muktasyAvidyAprabhavacittasattvasamutkarSeNa saha svasvAmibhAvaH saMbandhaH saMbhavatIty ata uktaM --- prakRSTasattvopAdAnAd iti/ nezvarasya pRthagjanasyevAvidyAnibandhanaz cittasattvena svasvAmibhAvaH/ kiM tu tApatrayaparItAn pretyabhAvamahArNavAj jantUn uddhariSyAmi jJAnadharmopadezena/ na ca jJAnakriyAsAmarthyAtizayasaMpattim antareNa tadupadezaH/ na ceyam apahatarajastamomalavizuddhasattvopAdAnaM vinety Alocya sattvaprakarSam upAdatte bhagavAn aparAmRSTo 'py avidyayA/ avidyAbhimAnI cAvidyAyAs tattvam avidvAn bhavati na punar avidyAm avidyAtvena sevamAnaH/ na khalu zailUSo rAmatvam Aropya tAs tAz ceSTA darzayan bhrAnto bhavati/ tad idam AhAryam asya rUpaM na tAttvikam iti/ syAd etat/ uddidhIrSayA bhagavatA sattvam upAdeyaM tadupAdAnena ca taduddidhIrSA, asyA api prAkRtatvAt tathA cAnyonyAzraya ity ata uktam --- zAzvatika iti/ bhaved etad evaM yadIdaMprathamatA sargasya bhaved anAdau tu sargasaMhAraprabandhe sargAntarasamutpannasaMjihIrSAvadhisamaye pUrNe mayA sattvaprakarSa upAdeya iti praNidhAnaM kRtvA bhagavAJ jagat saMjahAra/ tadA cezvaracittasattvaM praNidhAnavAsitaM pradhAnasAmyam upagatam api paripUrNo mahApralayAvadhau praNidhAnavAsanAvazAt tathaivezvaracittasattvabhAvena pariNamate/ yathA caitraH zvaH prAtar evotthAtavyaM mayeti praNidhAya suptas tadaivottiSThati praNidhAnasaMskArAt/ tasmAd anAditvAd IzvarapraNidhAnasattvopAdAnayoH zAzvatikatvena nAnyonyAzrayaH/ na cezvarasya cittasattvaM mahApralaye 'pi na prakRtisAmyam upaitIti vAcyam/ yasya hi na kadAcid api pradhAnasAmyaM na tat prAdhAnikaM nApi citizaktir ajJatvAd ity arthAntaram aprAmANikam Apadyeta/ tac cAyuktaM, prakRtipuruSavyatirekeNArthAntarAbhAvAt/ so 'yam IdRza Izvarasya zAzvatika utkarSaH/ sa kiM sanimittaH sapramANaka Ahosvin nirnimitto niSpramANaka iti/ uttaraM --- tasya zAstraM nimittam/ zrutismRtItihAsapurANAni zAstram/ codayati --- zAstraM punaH kiMnimittam/ pratyakSAnumAnapUrvaM hi zAstram/ na cezvarasya sattvaprakarSe kasyacit pratyakSam anumAnaM vAsti/ na cezvarapratyakSaprabhavaM zAstram iti yuktam/ kalpayitvApi hy ayaM brUyAd AtmaizvaryaprakAzanAyeti bhAvaH/ pariharati --- prakRSTasattvanimittam/ (p.27) ayam abhisaMdhiH --- mantrAyurvedeSu tAvad IzvarapraNIteSu pravRttisAmarthyAd arthAvyabhicAravinizcayAt prAmANyaM siddham/ na cauSadhibhedAnAM tatsaMyogavizeSANAM ca mantrANAM ca tattadvarNAvApoddhAreNa sahasreNApi puruSAyuSair laukikapramANavyavahArI zaktaH kartum anvayavyatirekau/ na cAgamAd anvayavyatirekau tAbhyAM cAgamas tatsaMtAnayor anAditvAd iti pratipAdayituM yuktam/ mahApralaye tatsaMtAnayor vicchedAt/ na ca tadbhAve pramANAbhAvaH/ abhinnaM pradhAnavikAro jagad iti hi pratipAdayiSyate/ sadRzapariNAmasya ca visadRzapariNAmatA dRSTA/ yathA kSIrekSurasAder dadhiguDAdirUpam/ visadRzapariNAmasya pUrvaM sadRzapariNAmatA ca dRSTA/ tad iha pradhAnenApi mahadahaMkArAdirUpavisadRzapariNAmena satA bhAvyaM kadAcit sadRzapariNAmenApi/ sadRzapariNAmaz cAsya sAmyAvasthA/ sa ca mahApralayaH/ tasmAn mantrAyurvedapraNayanAt tAvad bhagavato vigalitarajastamomalAvaraNatayA paritaH pradyotamAnaM buddhisattvam Astheyam/ tathA cAbhyudayaniHzreyasopadezaparo 'pi vedarAzir IzvarapraNItas tadbuddhisattvaprakarSAd eva bhavitum arhati/ na ca sattvotkarSe rajastamaHprabhavau vibhramavipralambhau saMbhavataH/ tat siddhaM prakRSTasattvanimittaM zAstram iti/ syAd etat/ prakarSakAryatayA prakarSaM bodhayac chAstraM zeSavad anumAnaM bhaven na tv Agama ity ata Aha --- etayor iti/ na kAryatvena bodhayaty api tv anAdivAcyavAcakabhAvasaMbandhena bodhayatIty arthaH/ Izvarasya hi buddhisattve prakarSo vartate, zAstram api tadvAcakatvena tatra vartata iti/ upasaMharati --- etasmAd IzvarabuddhisattvaprakarSavAcakAc chAstrAd etad bhavati jJAyate viSayeNa viSayiNo lakSaNAt sadaivezvaraH sadaiva mukta iti/ tad evaM puruSAntarAd vyavacchidyezvarAntarAd api vyavacchinatti --- tac ca tasyeti/ atizayavinirmuktim Aha --- na tAvad iti/ kutaH --- yad eveti/ kasmAt sarvAtizayavinirmuktaM tadaizvaryam ity ata Aha --- tasmAd yatreti/ atizayaniSThAm aprAptAnAm aupacArikam aizvaryam ity arthaH/ (p.28) sAmyavinirmuktim Aha --- na ca tatsamAnam iti/ prAkAmyam avihatecchatA tadvighAtAn Unatvam (tadvighAtAd Unatvam) anUnatve vA dvayor api prAkAmyavighAtaH kAryAnutpatter utpattau vA viruddhadharmasamAliGgitam ekadA kAryam upalabhyetety AzayavAn Aha --- dvayoz ceti/ aviruddhAbhiprAyatve vA pratyekam Izvaratve kRtam anyair ekenaivezanAyAH kRtatvAt/ saMbhUyakAritve vA na kazcid IzvaraH pariSadvan nityezanAyoginAM ca paryAyAyogAt kalpanAgauravaprasaGgAc ceti draSTavyam/ tasmAt sarvam avadAtam//1.24// tatra niratizayaM sarvajJabIjam//1.25// evam asya kriyAjJAnazaktau zAstraM pramANam abhidhAya jJAnazaktAv anumAnaM pramANayati --- kiM ca --- tatra niratizayaM sarvajJabIjam/ vyAcaSTe --- yad idam iti/ buddhisattvAvarakatamopagamatAratamyena yad idam atItAnAgatapratyutpannAnAM pratyekaM ca samuccayena ca vartamAnAnAm atIndriyANAM grahaNaM, tasya vizeSaNam alpaM bahv iti sarvajJabIjaM kAraNam/ kazcit kiMcid evAtItAdi gRhNAti kazcid bahu kazcid bahutaraM kazcid bahutamam iti grAhyApekSayA grahaNasyAlpatvaM bahutvaM kRtam/ etad vivardhamAnaM yatra niSkrAntam atizayAt sa sarvajJa iti/ tad anena prameyamAtraM kathitam/ atra pramANayati --- asti kASThAprAptiH sarvajJabIjasyeti/ sAdhyanirdezaH/ niratizayatvaM kASThA/ yataH param atizayavattA nAstIti/ tena nAvadhimAtreNa siddhasAdhanam/ sAtizayatvAd iti hetuH/ yad yat sAtizayaM tat tat sarvaM niratizayaM, yathA kuvalAmalakabilveSu sAtizayaM mahattvam Atmani niratizayam iti vyAptiM darzayati --- parimANavat/ na ca garimAdibhir guNair vyabhicAra iti sAMpratam/ na khalv avayavagarimAtizayI garimAvayavinaH kiM (p.29) tvA paramANubhya AntyAvayavibhyo yAvantaH kecana teSAM pratyekavartino garimNaH samAhRtya garimA vardhamAnAbhimAnaH/ jJAnaM tu na pratijJeyaM samApyata ity ekadvibahuviSayatayA yuktaM sAtizayam iti na vyabhicAraH/ upasaMharati --- yatra kASTheti/ nanu santi bahavas tIrthakarA buddhArhatakapilarSiprabhRtayas tat kasmAt ta eva sarvajJA na bhavanty asmAd anumAnAd ity ata Aha --- sAmAnyeti/ kutas tarhi tadvizeSapratipattir ity ata Aha --- tasyeti/ buddhAdipraNIta AgamAbhAso na tv AgamaH, sarvapramANabAdhitakSaNikanairAtmyAdimArgopadezakatvena vipralambhakatvAd iti bhAvaH/ tena zrutismRtItihAsapurANalakSaNAd Agamata Agacchanti buddhim Arohanti asmAd abhyudayaniHzreyasopAyA ity AgamaH, tasmAt saMjJAdivizeSapratipattiH/ saMjJAvizeSaH zivezvarAdiH zrutyAdiSu prasiddhaH/ Adipadena SaDaGgatAdazAvyayate saMgRhIte/ yathoktaM vAyupurANe --- "sarvajJatA tRptir anAdibodhaH svatantratA nityam aluptazaktiH/ anantazaktiz ca vibhor vidhijJAH SaD Ahur aGgAni mahezvarasya"// (vAyupurANam 12.31) tathA --- "jJAnaM vairAgyam aizvaryaM tapaH satyaM kSamA dhRtiH/ sraSTRtvam AtmasaMbodho hy adhiSThAtRtvam eva ca// avyayAni dazaitAni nityaM tiSThanti zaMkare" (vAyupurANam 10.60) iti/ syAd etat, nityatRptasya bhagavato vairAgyAtizayasaMpannasya svArthe tRSNAsaMbhavAt kAruNikasya ca sukhaikatAnajanasarjanaparasya duHkhabahulajIvalokajananAnupapatter aprayojanasya ca prekSAvataH pravRttyanupapatteH kriyAzaktizAlino 'pi na jagatkriyety ata Aha --- tasyAtmAnugrahAbhAve 'pIti/ bhUtAnAM prANinAm anugrahaH prayojanaM, zabdAdyupabhogavivekakhyAtirUpakAryakaraNAt kila caritArthaM cittaM nivartate/ tataH puruSaH kevalI bhavati/ atas tatprayojanAya kAruNiko vivekakhyAtyupAyaM kathayati/ tenAcaritArthatvAc cittasya jantUnIzvaraH puNyApuNyasahAyaH sukhaduHkhe bhAvayann api nAkAruNikaH/ vivekakhyAtyupAyakathanAya (p.30) bhUtAnugrahaM dvAram Aha --- jJAnadharmopadezeneti/ jJAnaM ca dharmaz ca jJAnadharmau tayor upadezena jJAnadharmasamuccayAl labdhavivekakhyAtiparipAkAt kalpapralaye brahmaNo dinAvasAne yatra satyalokavarjaM jagad astameti/ mahApralaye sasatyalokasya brahmaNo 'pi nidhane saMsAriNaH svakAraNagAmino 'tas tadA maraNaduHkhabhAjaH, kalpety upalakSaNam anyadApi svArjitakarmapAkavazena janmamaraNAdibhAjaH puruSAnuddhariSyAmIti kaivalyaM prApya puruSA uddhRtA bhavantIty arthaH/ etac ca karuNAprayuktasya jJAnadharmopadezanaM kApilAnAm api siddham ity Aha --- tathA coktaM paJcazikhAcAryeNa --- AdividvAn kapila iti/ AdividvAn iti paJcazikhAcAryavacanam AdimuktasvasaMtAnAdiguruviSayaM na tv anAdimuktaparamaguruviSayam/ AdimukteSu kadAcin mukteSu vidvatsu kapilo 'smAkam AdividvAn muktaH sa eva ca gurur iti/ kapilasyApi jAyamAnasya mahezvarAnugrahAd eva jJAnaprAptiH zrUyata iti/ kapilo nAma viSNor avatAravizeSaH prasiddhaH/ svayaMbhUs tu hiraNyagarbhaH/ tasyApi sAMkhyayogaprAptir vede zrUyata iti/ sa evezvara AdividvAn kapilo viSNur na svayaMbhUr iti bhAvaH/ svAyaMbhuvAnAM tv Izvara iti bhAvaH//1.25// pUrveSAm api guruH kAlenAnavacchedAt//1.26// saMprati bhagavato brahmAdibhyo vizeSam Aha --- sa eSa iti/ pAtanikA --- sa eSa iti/ sUtram --- pUrveSAm api guruH kAlenAnavacchedAt/ vyAcaSTe --- pUrve hIti/ kAlas tu zatavarSAdir avacchedArthenAvacchedena prayojanena nopAvartate na vartate/ prakarSasya gatiH prAptiH/ pratyetavya AgamAt//1.26// (p.31) tasya vAcakaH praNavaH//1.27// tad anena prabandhena bhagavAn Izvaro darzitaH/ saMprati tatpraNidhAnaM darzayituM tasya vAcakam Aha --- tasya vAcakaH praNavaH/ vyAcaSTe --- vAcya iti/ tatra pareSAM mataM vimarzadvAreNopanyasyati --- kim asyeti/ vAcakatvaM pratipAdakatvam ity arthaH/ pare hi pazyanti yadi svAbhAvikaH zabdArthayoH saMbandhaH saMketenAsmAc chabdAd ayam arthaH pratyetavya ityevamAtmakenAbhivyajyeta tato yatra nAsti sa saMbandhas tatra saMketazatenApi na vyajyeta/ na hi pradIpavyaGgyo ghaTo yatra nAsti tatra pradIpasahasreNApi zakyo vyaGktum/ kRtasaMketas tu karabhazabdo vAraNe vAraNapratipAdako dRSTaH/ tataH saMketakRtam eva vAcakatvam iti/ vimRzyAbhimatam avadhArayati --- sthito 'syeti/ ayam abhiprAyaH --- sarva eva zabdAH sarvAkArArthAbhidhAnasamarthA iti/ sthita evaiSAM sarvAkArair arthaiH svAbhAvikaH saMbandhaH/ IzvarasaMketas tu prakAzakaz ca niyAmakaz ca/ tasyezvarasaMketAsaMketakRtaz cAsya vAcakApabhraMzavibhAgaH/ tad idam Aha --- saMketas tv Izvarasyeti/ nidarzanam Aha --- yatheti/ nanu zabdasya prAdhAnikasya mahApralayasamaye pradhAnabhAvam upagatasya zaktir api pralInA, tato mahadAdikrameNotpannasyAvAcakasyaiva mAhezvareNa saMketena na zakyA vAcakazaktir abhivyaJjayituM vinaSTazaktitvAd ity ata Aha --- sargAntareSv apIti/ yady api saha zaktyA pradhAnasAmyam upagataH zabdas tathApi punar AvirbhavaMs tacchaktiyukta evAvirbhavati varSAtipAtasamadhigatamRdbhAva ivodbhijjo meghavisRSTavAridhArAvasekAt/ tena pUrvasaMbandhasaMketAnusAreNa saMketaH kriyate bhagavateti/ tasmAt saMpratipatteH sadRzavyavahAraparamparAyA nityatayA nityaH zabdArthayoH saMbandho na kUTasthanitya ity AgamikAH pratijAnate, na punar AgamanirapekSAH sargAntareSv api tAdRza eva saMketa iti pratipattum Izata iti bhAvaH//1.27// (p.32) tajjapas tadarthabhAvanam//1.28// vAcakam AkhyAya praNidhAnam Aha --- tajjapas tadarthabhAvanam/ vyAcaSTe --- praNavasyeti/ bhAvanaM punaH punaz citte nivezanam/ tataH kiM sidhyatIty ata Aha --- praNavam iti/ ekasmin bhagavaty Aramati cittam/ atraiva vaiyAsikIM gAthAm udAharati --- tathA ceti/ tata IzvaraH samAdhitatphalalAbhena tam anugRhNAti//1.28// tataH pratyakcetanAdhigamo 'py antarAyAbhAvaz ca//1.29// kiM cAparam asmAt --- tataH pratyakcetanAdhigamo 'py antarAyAbhAvaz ca/ pratIpaM viparItam aJcati vijAnAtIti pratyak sa cAsau cetanaz ceti pratyakcetano 'vidyAvAn puruSaH/ tad anenezvarAc chAzvatikasattvotkarSasaMpannAd vidyAvato nivartayati/ pratIcaz cetanasyAdhigamo jJAnaM svarUpato 'sya bhavaty antarAyA vakSyamANAs tadabhAvaz ca/ asya vivaraNaM --- ye tAvad iti/ svam AtmA tasya rUpam/ rUpagrahaNenAvidyAsamAropitAn dharmAn niSedhati/ nanv IzvarapraNidhAnam IzvaraviSayaM katham iva pratyakcetanaM sAkSAtkaroty atiprasaGgAd ity ata Aha --- yathaivezvara iti/ zuddhaH kUTasthanityatayodayavyayarahitaH prasannaH klezavarjitaH kevalo dharmAdharmApetaH/ ata evAnupasargaH/ upasargA jAtyAyurbhogAH/ sAdRzyasya kiMcid bhedAdhiSThAnatvAd IzvarAd bhinatti --- buddheH pratisaMvedIti/ tad anena pratyaggrahaNaM vyAkhyAtam/ atyantavidharmiNor anyatarArthAnucintanaM na taditarasya sAkSAtkArAya kalpate/ (p.33) sadRzArthAnucintanaM tu sadRzAntarasAkSAtkAropayogitAm anubhavati ekazAstrAbhyAsa iva tatsadRzArthazAstrAntarajJAnopayogitAm/ pratyAsattis tu svAtmani sAkSAtkArahetur na parAtmanIti sarvam avadAtam//1.29// vyAdhistyAnasaMzayapramAdAlasyAviratibhrAntidarzanAlabdhabhUmikatvAnavasthitatvAni cittavikSepAs te 'ntarAyAH//1.30// pRcchati --- atha ka iti/ sAmAnyenottaram --- ya iti/ vizeSasaMkhye pRcchati --- ka iti/ uttaraM vyAdhItyAdisUtram/ antarAyA nava/ etAz cittavRttayo yogAntarAyA yogavirodhinaz cittasya vikSepakAz cittaM khalv amI vyAdhyAdayo yogAd vikSipanty apanayantIti vikSepAH/ yogapratipakSatve hetum Aha --- sahaita iti/ saMzayabhrAntidarzane tAvad vRttitayA vRttinirodhapratipakSau/ ye 'pi na vRttayo vyAdhiprabhRtayas te 'pi vRttisAhacaryAt tatpratipakSA ity arthaH/ padArthAn vyAcaSTe --- vyAdhir iti/ dhAtavo vAtapittazleSmANaH zarIradhAraNAt/ azitapItAhArapariNAmavizeSo rasaH/ karaNAnIndriyANi teSAM vaiSamyaM nyUnAdhikabhAva iti/ akarmaNyatA karmAnarhatA/ saMzaya ubhayakoTispRgvijJAnam/ saty apy atadrUpapratiSThatvena saMzayaviparyAsayor abhede, ubhayakoTisparzAsparzarUpAvAntaravizeSavivakSayAtra (p.34) bhedenopanyAsaH/ abhAvanam akaraNaM tatrAprayatna iti yAvat/ kAyasya gurutvaM kaphAdinA, cittasya gurutvaM tamasA/ gardhas tRSNA/ madhumatyAdayaH samAdhibhUmayaH/ labdhabhUmer yadi tAvataiva susthitaMmanyasya samAdhibhreSaH syAt tatas tasyA api bhUmer apAyaH syAt/ yasmAt samAdhipratilambhe tadavasthitaM syAt tasmAt tatra prayatitavyam iti//1.30// duHkhadaurmanasyAGgamejayatvazvAsaprazvAsA vikSepasahabhuvaH//1.31// na kevalaM navAntarAyA duHkhAdayo 'py asya tatsahabhuvo bhavantIty Aha --- duHkhetyAdi/ pratikUlavedanIyaM duHkham AdhyAtmikaM zArIraM vyAdhivazAn mAnasaM ca kAmAdivazAt/ AdhibhautikaM vyAghrAdijanitam/ AdhidaivikaM grahapIDAdijanitam/ tac cedaM duHkhaM prANimAtrasya pratikUlavedanIyatayA heyam ity Aha --- yenAbhihatA iti/ anicchataH prANo yad bAhyaM vAyum AcAmati pibati pravezayatIti yAvat sa zvAsaH samAdhyaGgarecakavirodhI/ anicchato 'pi prANo yat kauSThyaM vAyuM nizcArayati niHsArayati sa prazvAsaH samAdhyaGgapUrakavirodhI//1.31// tatpratiSedhArtham ekatattvAbhyAsaH//1.32// uktArthopasaMhArasUtram avatArayati --- athaita iti/ athoktArthAnantaram upasaMharann idaM sUtram Aheti saMbandhaH/ niroddhavyatve hetur uktaH --- samAdhipratipakSA iti/ yady apIzvarapraNidhAnAd ity abhyAsamAtram uktaM tathApi vairAgyam iha tatsahakAritayA grAhyam ity Aha --- tAbhyAm uktalakSaNAbhyAm evAbhyAsavairAgyAbhyAM niroddhavyAH/ tatra tayor abhyAsavairAgyayor madhye 'bhyAsasyAnantaroktasyeti/ tatpratiSedhArtham ityAdi/ ekaM tattvam IzvaraH prakRtatvAd iti/ vainAzikAnAM (p.35) tat sarvam ekAgram eva cittaM nAsti kiMcid vikSiptam iti tadupadezAnAM tadarthAnAM ca pravRttInAM vaiyarthyam ity Aha --- yasya tv iti/ yasya mate pratyarthe 'rpyamANa ekasminn anekasmin vA niyataM yAvad arthAvabhAsam utpannaM tatraiva samAptam ananyagAmi/ arthAntaraM tAvat prathamaM gRhItvArthAntaram api pazcAt kasmAn na gRhNAtIty ata Aha --- kSaNikaM ca kSaNasyAbhedyatvena pUrvapazcAdbhAvasyApy abhAva iti bhAvaH/ asmanmate tv akSaNikaM cittaM svaviSaya ekasminn anekasmin vAnavasthitaM pratikSaNaM tattadviSayopAdAnaparityAgAbhyAM viSayAniyataM vikSiptam ato vikSepapariNAmam apanIya zakyaikAgratAdhAtum iti tadupadezapravRttyor nAnarthakatvam ity Aha --- yadi punar idam iti/ upasaMharati --- ato neti/ vainAzikam utthApayati --- yo 'pIti/ mA bhUd ekasmin kSaNike citta ekAgratAdhAnaprayatnaH/ cittasaMtAne tv anAdAv akSaNike vikSepam apanIyaikAgratAdhAsyata ity arthaH/ tad etad vikalpya dUSayati --- tasyeti/ tasya darzana ekAgratA yadi pravAhacittasya cittasaMtAnasya vA dharmaH/ tatraikaM kramavad utpAdeSu pratyayeSv anugataM nAsti pravAhacittam/ kutaH, yad yAvad asti tasya sarvasya kSaNikatvAd akSaNikasya cAsattvAd bhavatAM darzana iti bhAvaH/ dvitIyaM kalpaM gRhNAti --- atheti/ sAMvRtasya pravAhasyAMzaH pratyayaH paramArthasaMs tasya pratyayasyaikAgratA prayatnasAdhyo dharmaH/ dUSayati --- sa sarvaH sAMvRtapravAhApekSayA sadRzapratyayapravAhI vA visadRzapratyayapravAhI vA/ ataH paramArthasattArUpeNa pratyarthaniyatatvAd yadarthAvabhAsa utpannas tatra samAptatvAd ekAgra eveti vikSiptacittAnupapattiH, yad apanayenaikAgratAdhIyata iti/ upasaMharati --- tasmAd iti/ (p.36) ito 'pi cittam ekam anekArtham avasthitaM cety Aha --- yadi ceti/ yathA hi maitreNAdhItasya zAstrasya na caitraH smarati/ yathA vA maitreNApacitasya puNyasya pApasya vA karmAzayasya phalaM tadasaMbandhI caitro na bhuGkte, evaM pratyayAntaradRSTasya pratyayAntaraM na smaret/ pratyayAntaropacitasya vA karmAzayasya phalaM ca na pratyayAntaram upabhuJjItety arthaH/ nanu nAtiprasajyete kAryakAraNabhAve satIti vizeSaNAc chrAddhavaizvAnarIyeSTyAdAv akartRmAtRpitRputrAdigAmiphaladarzanAn madhurarasabhAvitAnAM vAmrabIjAdInAM paramparayA phalamAdhuryaniyamAd ity ata Aha --- samAdhIyamAnam apy etad iti/ ayam abhisaMdhiH --- kaH khalv ekasaMtAnavartinAM pratyayAnAM saMtAnAntaravartibhyaH pratyayebhyo vizeSo yenaikasaMtAnavartinA pratyayenAnubhUtasyopacitasya ca karmAzayasya tatsaMtAnavarty eva pratyayaH smartA bhoktA ca syAn nAnyasaMtAnavartI/ na hi saMtAno nAma kazcid asti vastusan/ ya enaM saMtAnaM saMtAnAntaravartibhyo bhindyAt/ na ca kAlpaniko bhedaH kriyAyAm upapadyate/ na khalu kalpitAgnibhAvo mANavakaH pacati/ na ca kAryakAraNabhAvasaMbandho 'pi vAstavaH/ sahabhuvoH savyetaraviSANayor ivAbhAvAd asahabhuvor api pratyutpannAzrayatvAyogAt/ na hy atItAnAgatau vyAsajjya pratyutpannaM vartitum arhataH/ tasmAt saMtAnena vA kAryakAraNabhAvena vA svAbhAvikenAnupahitAH paramArthasantaH pratyayAH parasparAsaMsparzitvena svasaMtAnavartibhyaH parasaMtAnavartibhyo vA pratyayAntarebhyo na bhidyante/ so 'yaM gomayaM ca pAyasaM cAdhikRtya pravRtto nyAyo gomayaM pAyasaM gavyatvAd ubhayasiddhapAyasavad iti/ tam AkSipati nyAyAbhAsatvena tato 'py adhikatvAd iti/ na cAtra kRtanAzAkRtAbhyAgamaM codyam/ yataz cittam eva karmaNAM kartR tad eva tajjanitAbhyAM sukhaduHkhAbhyAM yujyate/ sukhaduHkhe ca citicchAyApannaM cittaM bhuGkta iti puruSe bhogAbhimAnaz citicittayor abhedagrahAd iti/ svapratyayaM pratItya samutpannAnAM svabhAva evaiSAM tAdRzo yat ta eva smaranti phalaM copabhuJjate na tv anye/ na ca svabhAvA niyogaparyanuyogAv arhanti evaM bhavata maivaM bhUteti vA kasmAn naivam iti ceti/ yaH pUrvokte na parituSyati taM pratyAha --- kiM ca svAtmeti/ udayavyayadharmANAm (p.37) anubhavAnAm anubhavasmRtInAM ca nAnAtve 'pi tadAzrayam abhinnaM cittam aham iti pratyayaH pratisaMdadhAnaH katham atyantabhinnAn pratyayAn Alambeta/ nanu grahaNasmaraNarUpakAraNabhedAt pArokSyApArokSyarUpaviruddhadharmasaMsargAd vA na pratyabhijJAnaM nAmaikaH pratyayo yataH pratyayinaz cittasyaikatA syAd ity ata Aha --- svAnubhaveti/ nanu kAraNabhedaviruddhadharmasaMsargAv evAtra bAdhakAv uktAv ity ata Aha --- na ca pratyakSasyeti/ pratyakSAnusArata eva sAmagryabhedaH pArokSyApArokSyadharmAvirodhaz copapAdito nyAyakaNikAyAm/ akSaNikasya cArthakriyA nyAyakaNikAbrahmatattvasamIkSAbhyAm upapAditeti sarvam avadAtam//1.32// maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtaz cittaprasAdanam//1.33// aparikarmitamanaso 'sUyAdimataH samAdhitadupAyasaMpattyanutpAdAc cittaprasAdanopAyAn asUyAdivirodhinaH pratipAdayitum upakramate --- yasya cittasyAvasthitasyedam iti/ maitrIkaruNetyAdiprasAdanAntam/ sukhiteSu maitrIM sauhArdaM bhAvayata IrSyAkAluSyaM nivartate cittasya/ duHkhiteSu ca karuNAm AtmanIva parasmin duHkhaprahANecchAM bhAvayataH parApakAracikIrSAkAluSyaM cetaso nivartate/ puNyazIleSu prANiSu muditAM harSaM bhAvayato 'sUyAkAluSyaM cetaso nivartate/ apuNyazIleSu copekSAM mAdhyasthyaM bhAvayato 'marSakAluSyaM (p.38) cetaso nivartate/ tataz cAsya rAjasatAmasadharmanivRttau sAttvikaH zuklo dharma upajAyate/ sattvotkarSasaMpannaH saMbhavati vRttinirodhapakSe/ tasya prasAdasvAbhAvyAc cittaM prasIdati/ prasannaM ca vakSyamANebhya upAyebhya ekAgraM sthitipadaM labhate/ asatyAM punar maitryAdibhAvanAyAM na ta upAyAH sthityai kalpanta iti//1.33// pracchardanavidhAraNAbhyAM vA prANasya//1.34// tAn idAnIM sthityupAyAn Aha --- pracchardanavidhAraNAbhyAM vA prANasya/ vAzabdo vakSyamANopAyAntarApekSo vikalpArthaH, na maitryAdibhAvanApekSayA tayA saha samuccayAt/ pracchardanaM vivRNoti --- kauSThyasyeti/ prayatnavizeSAd yogazAstravihitAd yena kauSThyo vAyur nAsikApuTAbhyAM zanai recyate/ vidhAraNaM vivRNoti --- vidhAraNaM prANAyAmaH/ recitasya prANasya kauSThyasya vAyor yad AyAmo bahir eva sthApanaM na tu sahasA pravezanam/ tad etAbhyAM pracchardanavidhAraNAbhyAM vAyor laghukRtazarIrasya manaH sthitipadaM labhate/ atra cottarasUtragatAt sthitinibandhanItipadAt sthitigrahaNam AkRSya saMpAdayed ity arthaprAptena saMbandhanIyam//1.34// viSayavatI vA pravRttir utpannA manasaH sthitinibandhanI//1.35// sthityupAyAntaram Aha --- viSayavatI vA pravRttir utpannA manasaH sthitinibandhanI/ vyAcaSTe --- nAsikAgre dhArayata iti/ dhAraNAdhyAnasamAdhIn kurvatas tajjayAdyA divyagandhasaMvittatsAkSAtkAraH/ evam anyAsv api pravRttiSu yojyam/ etac cAgamAt pratyetavyaM nopapattitaH/ syAd etat kim etAdRgbhir vRttibhiH kaivalyaM pratyanupayoginIbhir ity ata Aha --- etA vRttayo 'lpenaiva kAlenotpannAz cittam IzvaraviSayAyAM vA vivekakhyAtiviSayAyAM (p.39) vA sthitau nibadhnanti/ nanv anyaviSayA vRttiH katham anyatra sthitiM nibadhnAtIty ata Aha --- saMzayaM vidhamanti apasArayanti ata eva samAdhiprajJAyAm iti/ vRttyantarANAm apy AgamasiddhAnAM viSayavattvam atidizati --- eteneti/ nanv AgamAdibhir avagateSv artheSu kutaH saMzaya ity ata Aha --- yady api hIti/ zraddhAmUlo hi yoga upadiSTArthaikadezapratyakSIkaraNe ca zraddhAtizayo jAyate/ tanmUlAz ca dhyAnAdayo 'syApratyUhaM bhavantIty arthaH//1.35// vizokA vA jyotiSmatI//1.36// vizokA vA jyotiSmatI/ vigatazokA duHkharahitA jyotiSmatI jyotir asyA astIti jyotiSmatI prakAzarUpA/ hRdayapuNDarIka iti/ udarorasor madhye yat padmam adhomukhaM tiSThaty aSTadalaM recakaprANAyAmena tad UrdhvamukhaM kRtvA tatra cittaM dhArayet/ tanmadhye sUryamaNDalam akAro jAgaritasthAnaM tasyopari candramaNDalam ukAraH svapnasthAnam/ tasyopari vahnimaNDalaM makAraH suSuptisthAnam/ tasyopari paravyomAtmakaM brahmanAdaM turIyasthAnam ardhamAtram udAharanti brahmavAdinaH/ tatra karNikAyAm UrdhvamukhI sUryAdimaNDalamadhyagA brahmanADI/ tato 'py UrdhvaM pravRttA suSumnA nAma nADI/ (p.40) tayA khalu bAhyAny api sUryAdIni maNDalAni protAni/ sa hi cittasthAnam/ tasyAM dhArayato yoginaz cittasaMvid upajAyate/ upapattipUrvakaM buddhisaMvida AkAram Adarzayati --- buddhisattvaM hIti/ AkAzakalpam iti vyApitAm Aha/ sUryAdInAM prabhAs tAsAM rUpaM tadAkAreNa vikalpate nAnArUpA bhavati/ manaz cAtra buddhir abhimataM na tu mahattattvam/ tasya ca suSumnAsthasya vaikArikAhaMkArajanmanaH sattvabahulatayA jyotIrUpatA vivakSitA/ tattadviSayagocaratayA ca vyApitvam api siddham/ asmitAkArye manasi samApattiM darzayitvAsmitAsamApatteH svarUpam Aha --- tatheti/ zAntam apagatarajastamastaraGgam/ anantaM vyApi/ asmitAmAtraM na punar nAnAprabhArUpam/ AgamAntareNa svamataM samIkaroti --- yatredam uktaM paJcazikhena tam aNuM duradhigamatvAd AtmAnam ahaMkArAspadam anuvidyAnucintyAsmItyevaM tAvat saMjAnIta iti/ syAd etat/ nAnAprabhArUpA bhavatu jyotiSmatI katham asmitAmAtrarUpA jyotiSmatIty ata Aha --- eSA dvayIti/ vidhUtarajastamomalAsmitaiva sattvamayI jyotir iti bhAvaH/ dvividhAyA api jyotiSmatyAH phalam Aha --- yayeti//1.36// vItarAgaviSayaM vA cittam//1.37// vItarAgaviSayaM vA cittam/ vItarAgAH kRSNadvaipAyanaprabhRtayas teSAM cittaM tad evAlambanaM tenoparaktam iti//1.37// svapnanidrAjJAnAlambanaM vA//1.38// svapnanidrAjJAnAlambanaM vA/ yadA khalv ayaM svapne viviktavanasaMnivezavartinIm utkIrNAm (p.41) iva candramaNDalAt komalamRNAlazakalAnukAribhir aGgapratyaGgair upapannAm abhijAtacandrakAntamaNimayIm atisurabhimAlatImallikAmAlAhAriNIM manoharAM bhagavato mahezvarasya pratimAm ArAdhayann eva prabuddhaH prasannamanAs tadA tAm eva svapnajJAnAlambanIbhUtAm anucintayatas tasya tadekAkAramanasas tatraiva cittaM sthitipadaM labhate/ nidrA ceha sAttvikI grahItavyA/ yasyAH prabuddhasya sukham aham asvApsam iti pratyavamarzo bhavati/ ekAgraM hi tasyAM mano bhavati/ tAvanmAtreNa coktam --- etad eva brahmavido brahmaNo rUpam udAharanti suptAvastheti/ jJAnaM ca jJeyarahitaM na zakyaM gocarayitum iti jJeyam api gocarIkriyate//1.38// yathAbhimatadhyAnAd vA//1.39// yathAbhimatadhyAnAd vA/ kiM bahunA yad evAbhimataM tattaddevatArUpam iti//1.39// paramANuparamamahattvAnto 'sya vazIkAraH//1.40// kathaM punaH sthitipadasAtmIbhAvo 'vagantavya ity ata Aha --- paramANuparamamahattvAnto 'sya vazIkAraH/ vyAcaSTe --- sUkSma iti/ uktam arthaM piNDIkRtya vazIkArapadArtham Aha --- evaM tAm ubhayIm iti/ vazIkArasyAvantaraphalam Aha --- tadvazIkArAd iti//1.40// kSINavRtter abhijAtasyeva maNer grahItRgrahaNagrAhyeSu tatsthatadaJjanatA samApattiH//1.41// tad evaM cittasthiter upAyA darzitAH/ labdhasthitikasya cittasya vazIkAro 'pi darzitaH/ saMprati labdhasthitikasya cetasaH kiMviSayaH kiMrUpaz ca saMprajJAto bhavatIti pRcchati --- atheti/ atrottaraM sUtram avatArayati --- tad ucyata iti/ sUtraM paThati --- (p.42) kSINavRtter ityAdi samApattyantam/ tad vyAcaSTe --- kSINeti/ abhyAsavairAgyAbhyAM kSINarAjasatAmasapramANAdivRttez cittasya/ tasya vyAkhyAnaM --- pratyastamitapratyayasyeti/ tad anena cittasattvasya svabhAvasvacchasya rajastamobhyAm anabhibhava uktaH/ dRSTAntaM spaSTayati --- yatheti/ upAzraya upAdhir japAkusumAdir uparaktas tacchAyApannaH/ upAzrayasya yad AtmIyaM rUpaM lohitanIlAdi tad evAkAras tena lakSito nirbhAsate/ dArSTAntike yojayati --- tathA grAhyeti/ grAhyaM ca tadAlambanaM ca tenoparaktaM tadanuviddhaM, tad anena grahItRgrahaNAbhyAM vyavacchinatti/ AtmIyam antaHkaraNarUpam apidhAya grAhyasamApannaM grAhyatAm iva prAptam iti yAvat/ ato grAhyasvarUpAkAreNa nirbhAsate/ grAhyoparAgam eva sUkSmasthUlatAbhyAM vibhajate --- bhUtasUkSmeti/ vizvabhedaz cetanAcetanasvabhAvo gavAdir ghaTAdiz ca draSTavyaH/ tad anena vitarkavicArAnugatau samAdhI darzitau/ tathA grahaNeSv apIndriyeSv iti/ gRhyanta ebhir arthA iti grahaNAnIndriyANi/ etad eva spaSTayati --- grahaNAlambaneti/ grahaNaM cAlambanaM ca tad iti grahaNAlambanaM tenoparaktam anuviddham AtmIyam antaHkaraNarUpam apidhAya grahaNam iva bahiSkaraNam ivApannam iti/ tad anenAnandAnugatam uktvAsmitAnugatam Aha --- tathA grahItRpuruSeti/ asmitAspadaM (p.43) hi grahItA puruSa iti bhAvaH/ puruSatvAvizeSAd anenaiva mukto 'pi puruSaH zukaprahlAdAdiH samAdhiviSayatayA saMgrahItavya ity Aha --- tathA mukteti/ upasaMharaMs tatsthatadaJjanatApadaM vyAcaSTe --- tad evam iti/ teSu grahItRgrahaNagrAhyeSu sthitasya dhAritasya dhyAnaparipAkavazAd apahatarajastamomalasya cittasattvasya yA tatsthatadaJjanatA tadAkAratA sA samApattiH saMprajJAtalakSaNo yoga ucyate/ tatra ca grahItRgrahaNagrAhyeSv iti sautraH pAThakramo 'rthakramavirodhAn nAdartavyaH/ evaM bhASye 'pi prathamaM bhUtasUkSmopanyAso 'py anAdaraNIya iti sarvaM ramaNIyam//1.41// tatra zabdArthajJAnavikalpaiH saMkIrNA savitarkA samApattiH//1.42// sAmAnyataH samApattir uktA/ seyam avAntarabhedAc caturvidhA bhavati/ tadyathA savitarkA nirvitarkA savicArA nirvicArA ceti/ tatra savitarkAyAH samApatter lakSaNam Aha --- tatretyAdi/ tAsu samApattiSu madhye savitarkA samApattiH pratipattavyA/ kIdRzI zabdaz cArthaz ca jJAnaM ca teSAM vikalpAH/ vastuto bhinnAnAm api zabdAdInAm itaretarAdhyAsAd vikalpo 'py ekasmin bhedam Adarzayati bhinneSu cAbhedam/ tena zabdArthajJAnavikalpaiH saMkIrNA vyAmizrety arthaH/ tadyathA gaur iti zabda iti/ gaur ity upAttayor arthajJAnayoH zabdAbhedavikalpo darzitaH/ gaur ity artha iti/ gaur ity upAttayoH zabdajJAnayor arthAbhedavikalpaH/ gaur iti jJAnam iti/ gaur ity upAttayoH zabdArthayor jJAnAbhedavikalpaH/ tad evam avinirbhAgena (avinirbhAgeNa) vibhaktAnAm api zabdArthajJAnAnAM grahaNaM loke dRSTaM draSTavyam/ yady avibhAgena grahaNaM kutas tarhi vibhAga ity ata Aha --- vibhajyamAnAz cAnvayavyatirekAbhyAM parIkSakair (p.44) anye zabdadharmA dhvanipariNAmamAtrasya zabdasyodAttAdayo dharmA anye 'rthasya jaDatvamUrtatvAdayaH, anye prakAzamUrtivirahAdayo jJAnasya dharmA iti/ tasmAd eteSAM vibhaktaH panthAH svarUpabhedonnayanamArgaH/ tatra vikalpate gavAdyarthe samApannasyeti/ tad anena yogino 'paraM pratyakSam uktam/ zeSaM sugamam//1.42// smRtiparizuddhau svarUpazUnyevArthamAtranirbhAsA nirvitarkA//1.43// sUtraM yojayituM prathamatas tAvan nirvitarkAM vyAcaSTe --- yadA punar iti/ parizuddhir apanayaH/ zabdasaMketasmaraNapUrve khalv AgamAnumAne pravartete/ saMketaz cAyaM gaur iti zabdArthajJAnAnAm itaretarAdhyAsAtmA/ tataz cAgamAnumAnajJAnavikalpau bhavataH/ tena tatpUrvA samAdhiprajJA savitarkA/ yadA punar arthamAtrapravaNena cetasArthamAtrAdRtena tadabhyAsAn nAntarIyakatAm upagatA saMketasmRtis tyaktA, tattyAge ca zrutAnumAnajJAnavikalpau tanmUlau tyaktau, tadA tacchUnyAyAM samAdhiprajJAyAM svarUpamAtreNAvasthito 'rthas tatsvarUpamAtratayaiva na tu vikalpitenAkAreNa paricchidyate/ sA nirvitarkA samApattir iti/ tad yoginAM paraM pratyakSam asadAropagandhasyApy abhAvAt/ syAd etat pareNa pratyakSeNArthatattvaM gRhItvA yogina upadizanty upapAdayanti ca/ kathaM cAtadviSayAbhyAm AgamaparArthAnumAnAbhyAM so 'rtha upadizyata upapAdyate ca/ tasmAd AgamAnumAne tadviSaye te ca vikalpAv iti param api pratyakSaM vikalpa evety ata Aha --- tac ca zruteti/ yadi hi savitarkam iva zrutAnumAnasahabhUtaM tadanuSaktaM syAd bhavet saMkIrNaM tayos tu bIjam evaitat tato hi zrutAnumAne prabhavataH/ na ca yad yasya kAraNaM tat tadviSayaM bhavati/ na hi dhUmajJAnaM vahnijJAnakAraNam iti vahniviSayam/ tasmAd avikalpena pratyakSeNa gRhItvA vikalpyopadizanti copapAdayanti ca/ upasaMharati --- tasmAd iti/ vyAkhyeyaM sUtraM yojayati --- (p.45) nirvitarkAyA iti/ smRtiparizuddhAv ityAdi sUtram/ zabdasaMketaz ca zrutaM cAnumAnaM ca teSAM jJAnam eva vikalpas tasmAt smRtis tasyAH parizuddhir apagamas tasyAm/ tatra ca saMketasmRtiparizuddhir hetuH/ zrutAnumAnasmRtiparizuddhiz ca hetumatI/ anumAnazabdaz ca karmasAdhano 'numeyavAcakaH/ svam ivetIvakAro bhinnakramas tyaktvetipadAnantaraM draSTavyaH/ viSayavipratipattiM nirAkaroti --- tasyA eketi/ ekAM buddhim upakramata Arabhata ity ekabuddhyupakramaH/ tad anena paramANavo nAnAtmAno na nirvitarkaviSayA ity uktaM bhavati/ yogyatve 'pi teSAM paramasUkSmANAM nAnAbhUtAnAM mahattvaikArthasamavetaikatvanirbhAsapratyayaviSayatvAyogAt/ astu tarhi paramArthasatsu paramANuSu sAMvRtaH pratibhAsadharmaH sthaulyam ity ata Aha --- arthAtmeti/ nAsati bAdhake sthUlam anubhavasiddhaM zakyApahnavam iti bhAvaH/ tatra ye pazyanti dvyaNukAdikrameNa goghaTAdaya upajAyanta iti tAn pratyAha --- aNupracayeti/ aNUnAM pracayaH sthUlarUpapariNAmaH, sa ca viziSyate 'nyasmAt pariNAmAntarAt sa evAtmA svarUpaM yasya sa tathoktaH/ gavAdir bhogAyatanam/ ghaTAdir viSayaH/ tac caitad ubhayam api lokyata iti lokaH/ nanv eSa bhUtasUkSmebhyo bhinno 'bhinno vA syAd bhinnaz cet kathaM tadAzrayaH kathaM ca tadAkAraH/ na hi ghaTaH paTAd anyas tadAkAras tadAzrayo vA/ abhinnaz cet tadvad eva sUkSmo 'sAdhAraNaz ca syAd ata Aha --- sa ceti/ ayam abhiprAyaH --- naikAntataH paramANubhyo bhinno ghaTAdir abhinno vA, bhinnatve gavAzvavad dharmadharmibhAvAnupapatteH/ abhinnatve dharmirUpavad eva (p.46) tadanupapatteH/ tasmAt kathaMcid bhinnaH kathaMcid abhinnaz cAstheyas tathA ca sarvam upapadyate/ bhUtasUkSmANAm iti SaSThyA kathaMcid bhedaM sUcayati AtmabhUta iti cAbhedam/ phalena vyaktena tadanubhavalakSaNena tadvyavahAralakSaNena ca vyaktena vipratipannaM pratyanumApitaH/ kAraNAbhede ca kAraNAkAratopapannety Aha --- svavyaJjakAJjana iti/ sa kiM tadAtmabhUto dharmo nityo nety Aha --- dharmAntarasya kapAlAder udaya iti/ tasyAvayavinaH paramANubhyo vyAvRttaM rUpam Adarzayati --- sa eSa iti/ paramANusAdhyAyAH kriyAyA anyA kriyA madhUdakAdidhAraNalakSaNA taddharmaka iti/ na kevalam anubhavAd api tu vyavahArato 'pi tannibandhanatvAl lokayAtrAyA ity Aha --- teneti/ syAd etad asati bAdhake 'nubhavo 'vayavinaM vyavasthApayet/ asti ca bAdhakaM yat sat tat sarvam anavayavaM yathA vijJAnam/ sac ca goghaTAdIti svabhAvahetuH/ sattvaM hi viruddhadharmasaMsargarahitatvena vyAptaM, tadviruddhaz ca viruddhadharmasaMsargaH sAvayava upalabhyamAno vyApakaviruddhopalabdhyA sattvam api nivartayati/ asti cAvayavini taddezatvAtaddezatvAvRtatvAnAvRtatvaraktatvAraktatvacalatvAcalatvalakSaNo viruddhadharmasaMsarga ity ata Aha --- yasya punar iti/ ayam abhiprAyaH --- anubhavasiddhaM sattvaM hetuH kriyate yat kila pAMzulapAduko hAliko 'pi pratipadyate/ anyad vAnubhavasiddhAt/ tatrAnyad asiddhatvAd ahetuH/ anubhavasiddhaM tu ghaTAdInAM sattvam arthakriyAkAritvarUpaM na sthUlAd anyat/ so 'yaM hetuH sthUlatvam apAkurvann AtmAnam eva vyAhanti/ nanu na sthUlatvam eva sattvam api tv asato vyAvRttiH/ asthaulyavyAvRttiz ca sthaulyaM, vyAvartyabhedAc ca vyAvRttayo bhidyante/ ataH sthaulyAbhAve 'pi na sattvavyAhatiH/ anyatvAt/ bhavatu vA vyAvRttibhedAd avasAyaviSayabhedaH/ yatpUrvakAs tv avasAyAs tasyAnubhavasyAvikalpasya pramANasya ko viSaya iti nirUpayatu bhavAn rUpaparamANavo nirantarotpAdA agRhItaparamasUkSmatattvA iti cet, hantaite gandharasasparzaparamANubhir antaritA na nirantarAH/ tasmAd antarAlAgraha ekaghanavanapratyayavat paramANvAlambanaH sann ayaM vikalpo mithyeti tatprabhavavikalpA na pAramparyeNApi vastupratibaddhA iti kutas tadavasitasya sattvasyAnavayavatvasAdhakatvam/ tasmAd avikalpasya pratyakSasya prAmANyam (p.47) icchatA tadanubhUyamAnasthaulyasyaiva sattvam avikalpAvaseyam akAmenApy abhyupeyam/ tathA ca tadbAdhamAnaM sattvam AtmAnam evApabAdheta/ paramasUkSmAH paramANavo vijAtIyaparamANvanantaritA anubhavaviSayA iti vyAhatam aGgIkaraNam/ tad idam uktaM --- yasya punar avastukaH sa pracayavizeSo nirvikalpaviSayaH/ santu tarhi sUkSmAH paramANavo nirvikalpaviSayA ity ata Aha --- sUkSmaM ca kAraNam anupalabhyam avikalpasyeti/ tasyAvayavyabhAvAd dhetor atadrUpapratiSThaM mithyAjJAnam iti lakSaNena sarvam evaM (eva) prAptaM mithyAjJAnaM yat sthaulyAlambanaM yac ca tadadhiSThAnasattvAlambanam ity arthaH/ nanv etAvatApi na jJAnam Atmani mithyA bhavati tasyAvayavitvenAprakAzAd ity ata Aha --- prAyeNeti/ nanu kim etAvatApIty ata Aha --- tadA ceti/ sattvAdijJAnaM cen mithyA tadA sattvAdihetukam anavayavitvAdijJAnam api mithyaiva tasyApi hi nirvikalpagocarasthUlam evAvaseyatayA viSayaH, sa ca nAstIti tAtparyArthaH/ viSayAbhAva eva kuta ity ata Aha --- yad yad iti/ virodhaz ca pariNAmavaicitryeNa bhedAbhedena coktopapattyanusAreNoddhartavya iti sarvaM ramaNIyam//1.43// etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA//1.44// etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA/ abhivyakto ghaTAdir dharmo yais te tathoktAH/ ghaTAdidharmopagRhItA iti yAvat/ deza uparyadhaHpArzvAdiH/ kAlo vartamAnaH/ nimittaM pArthivasya paramANor gandhatanmAtrapradhAnebhyaH paJcatanmAtrebhya utpattiH/ evam Apyasya paramANor gandhatanmAtravarjitebhyo rasatanmAtrapradhAnebhyaz caturbhyaH/ evaM taijasasya gandharasatanmAtrarahitebhyo rUpatanmAtrapradhAnebhyas tribhyaH/ evaM vAyavIyasya gandhAditanmAtrarahitAbhyAM sparzapradhAnAbhyAM sparzazabdatanmAtrAbhyAm/ evaM nAbhasasya zabdaNAm (p.48) (zabdatanmAtrAd evaikasmAt/ tad idaM nimittaM bhUtasUkSmANAm/) eteSAM dezakAlanimittAnAm anubhavaH, tenAvacchinneSu nAnanubhUtavizeSaNA vizeSye buddhir upajAyata ity arthaH/ nanu savitarkayA saha kiM sArUpyaM savicArAyA ity ata Aha --- tan nApIti/ pArthivo hi paramANuH paJcatanmAtrapracayAtmaikabuddhinirgrAhyaH/ evam ApyAdayo 'pi catustridvyekatanmAtrAtmAna ekabuddhinirgrAhyA vedvyatavyAH (veditavyAH)/ udito vartamAno dharmas tena viziSTam/ etAvatA cAtra saMketasmRtyAgamAnumAnavikalpAnuvedhaH sUcitaH/ na hi pratyakSeNa sthUle dRzyamAne paramANavaH prakAzante/ api tv AgamAnumAnAbhyAm/ tasmAd upapannam asyAH saMkIrNatvam iti/ nirvicArAm Aha --- yA punar iti/ sarvathA sarveNa nIlapItAdinA prakAreNa/ sarvata iti sArvavibhaktikas tasiH/ sarvair dezakAlanimittAnubhavair ity arthaH/ tad anena svarUpeNa kAlAnavacchedaH paramANUnAm iti darzitam/ nApi tadArabdhadharmadvAreNety Aha --- zAntA atItA uditA vartamAnA avyapadezyA bhaviSyanto dharmAs tair anavacchinneSu/ anavacchinnA dharmaiH paramANavaH kim asaMbaddhA eva tair ity ata Aha --- sarvadharmAnupAtiSv iti/ katamena saMbandhena dharmAn anupatanti paramANava ity ata Aha --- sarvadharmAtmakeSu/ kathaMcid bhedaH kathaMcid abhedo dharmANAM paramANubhya ity arthaH/ kasmAt punar iyaM samApattir etadviSayety ata Aha --- evaMsvarUpaM hIti/ vastutattvagrAhiNI nAtattve pravartata ity arthaH/ viSayam abhidhAyAsyAH svarUpam Aha --- prajJA ceti/ saMkalayya svarUpabhedopayogiviSayam Aha --- tatreti/ upasaMharati --- evam iti/ ubhayor Atmanaz ca nirvicArAyAz ceti//1.44// (p.49) sUkSmaviSayatvaM cAliGgaparyavasAnam//1.45// kiM bhUtasUkSma eva grAhyaviSayA samApattiH samApyate/ na/ kiM tu --- sUkSmaviSayatvaM cAliGgaparyavasAnam/ pArthivasya paramANoH saMbandhinI yA gandhatanmAtratA sA samApatteH sUkSmo viSayaH/ evam uttaratrApi yojyam/ liGgamAtraM mahattattvaM tad dhi layaM gacchati pradhAna iti/ aliGgaM pradhAnaM tad dhi na kvacil layaM gacchatIty arthaH/ aliGgaparyavasAnatvam Aha --- na cAliGgAt param iti/ codayati --- nanu puruSo 'pi sUkSmo nAliGgam evety arthaH/ pariharati --- satyam iti/ upAdAnatayA saukSmyam aliGga eva nAnyatrety arthaH/ tatra puruSArthanimittatvAn mahadahaMkArAdeH puruSo 'pi kAraNam aliGgavad iti/ kuta evaMlakSaNam aliGgasyaiva saukSmyam ity AzayavAn pRcchati --- kiM tv iti/ uttaram Aha --- liGgasyeti/ satyaM kAraNaM na tUpAdAnam/ yathA hi pradhAnaM mahadAdibhAvena pariNamate na tathA puruSas taddhetur apIty arthaH/ upasaMharati --- ataH pradhAna eva saukSmyaM niratizayaM vyAkhyAtam//1.45// tA eva sabIjaH samAdhiH//1.46// catasRNAm api samApattInAM grAhyaviSayANAM saMprajJAtatvam Aha --- tA eva sabIjaH samAdhiH/ evakAro bhinnakramaH sabIja ity asyAnantaraM draSTavyaH/ tataz catasraH samApattayo grAhyaviSayAH sabIjatayA niyamyante/ sabIjatA tv aniyatA grahItRgrahaNagocarAyAm api samApattau vikalpAvikalpabhedenAniSiddhA vyavatiSThate/ tena grAhye catasraH (p.50) samApattayo grahItRgrahaNayoz catasra ity aSTau siddhA bhavantIti/ nigadavyAkhyAtaM bhASyam//1.46// nirvicAravaizAradye 'dhyAtmaprasAdaH//1.47// catasRSv api samApattiSu grAhyaviSayAsu nirvicArAyAH zobhanatvam Aha --- nirvicAravaizAradye 'dhyAtmaprasAdaH/ vaizAradyapadArtham Aha --- azuddhIti/ rajastamasor upacayo 'zuddhiH saivAvaraNalakSaNo malas tasmAd apetasya prakAzAtmanaH prakAzasvabhAvasya buddhisattvasyAta evAnabhibhUta iti/ syAd etad grAhyaviSayA cet samApattiH katham AtmaviSayaH prasAda ity ata Aha --- bhUtArthaviSaya iti/ nAtmaviSayaH kiM tu tadAdhAra ity arthaH/ kramAnanurodhI yugapad ity arthaH/ atraiva pAramarSIM gAthAm udAharati --- tathA ceti/ jJAnAlokaprakarSeNAtmAnaM sarveSAm upari pazyan duHkhatrayaparItAJ zocato janAJ jAnAti//1.47// RtaMbharA tatra prajJA//1.48// atraiva yogijanaprasiddhAnvarthasaMjJAkathanena yogisaMmatim Aha --- RtaMbharA tatra prajJA/ sugamaM bhASyam/ Agameneti vedavihitaM zravaNam uktam/ anumAneneti mananam/ dhyAnaM cintA/ tatrAbhyAsaH paunaHpunyenAnuSThAnam/ tasmin rasa AdaraH/ tad anena nididhyAsanam uktam//1.48// (p.51) zrutAnumAnaprajJAbhyAm anyaviSayA vizeSArthatvAt//1.49// syAd etat/ AgamAnumAnagRhItArthaviSayA bhAvanA prakarSalabdhajanmA nirvicArAgamAnumAnaviSayam eva gocarayet/ na khalv anyaviSayAnubhavajanmA saMskAraH zakto 'nyatra jJAnaM janayitum atiprasaGgAt/ tasmAn nirvicArA ced RtaMbharAgamAnumAnayor api tatprasaGga ity ata Aha --- zrutAnumAnetyAdi/ buddhisattvaM hi prakAzasvabhAvaM sarvArthadarzanasamartham api tamasAvRtaM yatraiva rajasodghATyate tatraiva gRhNAti/ yadA tv abhyAsavairAgyAbhyAm apAstarajastamomalam anavadyavaizAradyam udyotate tadAsyAtipatitasamastamAnameyasImnaH prakAzAnantye sati kiM nAma yan na gocara iti bhAvaH/ vyAcaSTe --- zrutam Agama[vi]jJAnaM (AgamavijJAnaM) tatsAmAnyaviSayam/ kasmAt/ na hy Agamena zakyo vizeSo 'bhidhAtum/ kuto yasmAd AnantyAd vyabhicArAc ca na vizeSeNa kRtasaMketaH zabdaH/ yasmAd asya vizeSeNa saha vAcyavAcakasaMbandhaH pratIyeta/ na ca vAkyArtho 'pIdRzo vizeSaH saMbhavati/ anumAne 'pi liGgaliGgisaMbandhagrahaNAdhInajanmani gatir eSaivety Aha --- tathAnumAnam iti/ yatra prAptir ity atra yatratatrazabdayoH sthAnaparivartanena vyApyavyApakabhAvo 'vagamayitavyaH/ ato 'trAnumAnena sAmAnyenopasaMhAraH/ upasaMharati --- tasmAd iti/ astu tarhi saMbandhagrahAnapekSaM lokapratyakSaM na tatsAmAnyaviSayam ity ata Aha --- na cAsyetyAdi/ mA bhUt saMbandhagrahAdhInaM lokapratyakSam/ indriyAdhInaM tu bhavaty eva/ na cendriyANAm asminn asti yogyatety arthaH/ nanu ca yady AgamAnumAnapratyakSAgocaro vizeSas (p.52) tarhi nAsti pramANavirahAd ity ata Aha --- na ceti/ na hi pramANaM vyApakaM kAraNaM vA prameyasya yena tannivRttau nivarteta/ no khalu kalAvataz candrasya parabhAgavartihariNasadbhAvaM prati na saMdihate prAmANikA ity arthaH/ iti tasmAt samAdhiprajJAnirgrAhya eveti/ atra ca vivAdAdhyAsitAH paramANava AtmAnaz ca prAtisvikavizeSazAlino dravyatve sati parasparaM vyAvartamAnatvAd ye dravyatve sati parasparaM vyAvartante te prAtisvikavizeSazAlino yathA khaNDamuNDAdaya ity anumAnenAgamena ca RtaMbharaprajJopadezapareNa yady api vizeSo nirUpyate tadanirUpaNe saMzayaH syAn nyAyaprAptatvAt tathApy adUraviprakarSeNa tatsattvaM kathaMcid gocarayataH zrutAnumAne na tu sAkSAc cArtham iva samuccayAdipadAni liGgasaMkhyAyogitayA/ tasmAt siddhaM zrutAnumAnaprajJAbhyAm anyaviSayeti//1.49// tajjaH saMskAro 'nyasaMskArapratibandhI//1.50// syAd etat/ bhavatu paramArthaviSayaH saMprajJAto yathoktopAyAbhyAsAd anAdinA tu vyutthAnasaMskAreNa nirUDhanibiDatayA pratibandhanIyA samAdhiprajJA sA vAtyAvartamadhyavartipradIpaparamANur iveti zaGkAm apanetuM sUtram avatArayati --- samAdhiprajJeti/ sUtraM paThati --- tajjaH saMskAro 'nyasaMskArapratibandhI/ tad iti nirvicArAM samApattiM parAmRzati/ anyeti vyutthAnam Aha/ bhUtArthapakSapAto hi dhiyAM svabhAvas tAvad eveyam anavasthitA bhrAmyati na yAvat tattvaM pratilabhate/ tatpratilambhe tatra sthitapadA satI saMskArabuddhiH saMskArabuddhicakrakrameNAvartamAnAnAdim (p.53) apy atattvasaMskArabuddhikramaM bAdhata eveti/ tathA ca bAhyA apy AhuH --- "nirupadravabhUtArthasvabhAvasya viparyayaiH/ na bAdho 'nAdimattve 'pi buddhes tatpakSapAtataH" iti// syAd etat samAdhiprajJAto 'stu vyutthAnajasya saMskArasya nirodhaH/ samAdhijas tu saMskArAtizayaH samAdhiprajJAprasavahetur asty avikala iti tadavasthaiva cittasya sAdhikArateti codayati --- katham asAv iti/ pariharati --- na ta iti/ cittasya hi kAryadvayaM zabdAdyupabhhogo vivekakhyAtiz ceti/ tatra klezakarmAzayasahitaM zabdAdyupabhoge vartate/ prajJAprabhavasaMskAronmUlitanikhilaklezakarmAzayasya tu cetaso 'vasitaprAyAdhikArabhAvasya vivekakhyAtimAtram avaziSyate kAryam/ tasmAt samAdhisaMskArAz cittasya na bhogAdhikArahetavaH pratyuta tatparipanthina iti/ svakAryAd bhogalakSaNAd avasAdayanti asamarthaM kurvantIty arthaH/ kasmAt khyAtiparyavasAnaM hi cittaceSTitaM, tAvad vibhogAya (dhi bhogAya) cittaM ceSTate na yAvad vivekakhyAtim anubhavati/ saMjAtavivekakhyAtinas tu klezanivRttau na bhogAdhikAra ity arthaH//1.50// tasyApi nirodhe sarvanirodhAn nirbIjaH samAdhiH//1.51// (iti zrIpataJjaliviracitayogasUtreSu prathamaH samAdhipAdaH//1//) tad atra bhogAdhikAraprazAntiH prayojanaM prajJAsaMskArANAm ity uktam/ pRcchati --- kiM ceti/ kiM cAsya bhavati prajJAsaMskAravac cittaM prajJAsaMskArapravAhajanakatayA tathaiva sAdhikAram ity adhikArApanuttaye 'nyad api kiMcid apekSaNIyam astIty arthaH/ sUtreNottaram Aha --- tasyApi nirodhe sarvanirodhAn nirbIjaH samAdhiH/ pareNa vairAgyeNa jJAnaprasAdamAtralakSaNena saMskAropajananadvArA tasyApi prajJAkRtasaMskArasya nirodhe, na kevalaM prajJAyA ity apizabdArthaH/ sarvasyotpadyamAnasya saMskAraprajJApravAhasya nirodhAt kAraNAbhAvena (p.54) kAryAnutpAdAt so 'yaM nirbIjaH samAdhir bhavati/ vyAcaSTe --- sa nirbIjaH samAdhiH samAdhiprajJAvirodhinaH parasmAd vairAgyAd upajAyamAnaH svakAraNadvAreNa na kevalaM samAdhiprajJAvirodhI prajJAkRtAnAm apy asau saMskArANAM paripanthI bhavati/ nanu vairAgyajaM vijJAnaM sadvijJAnaM prajJAmAtraM bAdhatAM saMskAraM tv avijJAnarUpaM kathaM bAdhate/ dRSTA hi jAgrato 'pi svapnadRSTArthasmRtir ity AzayavAn pRcchati --- kasmAd iti/ uttaraM --- nirodhaja iti/ nirudhyate 'nena prajJeti nirodhaH paraM vairAgyam/ tato jAto nirodhajaH saMskAraH/ saMskArAd eva dIrghakAlanairantaryasatkArAsevitaparavairAgyajanmanaH prajJAsaMskArabAdho na tu vijJAnAd ity arthaH/ syAd etat/ nirodhajasaMskArasadbhAve kiM pramANaM sa hi pratyakSeNa vAnubhUyeta smRtyA vA kAryeNAnumIyeta/ na ca sarvavRttinirodhe pratyakSam asti yoginaH/ nApi smRtiH/ tasya vRttimAtranirodhatayA smRtijanakatvAsaMbhavAd ity ata Aha --- nirodheti/ nirodhe sthitiz cittasya niruddhAvasthety arthaH/ tasyAH kAlakramo muhUrtArdhayAmayAmAhorAtrAdis tadanubhavena/ etad uktaM bhavati --- vairAgyAbhyAsaprakarSAnurodhI nirodhaprakarSo muhUrtArdhayAmAdivyApitayAnubhUyate yoginA/ na ca vairAgyakSaNAH kramaniyatatayA parasparam asaMbhavantas tattatkAlavyApitayA sAtizayaM nirodhaM kartum Izata iti tattadvairAgyakSaNapracayajanyaH sthAyI saMskArapracaya eSitavya iti bhAvaH/ nanUcchidyantAM prajJAsaMskArAH/ nirodhasaMskArAs tu kutaH samucchidyante/ anucchede vA sAdhikAratvam evety ata Aha --- vyutthAneti/ vyutthAnaM ca tasya nirodhasamAdhiz ca saMprajJAtas tatprabhavAH saMskArAH kaivalyabhAgIyA nirodhajAH saMskArA ity arthaH/ vyutthAnaprajJAsaMskArAz citte pralInA iti bhavati cittaM vyutthAnaprajJAsaMskAravat/ nirodhasaMskAras tu pratyudita evAste citte/ nirodhasaMskAre saty api cittam anadhikAravat/ puruSArthajanakaM cittaM hi sAdhikAraM zabdAdyupabhogavivekakhyAtI ca tathA puruSArthaH/ saMskArazeSatAyAM tu na buddheH pratisaMvedI puruSa iti nAsau puruSArthaH/ (p.55) videhaprakRtilayAnAM na nirodhabhAgitayA sAdhikAraM cittam/ api tu klezavAsitatayety AzayavAn Aha --- yasmAd iti/ zeSaM sugamam//1.51// yogasyoddezanirdezau tadarthaM vRttilakSaNam/ yogopAyAH prabhedAz ca pAde 'sminn upavarNitAH//1// iti zrIvAcaspatimizraviracitAyAM pAtaJjalayogasUtrabhASyavyAkhyAyAM prathamaH samAdhipAdaH//1// (p.56) (tatra dvitIyaH sAdhanapAdaH/) tapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogaH//2.1// nanu prathamapAdenaiva sopAyaH sAvAntaraprabhedaH saphalo yoga uktas tat kim aparam avaziSyate yadarthaM dvitIyaH pAdaH prArabhyetety ata Aha --- uddiSTa iti/ abhyAsavairAgye hi yogopAyau prathame pAda uktau/ na ca tau vyutthitacittasya drAg ity eva saMbhavata iti dvitIyapAdopadezyAn upAyAn apekSate sattvazuddhyartham/ tato hi vizuddhasattvaH kRtarakSAsaMvidhAno 'bhyAsavairAgye pratyahaM bhAvayati/ samAhitatvam avikSiptatvam/ kathaM vyutthAnacitto 'py upadekSyamANair upAyair yuktaH san yogI syAd ity arthaH/ tatra vakSyamANeSu niyameSv AkRSya prAthamikaM pratyupayuktataratayA prathamataH kriyAyogam upadizati sUtrakAraH --- tapaHsvAdhyAyetyAdi/ kriyaiva yogaH kriyAyogo yogasAdhanatvAt/ ata eva viSNupurANe khANDikyakezidhvajasaMvAde --- "yogayuk prathamaM yogI yuJjamAno 'bhidhIyate" [viSNupurANam 6.7.33] ity upakramya tapaHsvAdhyAyAdayo darzitAH/ vyatirekamukhena (vyatirekamukheNa) tapasa upAyatvam Aha --- nAtapasvina iti/ tapaso 'vAntaravyApAram upAyatopayoginaM darzayati --- anAdIti/ anAdibhyAM karmaklezavAsanAbhyAM citrAta eva pratyupasthitam upanataM viSayajAlaM yasyAM sA tathoktA/ azuddhI rajastamaHsamudreko nAntareNa tapaH saMbhedam Apadyate/ sAndrasya nitAntaviralatA saMbhedaH/ nanUpAdIyamAnam api tapo dhAtuvaiSamyahetutayA yogapratipakSa iti kathaM tadupAya ity ata Aha --- tac ceti/ tAvanmAtram eva tapaz caraNIyaM na yAvatA dhAtuvaiSamyam Apadyata ity arthaH/ (p.57) praNavAdayaH puruSasUktarudramaNDalabrAhmaNAdayo vaidikAH, paurANikAz ca brahmapArAyaNAdayaH/ paramagurur bhagavAn Izvaras tasmin/ yatredam uktam --- "kAmato 'kAmato vApi yat karomi zubhAzubham/ tat sarvaM tvayi saMnyastaM tvatprayuktaH karomy aham" iti/ tatphalasaMnyAso vA phalAnabhisaMdhAnena kAryakaraNam/ yatredam uktam --- "karmaNy evAdhikAras te mA phaleSu kadAcana/ mA karmaphalahetur bhUr mA te saGgo 'stv akarmaNi" [bhagavadgItA 2.47] //2.1// samAdhibhAvanArthaH klezatanUkaraNArthaz ca//2.2// tasya prayojanAbhidhAnAya sUtram avatArayati --- sa hIti/ sUtraM --- samAdhibhAvanArthaH klezatanUkaraNArthaz ca/ nanu kriyAyoga eva cet klezAn pratanUkaroti kRtaM tarhi prasaMkhyAnenety ata Aha --- pratanUkRtAn iti/ kriyAyogasya pratanUkaraNamAtre vyApAro na tu vandhyatve klezAnAM prasaMkhyAnasya tu tadvandhyatve/ dagdhabIjakalpAn iti vandhyatvena dagdhakalamabIjasArUpyam uktam/ syAd etat/ prasaMkhyAnam eva cet klezAn aprasavadharmiNaH kariSyati, kRtam eSAM pratanUkaraNenety ata Aha --- teSAm iti/ klezAnAm atAnave hi balavadvirodhigrastA sattvapuruSAnyatAkhyAtir udetum eva notsahate/ prAg eva tadvandhyabhAvaM kartuM praviralIkRteSu tu klezeSu durbaleSu tadvirodhiny api vairAgyAbhyAsAbhyAm upajAyate/ upajAtA ca tair aparAmRSTAnabhibhUtA naiva yAvat parAmRzyata iti/ sattvapuruSAnyatAmAtrakhyAtiH sUkSmA prajJAtIndriyatayA sUkSmo 'syA viSaya iti sUkSmA prajJA pratiprasavAya pravilayAya kalpiSyate/ kutaH, samAptAdhikArA yataH samApto 'dhikAraH kAryArambhaNaM guNAnAM yayA hetubhUtayA sA tathokteti//2.2// (p.58) avidyAsmitArAgadveSAbhinivezAH klezAH//2.3// pRcchati --- atheti/ avidyeti sUtreNa parihAraH/ avidyAsmitArAgadveSAbhinivezAH klezAH/ vyAcaSTe --- paJca viparyayA iti/ avidyA tAvad viparyaya eva/ asmitAdayo 'py avidyopAdAnAs tadavinirbhAgavartina iti viparyayAH/ tataz cAvidyAsamucchede teSAm api samucchedo yukta iti bhAvaH/ teSAm ucchettavyatAhetuM saMsArakAraNatvam Aha --- te spandamAnAH samudAcaranto guNAnAm adhikAraM draDhayanti balavantaM kurvanty ata eva pariNAmam avasthApayanti avyaktamahadahaMkAraparamparayA hi kAryakAraNasrota unnamayanty udbhAvayanti/ yadarthaM sarvam etat kurvanti tad darzayati --- paraspareti/ karmaNAM vipAko jAtyAyurbhogalakSaNaH puruSArthas tam amI klezA abhinirharanti niSpAdayanti/ kiM pratyekaM nety Aha --- parasparAnugraheti/ karmabhiH klezAH klezaiz ca karmANIti//2.3// avidyA kSetram uttareSAM prasuptatanuvicchinnodArANAm//2.4// heyAnAM klezAnAm avidyAmUlatvaM darzayati --- avidyA kSetram uttareSAM prasuptatanuvicchinnodArANAm/ tatra kA prasuptir iti/ svocitAm arthakriyAm akurvatAM klezAnAM sadbhAve na pramANam astIty abhiprAyaH pRcchataH/ uttaraM --- cetasIti/ mA nAmArthakriyAM kArSuH klezA videhaprakRtilayAnAM bIjabhAvaM prAptAs tu te zaktimAtreNa santi kSIra iva dadhi/ na hi vivekakhyAter anyad asti kAraNaM tadvandhyatAyAm/ ato videhaprakRtilayA vivekakhyAtivirahiNaH (p.59) prasuptaklezA na yAvat tadavadhikAlaM prApnuvanti/ tatprAptau tu punarAvRttAH santaH klezAs teSu teSu viSayeSu saMmukhIbhavanti/ zaktimAtreNa pratiSThA yeSAM te tathoktAH/ tad anenotpattizaktir uktA/ bIjabhAvopagama iti ca kAryazaktir iti/ nanu vivekakhyAtimato 'pi klezAH kasmAn na prasuptA ity ata Aha --- prasaMkhyAnavata iti/ caramadeho na tasya dehAntaram utpatsyate yadapekSayAsya dehaH pUrva ity arthaH/ nAnyatra videhAdiSv ity arthaH/ nanu sato nAtyantavinAza iti kim iti tadIyayogarddhibalena viSayasaMmukhIbhAve na klezAH prabudhyanta ity ata Aha --- satAm iti/ santu klezA dagdhas tv eSAM prasaMkhyAnAgninA bIjabhAva ity arthaH/ klezapratipakSaH kriyAyogas tasya bhAvanam anuSThAnaM tenopahatAs tanavaH/ athavA samyagjJAnam avidyAyAH pratipakSo bhedadarzanam asmitAyA mAdhyasthyaM rAgadveSayor anubandhabuddhinivRttir abhinivezasyeti/ vicchittim Aha --- tatheti/ klezAnAm anyatamena samudAcaratAbhibhavAd vAtyantaviSayasevayA vA vicchidya vicchidya tena tenAtmanA samudAcaranty Avirbhavanti vAjIkaraNAdyupayogena vAbhibhAvakadaurbalyena veti/ vIpsayA vicchedasamudAcArayoH paunaHpunyaM darzayatA yathoktAt prasuptAd bheda uktaH/ rAgeNa vA samudAcaratA vijAtIyaH krodho 'bhibhUyate sajAtIyena vA viSayAntaravartinA rAgeNaiva viSayAntaravartI rAgo 'bhibhUyata ity Aha --- rAgeti/ bhaviSyadvRttes trayI gatir yathAyogaM veditavyety Aha --- (p.60) sa hIti/ bhaviSyadvRttiklezamAtraparAmarzi sarvanAma na caitrarAgaparAmarzi tasya vicchinnatvAd eveti/ udAram Aha --- viSaya iti/ nanUdAra eva puruSAn kliznAtIti bhavatu klezo 'nye tv akliznantaH kathaM klezA ity ata Aha --- sarva evaita iti/ klezaviSayatvaM klezapadavAcyatvaM nAtikrAmanty udAratAm ApadyamAnAH/ ata eva te 'pi heyA iti bhAvaH/ klezatvenaikatAM manyamAnaz codayati --- kas tarhIti/ klezatvena samAnatve 'pi yathoktAvasthAbhedAd vizeSa iti pariharati --- ucyate satyam iti/ syAd etat/ avidyAto bhavantu klezAH, tathApy avidyAnivRttau kasmAn nivartante/ na khalu paTaH kuvindanivRttau nivartata ity ata Aha --- sarva eveti/ bhedA iva bhedAs tadavinirbhAgavartina iti yAvat/ pRcchati --- kasmAt/ uttaraM --- sarveSv iti/ tad eva sphuTayati --- yad iti/ AkAryate samAropyate/ zeSaM sugamam/ "prasuptAs tattvalInAnAM tanvavasthAz ca yoginAm/ vicchinnodArarUpAz ca klezA viSayasaGginAm" iti saMgrahaH//2.4// anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtir avidyA//2.5// anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtir avidyA/ anityatvopayogivizeSaNaM --- kArya iti/ kecit kila bhUtAni nityatvenAbhimanyamAnAs tadrUpam abhIpsavas (p.61) tAny evopAsate/ evaM dhUmAdimArgAn upAsate candrasUryatArakAdyulokAn nityAn abhimanyamAnAs tatprAptaye/ evaM divaukaso devAn amRtAn abhimanyamAnAs tabhAvAya somaM pibanti/ AmnAyate hi --- "apAma somam amRtA abhUma" [taittirIyasaMhitA 3.2.5.4] iti/ seyam anityeSu nityakhyAtir avidyA/ tathAzucau paramabIbhatse kAye/ ardhokta eva kAyabIbhatsatAyAM vaiyAsikIM gAthAM paThati --- sthAnAd iti/ mAtur udaraM mUtrAdyupahataM sthAnaM, pitror lohitaretasIM bIjam/ azitapItAhArarasAdibhAva upaSTambhas tena zarIraM dhAryate/ niHsyandaH prasvedaH/ nidhanaM ca zrotriyazarIram apy apavitrayati tatsparze snAnavidhAnAt/ nanu yadi zarIram azuci kRtaM tarhi mRjjalAdikSAlanenety ata Aha --- AdheyazaucatvAd iti/ svabhAvenAzucer api zarIrasya zaucam AdheyaM sugandhiteva kAminInAm aGgarAgAdibhiH/ ardhoktaM pUrayati --- ity uktebhyo hetubhyo 'zucau zarIra iti/ zucikhyAtim Aha --- naveti/ hAvaH zRGgArajA lIlA/ kasya strIkAyasya paramabIbhatsasya kena mandatamasAdRzyena zazAGkalekhAdinA saMbandhaH/ etenAzucau strIkAye zucikhyAtipradarzanena/ apuNye hiMsAdau saMsAramocakAdInAM puNyapratyayaH/ evam arjanarakSaNAdiduHkhabahulatayAnarthe dhanAdAv arthapratyayA vyAkhyAtAH sarveSAM jugupsitatvenAzucitvAt/ tathA duHkha iti/ sugamam/ tathAnAtmanIti/ sugamam/ tathaitad atroktaM paJcazikhena/ (p.62) vyaktaM cetanaM putradArapazvAdi/ avyaktam acetanaM zayyAsanAzanAdi/ sa sarvo 'pratibuddho mUDhaH/ catvAri padAni sthAnAny asyA iti catuSpadA/ nanv anyApi diGmohAlAtacakrAdiviSayAnantapadAvidyA tat kim ucyate catuSpadety ata Aha --- mUlam asyeti/ santu nAmAnyA apy avidyAH saMsArabIjaM tu catuSpadaiveti/ nanv avidyeti naJsamAsaH pUrvapadArthapradhAno vA syAd yathAmakSikam iti/ uttarapadArthapradhAno vA yathArAjapuruSa iti/ anyapadArthapradhAno vA yathAmakSiko deza iti/ tatra pUrvapadArthapradhAnatve vidyAyAH prasajyapratiSedho gamyeta/ na cAsyAH klezAdikAraNatvam/ uttarapadArthapradhAnatve vA vidyaiva kasyacid abhAvena viziSTA gamyeta/ sA ca klezAdiparipanthinI na tu tadbIjam/ na hi pradhAnopaghAtI pradhAnaguNo yuktaH/ tadanupaghAtAya guNe tv anyAyyakalpanA/ tasmAd vidyAsvarUpAnupaghAtAya naJo 'nyathAkaraNam apy AhAro vA niSedhyasyeti/ anyapadArthapradhAnatve tv avidyamAnavidyA buddhir vaktavyA/ na cAsau vidyAyA abhAvamAtreNa klezAdibIjam/ vivekakhyAtipUrvakanirodhasaMpannAyA api tathAtvaprasaGgAt/ tasmAt sarvathaivAvidyAyA na klezAdimUlatety ata Aha --- tasyAz ceti/ vastuno bhAvo vastusatattvaM vastutvam iti yAvat/ tad anena na prasajyapratiSedhaH/ nApi vidyaivAvidyA, na tadabhAvaviziSTA buddhir api tu vidyAviruddhaM viparyayajJAnam avidyety uktam/ lokAdhInAvadhAraNo hi zabdArthayoH saMbandhaH/ loke cottarapadArthapradhAnasyApi naJa uttarapadAbhidheyopamardakasya tallakSitatadviruddhaparatayA tatra tatropalabdher ihApi tadviruddhe vRttir iti bhAvaH/ dRSTAntaM vibhajate --- yathA nAmitra iti/ na mitrAbhAvo nApi mitramAtram ity asyAnantaraM vastvantaraM kiM tu tadviruddhaH sapatna iti vaktavyam/ tathAgoSpadam iti na goSpadAbhAvo na goSpadamAtraM kiM tu deza eva vipulo goSpadaviruddhas tAbhyAm abhAvagoSpadAbhyAm anyad vastvantaram/ dArSTAntike yojayati --- evam iti//2.5// (p.63) dRgdarzanazaktyor ekAtmatevAsmitA//2.6// avidyAm uktvA tasyAH kAryam asmitAM rAgAdivArSiSThAm Aha --- dRgdarzanazaktyor ekAtmatevAsmitA/ dRk ca darzanaM ca te eva zaktI tayor AtmAnAtmanor anAtmany AtmajJAnalakSaNAvidyApAditA yaikAtmateva na tu paramArthata ekAtmatA sAsmitA/ dRgdarzanayor iti vaktavye tayor bhoktRbhogyayor yogyatAlakSaNaM saMbandhaM darzayituM zaktigrahaNam/ sUtraM vivRNoti --- puruSa iti/ nanv anayor abhedapratIter abheda eva kasmAn na bhavati kutaz caikatvaM kliznAti puruSam ity ata Aha --- bhoktRbhogyeti/ bhogyazaktir buddhir bhoktRzaktiH puruSas tayor atyantavibhaktayoH kuto 'tyantavibhaktatvam ity ata Aha --- atyantAsaMkIrNayoH/ apariNAmitvAdidharmakaH puruSaH pariNAmitvAdidharmikA buddhir ity asaMkIrNatA/ tad anena pratIyamAno 'py abhedo na pAramArthika ity uktam/ avibhAgeti klezatvam uktam/ anvayaM darzayitvA vyatirekam Aha --- svarUpeti/ pratilambho vivekakhyAtiH/ parasyApy etat saMmatam ity Aha --- tad uktaM (tathA coktaM) paJcazikhena buddhita iti/ AkAraH svarUpaM sadA vizuddhiH, zIlam audAsInyaM, vidyA caitanyaM, buddhir avizuddhAnudAsInA jaDA ceti tatrAtmabuddhir avidyA/ mohaH pUrvAvidyAjanitaH saMskAras tamo vAvidyAyAs tAmasatvAd iti//2.6// sukhAnuzayI rAgaH//2.7// vivekadarzane rAgAdInAM vinivRtter avidyApAditAsmitA rAgAdInAM nidAnam ity asmitAnantaraM rAgAdIMl lakSayati --- sukhAnuzayI rAgaH/ anabhijJasya smRter abhAvAt sukhAbhijJasyety uktam/ smaryamANe sukhe rAgaH sukhAnusmRtipUrvakaH/ anubhUyamAne tu sukhe nAnusmRtim apekSate/ tatsAdhane tu smaryamANe dRzyamAne vA sukhAnusmRtipUrva eva rAgaH/ dRzyamAnam api hi sukhasAdhanaM tajjAtIyasya sukhahetutAM smRtvA tajjAtIyatayA vAsya (p.64) sukhahetutvam anumAyecchati/ anuzayipadArtham Aha --- ya iti//2.7// duHkhAnuzayI dveSaH//2.8// duHkhAnuzayI dveSaH/ duHkhAbhijJasyeti pUrvavad vyAkhyeyam/ anuzayipadArtham Aha --- yaH pratigha iti/ pratihantIti pratighaH/ etad eva paryAyair vivRNoti --- manyur iti//2.8// svarasavAhI viduSo 'pi tathA rUDho 'bhinivezaH//2.9// svarasavAhI viduSo 'pi tathA rUDho 'bhinivezaH/ abhinivezapadArthaM vyAcaSTe --- sarvasya pANina iti/ iyam AtmAzIr Atmani prArthanA mA na bhUvaM mAbhAvI bhUvaM bhUyAsaM jIvyAsam iti/ na cAnanubhUtamaraNadharmakasya, ananubhUto maraNadharmo yena jantunA na tasyaiSA bhavaty AtmAzIr abhinivezo maraNabhayam/ prasaGgato janmAntaraM pratyAcakSANaM nAstikaM nirAkaroti --- etayA ceti/ pratyuditasya zarIrasya dhriyamANatvAt pUrvajanmAnubhavaH pratIyate/ nikAyaviziSTAbhir apUrvAbhir dehendriyabuddhivedanAbhir abhisaMbandho janma tasyAnubhavaH prAptiH sA pratIyate katham ity ata Aha --- sa cAyam abhinivezaH/ ardhoktAv evAsya klezatvam Aha --- kleza iti/ ayam ahitakarmAdinA jantUn kliznAti duHkhAkarotIti klezaH/ vaktum upakrAntaM parisamApayati --- svarasavAhIti/ svabhAvena vAsanArUpeNa vahanazIlo na punar AgantukaH/ kRmer api jAtamAtrasya duHkhabahulasya nikRSTatamacaitanyasyAnAgantukatve hetum Aha --- pratyakSAnumAnAgamaiH pratyudite janmany asaMbhAvito 'saMpAdito maraNatrAsa ucchedadRSTyAtmakaH pUrvajanmAnubhUtaM maraNaduHkham anumApayati/ ayam abhisaMdhiH --- jAtamAtra eva hi bAlako (p.65) mArakavastudarzanAd vepamAnaH kampavizeSAd anumitamaraNapratyAsattis tato bibhyad upalabhyate/ duHkhAd duHkhahetoz ca bhayaM dRSTam/ na cAsmiJ janmany anena maraNam anubhUtam anumitaM zrutaM vA, prAg evAsya duHkhatvaM taddhetutvaM vAvagamyeta, tasmAt tasya tathAbhUtasya smRtiH pariziSyate/ na ceyaM saMskArAd Rte/ na cAyaM saMskAro 'nubhavaM vinA/ na cAsmiJ janmany anubhava iti prAgbhavIyaH pariziSyata ity AsIt pUrvajanmasaMbandha iti/ tathApadaM yathApadam AkAGkSatIty arthaprApte yathApade sati yAdRzo vAkyArtho bhavati tAdRzaM darzayati --- yathA cAyam iti/ atyantamUDheSu mandatamacaitanyeSu/ vidvattAM darzayati --- vijJAtapUrvAparAntasya/ antaH koTiH/ puruSasya hi pUrvA koTiH saMsAra uttarA ca kaivalyaM saiva vijJAtA zrutAnumAnAbhyAM yena sa tathoktaH/ so 'yaM maraNatrAsa A kRmer A ca viduSo rUDhaH prasiddha iti/ nanv aviduSo bhavatu maraNatrAso viduSas tu na saMbhavati vidyayonmUlitatvAt/ anunmUlane vA syAd atyantasattvam ity AzayavAn pRcchati --- kasmAd iti/ uttaram Aha --- samAnA hIti/ na saMprajJAtavAn vidvAn api tu zrutAnumitaviveka iti bhAvaH//2.9// te pratiprasavaheyAH sUkSmAH//2.10// tad evaM klezA lakSitAs teSAM ca heyAnAM prasuptatanuvicchinnodArarUpatayA catasro 'vasthA darzitAH/ kasmAt punaH paJcamI klezAvasthA dagdhabIjabhAvatayA sUkSmA na sUtrakAreNa kathitety ata Aha --- te pratiprasavaheyAH sUkSmAH/ yat kila puruSaprayatnagocaras tad upadizyate/ na ca sUkSmAvasthAhAnaM prayatnagocaraH kiM tu pratiprasavena kAryasya cittasyAsmitAlakSaNakAraNabhAvApattyA hAtavyeti/ vyAcaSTe --- ta iti/ sugamam//2.10// dhyAnaheyAs tadvRttayaH//2.11// atha kriyAyogatanUkRtAnAM klezAnAM kiMviSayAt puruSaprayatnAd dhAnam ity ata Aha --- sthitAnAM tu bIjabhAvopagatAnAm iti vandhyebhyo vyavacchinatti/ sUtraM paThati --- (p.66) dhyAnaheyAs tadvRttayaH/ vyAcaSTe --- klezAnAm iti/ kriyAyogatanUkRtA api hi pratiprasavahetubhAvena kAryataH svarUpataz ca zakyA ucchettum iti sthUlA uktAH/ puruSaprayatnasya prasaMkhyAnagocarasyAvadhim Aha --- yAvad iti/ sUkSmIkRtA iti vivRNoti --- dagdheti/ atraiva dRSTAntam Aha --- yathA vastrANAm iti/ yatnena kSAlanAdinopAyena kSArasaMyogAdinA/ sthUlasUkSmamAtratayA dRSTAntadArSTAntikayoH sAmyaM na punaH prayatnApaneyatayA pratiprasavaheyeSu tadasaMbhavAt/ svalpaH pratipakSa ucchedahetur yAsAM tAs tathoktAH/ mahAn pratipakSa ucchedahetur yAsAM tAs tathoktAH/ pratiprasavasya cAdhastAt prasaMkhyAnam ity avaratayA svalpatvam uktam//2.11// klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH//2.12// syAd etaj jAtyAyurbhogahetavaH puruSaM kliznantaH klezAH karmAzayaz ca tathA, na tv avidyAdayas tat katham avidyAdayaH klezA ity ata Aha --- klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH/ klezA mUlaM yasyotpAde ca kAryakaraNe ca sa tathoktaH/ etad uktaM bhavati --- avidyAdimUlo hi karmAzayo jAtyAyurbhogahetur ity avidyAdayo 'pi taddhetavo 'taH klezA iti/ vyAcaSTe --- tatreti/ Azerate sAMsArikAH puruSA asminn ity AzayaH karmaNAm Azayo dharmAdharmau/ kAmAt kAmyakarmapravRttau svargAdihetur dharmo bhavati/ evaM lobhAt paradravyApahArAdAv adharmaH/ mohAd adharme hiMsAdau dharmabuddheH pravartamAnasyAdharma eva/ na tv asti mohajo dharmaH/ asti krodhajo dharmaH/ tadyathA dhruvasya janakApamAnajanmanaH krodhAt tajjigISayA cittena karmAzayena puNyenAntarikSalokavAsinAm uparisthAnam/ adharmas tu krodhajo brahmavadhAdijanmA prasiddha (p.67) eva bhUtAnAm/ tasya dvaividhyam Aha --- sa dRSTajanmeti/ dRSTajanmavedanIyam Aha --- tIvrasaMvegeneti/ yathAsaMkhyaM dRSTAntAv Aha --- yathA nandIzvara iti/ tatra nArakANAm iti/ yena karmAzayena kumbhIpAkAdayo narakabhedAH prApyante tatkAriNo nArakAs teSAM nAsti dRSTajanmavedanIyaH karmAzayaH/ na hi manuSyazarIreNa tatpariNAmabhedena vA sA tAdRzI vatsarasahasrAdinirantaropabhogyA vedanA saMbhavatIti/ zeSaM sugamam//2.12// sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH//2.13// syAd etad avidyAmUlatve karmAzayasya vidyotpAde saty avidyAvinAzAn mA nAma karmAzayAntaraM caiSIt/ prAcAM tu karmAzayAnAm anAdibhavaparamparAsaMcitAnAm asaMkhyAtAnAm aniyatavipAkakAlAnAM bhogena kSapayitum azakyatvAd azakyocchedaH saMsAraH syAd ity ata Aha --- sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH/ etad uktaM bhavati --- sukhaduHkhaphalo hi karmAzayas tAdarthyena tannAntarIyakatayA janmAyuSI api prasUte/ sukhaduHkhe ca rAgadveSAnuSakte tadavinirbhAgavartinI tadabhAve na bhavataH/ na cAsti saMbhavo na ca tatra yas tuSyati vodvijate vA tac ca tasya sukhaM vA duHkhaM veti/ tad iyam AtmabhUmiH klezasalilAvasiktA karmaphalaprasavakSetram ity asti klezAnAM phalopajanane 'pi karmAzayasahakAriteti klezasamucchede sahakArivaikalyAt sann apy ananto 'py aniyatavipAkakAlo 'pi prasaMkhyAnadagdhabIjabhAvo na phalAya kalpata iti/ uktam arthaM bhASyam eva dyotayati (p.68) --- satsv iti/ atraiva dRSTAntam Aha --- yathA tuSeti/ satuSA api dagdhabIjabhAvAH svedAdibhiH/ dArSTAntike yojayati --- tatheti/ nanu na klezAH zakyA apanetuM na hi satAm apanaya ity ata Aha --- na prasaMkhyAnadagdhaklezabIjabhAva iti/ vipAkasya traividhyam Aha --- sa ceti/ vipacyate sAdhyate karmabhir iti vipAkaH/ karmaikatvaM dhruvaM kRtvA janmaikatvAnekatvagocarA prathamA vicAraNA/ dvitIyA tu karmAnekatvaM dhruvaM kRtvA janmaikatvAnekatvagocarA/ tad evaM catvAro vikalpAH/ tatra prathamaM vikalpam apAkaroti --- na tAvad ekaM karmaikasya janmanaH kAraNam/ pRcchati --- kasmAd iti/ uttaram --- anAdikAlaikaikajanmapracitasyAta evAsaMkhyeyasyaikaikajanmakSapitAd ekaikasmAt karmaNo 'vaziSTasya karmaNaH sAMpratikasya ca phalakramAnigamAd anAzvAso lokasya prasaktaH sa cAniSTa iti/ etad uktaM bhavati --- karmakSayasya viralatvAt tadutpattibAhulyAc cAnyonyasaMpIDitAH karmAzayA nirantarotpattayo nirucchvAsAH svavipAkaM pratIti na phalakramaH zakyo 'vadhArayituM prekSAvatety anAzvAsaH puNyAnuSThAnaM prati prasakta iti/ dvitIyaM vikalpaM nirAkaroti --- na caikaM karmAnekasya janmanaH kAraNam/ pRcchati --- kasmAd iti/ uttaram --- anekasmiJ janmany Ahitam ekaikam eva karmAnekasya janmalakSaNasya vipAkasya nimittam ity avaziSTasya vipAkakAlAbhAvaH prasaktaH sa cApy aniSTaH karmavaiphalyena tadananuSThAnaprasaGgAt/ yadaikajanmasamucchedye karmaNy ekasmin phalakramAniyamAd anAzvAsas tadA kaiva kathA bahujanmasamuccedye karmaNy ekasmiMs tatra hy avasarAbhAvAd vipAkakAlAbhAva eva sAMpratikasyeti (p.69) bhAvaH/ tRtIyaM vikalpaM nirAkaroti --- na cAnekaM karmAnekasya janmanaH kAraNam/ tatra hetum Aha --- tad anekaM janma yugapan na saMbhavaty ayogina iti krameNa vAcyam/ yadi hi karmasahasraM yugapaj janmasahasraM prasuvIta tata eva karmasahasraprakSayAd avaziSTasya vipAkakAlaH phalakramaniyamaz ca syAtAm/ na hy asti janmanAM yaugapadyam/ evam eva prathamapakSoktaM dUSaNam ity arthaH/ tad evaM pakSatraye nirAkRte pArizeSyAd anekaM karmaikasya janmanaH kAraNam iti pakSo vyavatiSThata ity Aha --- tasmAj janmeti/ janma ca prAyaNaM ca janmaprAyaNe tayor antaraM madhyaM tasmin vicitrasukhaduHkhaphalopahAreNa vicitraH, yad atyantam udbhUtam anantaram eva phalaM dAsyati tat pradhAnaM, yat tu kiMcid vilambena tad upasarjanaM, prAyaNaM maraNaM tenAbhivyaktaH svakAryArambhaNAbhimukham upanIta ekapraghaTTakena yugapat saMmUrchito janmAdilakSaNe kArye kartavya ekalolIbhAvam Apanna ekam eva janma karoti nAnekam/ tac ca janma manuSyAdibhAvas tenaiva karmaNA labdhAyuSkaM kAlabhedAn niyatajIvitaM bhavati/ tasminn AyuSi tenaiva karmaNA bhogaH sukhaduHkhasAkSAtkAraH svasaMbandhitayA saMpadyata iti/ tasmAd asau karmAzayo jAtyAyurbhogahetutvAt trivipAko 'bhidhIyate/ autsargikam upasaMharati --- ata ekabhavikaH karmAzaya ukta iti/ eko bhava ekabhavaH/ "pUrvakAla-" [pANinisUtram 2.1.49] ityAdinA samAsaH/ ekabhavo 'syAstIti matvarthIyaS Than/ kvacit pATha aikabhavika iti/ tatraikabhavazabdAd bhavArthe ThakpratyayaH/ ekajanmAvacchinnam asya bhavanam ity arthaH/ tad evam autsargikasyaikabhavikasya trivipAkatvam uktvA dRSTajanmavedanIyasyaihikasya karmaNas trivipAkatvaM vyavacchinatti --- dRSTeti/ nandIzvarasya khalv aSTavarSAvacchinnAyuSo (p.70) manuSyajanmanas tIvrasaMvegAdhimAtropAyajanmA puNyabheda AyurbhogahetutvAd dvipAkaH (dvivipAkaH) nahuSasya tu pArSNiprahAravirodhinAgastyasyendrapadaprAptihetunaiva karmaNAyuSo vihitatvAd apuNyabhedo bhogamAtrahetuH/ nanu yathaikabhavikaH karmAzayas tathA kiM klezavAsanA bhogAnukUlAz ca karmavipAkAnubhavavAsanAs tathA ca manuSyas tiryagyonim Apanno na tajjAtIyocitaM bhuJjItety ata Aha --- klezeti/ saMmUrchitam ekalolIbhAvam Apannam/ dharmAdharmAbhyAM vyavacchettuM vAsanAyAH svarUpam Aha --- ye saMskArA iti/ autsargikam ekabhavikatvaM kvacid apavadituM bhUmikAm Aracayati --- yas tv asAv iti/ tuzabdena vAsanAto vyavacchinatti/ dRSTajanmavedanIyasya niyatavipAkasyaivAyam ekabhavikatvaniyamo na tv adRSTajanmavedanIyasya/ kiMbhUtasyAniyatavipAkasyeti/ hetuM pRcchati --- kasmAd iti/ hetum Aha --- yo hIti/ ekAM tAvad gatim Aha --- kRtasyeti/ dvitIyAm Aha --- pradhAneti/ tRtIyAm Aha --- niyateti/ tatra prathamAM vibhajate --- tatra kRtasyeti/ saMnyAsikarmabhyo 'zuklAkRSNebhyo 'nyAni trINy eva karmANi kRSNakRSNazuklazuklAni/ tad iha tapaHsvAdhyAyAdisAdhyaH zuklaH karmAzaya udita evAdattaphalasya kRSNasya nAzako 'vizeSAc ca zabalasyApi kRSNabhAgayogAd (p.71) iti mantavyam/ atraiva bhagavAn AmnAyam udAharati --- yatredam iti/ dve dve ha vai karmaNI kRSNakRSNazukle apahantIti saMbandhaH/ vIpsayA bhUyiSThatA sUcitA/ kasyety ata Aha --- pApakasya puMsaH/ ko 'sAv apahantIty ata Aha --- eko rAziH puNyakRtaH/ samUhasya samUhisAdhyatvAt/ tad anena zuklaH karmAzayas tRtIya uktaH/ etad uktaM bhavati --- IdRzo nAmAyaM parapIDAdirahitasAdhanasAdhyaH zuklaH karmAzayo yad eko 'pi san kRSNAn kRSNazuklAMz cAtyantavirodhinaH karmAzayAn bhUyaso 'py apahanti/ tat tasmAd icchasveti cchAndasatvAd Atmanepadam/ zeSaM sugamam/ atra ca zuklakarmodayasyaiva sa ko 'pi mahimA yata itareSAm abhAvo na tu svAdhyAyAdijanmano duHkhAt/ na hi duHkhamAtravirodhyadharmo 'pi tu svakAryaduHkhavirodhI/ na ca svAdhyAyAdijanyaM duHkhaM tasya kAryaM tatkAryatve svAdhyAyAdividhAnAnarthakyAt tadbalAd eva tadutpatteH/ anutpattau vA kumbhIpAkAdy api vidhIyeta/ avidhAne tu tadanutpatter iti sarvaM caturasram/ dvitIyAM gatiM vibhajate --- pradhAne karmaNi jyotiSTomAdike tadaGgasya pazuhiMsAder AvApagamanam/ dve khalu hiMsAdeH kArye --- pradhAnAGgatvena vidhAnAt tadupakAraH, "na hiMsyAt sarvA bhUtAni" [mahAbhAratam zAntiparva 278.5] iti hiMsAyAH pratiSiddhatvAd anarthaz ca/ tatra pradhAnAGgatvenAnuSThAnAd apradhAnataivety ato na drAg ity eva pradhAnanirapekSA satI svaphalam anarthaM prasotum arhati, kiM tv ArabdhavipAke pradhAne sAhAyakam AcarantI vyavatiSThate/ pradhAnasAhAyakam AcarantyAz ca svakArye bIjamAtratayAvasthAnaM pradhAne karmaNy AvApagamanam/ yatredam uktaM paJcazikhena svalpaH saMkaro jyotiSTomAdijanmanaH pradhAnApUrvasya pazuhiMsAdijanmanAnarthahetunApUrveNa saparihAraH zakyo hi kiyatA prAyazcittena parihartum/ atha pramAdataH prAyazcittam api nAcaritaM pradhAnakarmavipAkasamaye ca vipacyeta tathApi yAvan tam asAv anarthaM prasUte tAvAn sapratyavamarSo mRSyante hi puNyasaMbhAropanItasukhasudhAmahAhradAvagAhinaH kuzalAH pApamAtropapAditAM duHkhavahnikaNikAm/ ataH kuzalasya sumahataH puNyasya nApakarSAya (p.72) prakSayAya paryAptaH/ pRcchati --- kasmAt/ puNyavata uttaraM ---kuzalaM hi me bahv anyad asti pradhAnakarma parikaratayA vyavasthitaM dIkSaNIyAdidakSiNAntam/ yatrAyaM saMkaraH svalpaH svarge 'py asya phale saMkIrNapuNyalabdhajanmanaH svargAt sarvathA duHkhenAparAmRSTAd apakarSam alpam alpaduHkhasaMbhedaM kariSyatIti/ tRtIyAM gatiM vibhajate --- niyateti/ balIyastveneha prAdhAnyam abhimataM na tv aGgitayA/ balIyastvaM ca niyatavipAkatvenAnyadAnavakAzatvAt/ aniyatavipAkasya tu durbalatvam anyadA sAvakAzatvAt/ ciram avasthAnaM bIjabhAvamAtreNa na punaH pradhAnopakAritayA tasya svatantratvAt/ nanu prAyaNenaikadaiva karmAzayo 'bhivyajyata ity uktam idAnIM ca cirAvasthAnam ucyate tat kathaM paraM pUrveNa na virudhyata ity AzayavAn pRcchati --- katham iti/ uttaram --- adRSTeti/ jAtyabhiprAyam ekavacanam/ taditarasya gatim uktAm avadhArayati --- yat tv adRSTeti/ zeSaM sugamam//2.13// te hlAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAt//2.14// uktaM klezamUlatvaM karmaNAm/ karmamUlatvaM ca vipAkAnAm atha vipAkAH kasya mUlaM yenAmI tyaktavyA ity ata Aha --- te hlAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAt/ vyAcaSTe --- te janmAyurbhogA iti/ yady api janmAyuSor eva hlAdaparitApapUrvabhAvitayA tatphalatvaM na tu bhogasya (p.73) hlAdaparitApodayAnantarabhAvinas tadanubhavAtmanas tathApy anubhAvyatayA bhogyatayA bhogakarmatAmAtreNa bhogaphalatvam iti mantavyam/ nanv apuNyahetukA jAtyAyurbhogAH paritApaphalA bhavantu heyAH pratikUlavedanIyatvAt/ kasmAt punaH puNyahetavas tyajyante sukhaphalA anukUlavedanIyatvAt/ na caiSAM pratyAtmavedanIyAnukUlatA zakyA sahasreNApy anumAnAgamair apAkartum/ na ca hlAdaparitApau parasparAvinAbhUtau yato hlAda upAdIyamAne paritApe 'py avarjanIyatayApatet/ tayor bhinnahetukatvAd bhinnarUpatvAc cety ata Aha --- yathA cedam iti//2.14// pariNAmatApasaMskAraduHkhair guNavRttivirodhAc ca duHkham eva sarvaM vivekinaH//2.15// yady api na pRthagjanaiH pratikUlAtmatayA viSayasukhakAle saMvedyate duHkhaM tathApi saMvedyate yogibhir iti praznapUrvakaM tadupapAdanAya sUtram avatArayati --- kathaM, tadupapadyata (tadupapAdyata) iti/ pariNAmetyAdisUtram/ pariNAmaz ca tApaz ca saMskAraz caitAny eva duHkhAni tair iti/ pariNAmaduHkhatayA viSayasukhasya duHkhatAm Aha --- sarvasyAyam iti/ na khalu sukhaM rAgAnuvedham antareNa saMbhavati/ na hy asti saMbhavo na tatra tuSyati tac ca tasya sukham iti/ rAgasya ca pravRttihetutvAt pravRttez ca puNyApuNyopacayahetutvAt tatrAsti rAgajaH karmAzayo 'sato 'nupajananAt/ tadA (tathA) ca sukhaM bhuJjAnas tatra sakto 'pi vicchinnAvasthena dveSeNa dveSTi duHkhasAdhanAni, tAni parihartum azakto muhyati ceti dveSamohakRto 'py asti karmAzayaH/ dveSavan mohasyApi viparyayAparanAmnaH karmAzayahetutvam aviruddham/ nanu kathaM rakto dveSTi muhyati vA rAgasamaye dveSamohayor adarzanAd ity ata Aha --- tathA coktaM vicchinnAvasthAn klezAn upapAdayadbhir asmAbhiH/ tad anena vAGmanasapravRttijanmanI puNyApuNye darzite/ rAgAdijanmanaH kartavyam idam iti mAnasasya saMkalpasya sAbhilASatvena vAcanikatvasyApy avizeSAt/ (p.74) yathAhuH --- "sAbhilASaz ca saMkalpo vAcyArthAn nAtiricyate" iti/ zArIram api karmAzayaM darzayati --- nAnupahatyeti/ ata eva dharmazAstrakArAH "paJca sUnA gRhasthasya" [manusmRtiH 3.68] ity AhuH/ syAd etan na pratyAtmavedanIyasya viSayasukhasya pratyAkhyAnam ucitaM yoginAm anubhavavirodhAd ity ata Aha --- viSayasukhaM cAvidyety uktaM caturvidhaviparyAsalakSaNAm avidyAM darzayadbhir iti/ nApAtamAtram Adriyante vRddhAH/ asti khalv ApAtato madhuviSasaMpRktAn nopabhoge 'pi sukhAnubhavaH pratyAtmavedanIyaH kiM tv AyatyAm asukham/ iyaM ca darzitA bhagavataiva --- "viSayendriyasaMyogAd yat tad agre 'mRtopamam/ pariNAme viSam iva tat sukhaM rAjasaM smRtam" [bhagavadgItA 18.38] iti// codayati --- yA bhogeSv iti/ na vayaM viSayahlAdaM sukham AtiSThAmahe kiM tu tRpyatAM (tRptatAM) puMsAm/ tattadviSayaprArthanAparikliSTacetasAM tRSNaiva mahad duHkham/ na ceyam upabhogam antareNa zAmyati/ na cAsyAH prazamo rAgAdyanuviddha iti nAsya pariNAmaduHkhateti bhAvaH/ tRptes tRSNAkSayAd dhetor indriyANAm upazAntir apravartanaM viSayeSv ity arthaH/ etad eva vyatirekamukhena (vyatirekamukheNa) spaSTayati --- yA laulyAd iti/ pariharati --- na cendriyANAm iti/ hetAv anoH prayogaH/ satyaM tRSNAkSayaH sukham anavadyaM tasya tu na bhogAbhyAso hetur api tu tRSNAyA eva tadvirodhinyAH/ yathAhuH --- "na jAtu kAmaH kAmAnAm upabhogena zAmyati/ haviSA kRSNavartmeva bhUya evAbhivardhate [mahAbhAratam Adiparva 85.12] iti//" zeSam atirohitam/ (p.75) tApaduHkhatAM pRcchati --- atha keti/ uttaraM --- sarvasyeti/ sarvajanaprasiddhatvena tatsvarUpaprapaJcam akRtvA tApaduHkhatApi pariNAmaduHkhatAsamatayA prapaJciteti/ saMskAraduHkhatAM pRcchati --- keti/ uttaraM --- sukheti/ sukhAnubhavo hi saMskAram Adhatte/ sa ca sukhasmaraNaM tac ca rAgaM sa ca manaHkAyavacanaceSTAM sA ca puNyApuNye tato vipAkAnubhavas tato vAsanety evam anAditeti/ atra ca sukhaduHkhasaMskArAtizayAt tatsmaraNaM tasmAc ca rAgadveSau tAbhyAM karmANi karmabhyo vipAka iti yojanA/ tad evaM duHkhasrotaH prasRtaM yoginam eva kliznAti netaraM pRthagjanam ity Aha --- evam idam anAdIti/ itaraM tu triparvANas tApA anuplavanta iti saMbandhaH/ AdhibhautikAdhidaivikayos tApayor bAhyatvenaikatvaM vivakSitam/ citte vRttir asyA ity avidyA cittavRttis tayA hAtavya eva buddhIndriyazarIrAdau dArApatyAdau cAhaMkAramamakArAnupAtinam iti/ tad atra na samyagdarzanAd anyat paritrANam astIty Aha --- tad evam iti/ (p.76) tad evam aupAdhikaM viSayasukhasya pariNAmataH saMskAratas tApasaMyogAc ca duHkhatvam abhidhAya svAbhAvikam Adarzayati --- guNavRttivirodhAc ceti/ vyAcaSTe --- prakhyApravRttisthitirUpA buddhirUpeNa pariNatA guNAH sattvarajastamAMsi parasparAnugrahatantrAH zAntaM sukhAtmakaM ghoraM duHkhAtmakaM mUDhaM viSAdAtmakam eva pratyayaM sukhopabhogarUpam api triguNam Arabhante/ na ca so 'pi tAdRzapratyayarUpo 'sya pariNAmaH sthira ity Aha --- calaM ca guNavRttam iti kSiprapariNAmi cittam uktam/ nanv ekaH pratyayaH kathaM parasparaviruddhazAntaghoramUDhatvAny ekadA pratipadyata ity ata Aha --- rUpAtizayA vRttyatizayAz ca paraspareNa virudhyante/ rUpANi aSTau bhAvA dharmAdayo vRttayaH sukhAdyAs tad iha dharmeNa vipacyamAnenAdharmas tAdRzo virudhyate/ evaM jJAnavairAgyaizvaryaiH sukhAdibhiz ca tAdRzAny eva tadviparItAni virudhyante/ sAmAnyAni tv asamudAcaradrupANy atizayaiH samudAcaradbhiH sahAvirodhAt pravartanta iti/ nanu gRhNIma etat tathApi viSayasukhasya kutaH svAbhAvikI duHkhatety ata Aha --- evam eta iti/ upAdAnAbhedAd upAdAnAtmakatvAc copAdeyasyApy abheda ity arthaH/ tat kim idAnIm Atyantikam eva tAdAtmyaM tathA ca buddhivyapadezabhedau na kalpete ity ata Aha --- guNapradhAneti/ sAmAnyAtmanA guNabhAvo 'tizayAtmanA ca prAdhAnyam/ tasmAd upAdhitaH svabhAvataz ca duHkham eva sarvaM vivekina iti/ duHkhaM ca heyaM prekSAvatA/ na ca tannidAnahAnam antareNa tad dheyaM bhavitum arhati/ na cAparijJAtaM nidAnaM zakyaM hAtum iti mUlanidAnam asya darzayati --- tad asyeti/ duHkhasamudAyasya prabhava utpattir yatas tadbIjam ity arthaH/ taducchedahetuM darzayati --- tasyAz ceti/ idAnIm asya zAstrasya sarvAnugrahArthaM pravRttasya tadvidhenaiva zAstreNa sAdRzyaM darzayati --- (p.77) yatheti/ catvAro vyUhAH saMkSiptAvayavaracanA yasya tat tathoktam/ nanu duHkhaM heyam uktvA saMsAraM heyam abhidadhataH kuto na virodha ity ata Aha --- tatra duHkhabahula iti/ yatkRtvAvidyA saMsAraM karoti tad asyA avAntaravyApAraM saMsArahetum Aha --- pradhAnapuruSayor iti/ mokSasvarUpam Aha --- saMyogasyeti/ mokSopAyam Aha --- hAnopAya iti/ kecit pazyanti, hAtuH svarUpoccheda eva mokSaH/ yathAhuH --- "pradIpasyeva nirvANaM vimokSas tasya cetasaH" iti/ anye tu savAsanaklezasamucchedAd vizuddhavijJAnotpAda eva mokSa ity AcakSate tAn pratyAha --- tatreti/ tatra hAnaM tAvad dUSayati --- hAne tasyeti/ na hi prekSAvAn kazcid AtmocchedAya yatate/ nanu dRzyante tIvragadonmUlitasakalasukhAM duHkhamayIm iva mUrtim udvahantaH svocchedAya yatamAnAH/ satyam/ kecid eva te, na tv evaM saMsAriNo vividhavicitradevAdyAnandabhogabhAginas te 'pi ca mokSamANA dRzyante tasmAd apuruSArthatvaprasakter na hAtuH svarUpocchedo mokSo 'bhyupeyaH/ astu tarhi hAtuH svarUpam upAdeyam ity ata Aha --- upAdAne ca hetuvAdaH/ upAdAne hi kAryatvenAnityatve sati mokSatvAd eva cyaveta/ amRtatvaM hi mokSaH/ nApi vizuddho vijJAnasaMtAno bhavaty amRtaH/ saMtAnibhyo vyatiriktasya saMtAnasya vastusato'bhAvAt/ saMtAninAM cAnityatvAt/ tasmAt tathA yatitavyaM yathA zAzvatavAdo bhavati/ tathA ca puruSArthatApavargasyety Aha --- ubhayapratyAkhyAna iti/ tasmAt svarUpAvasthAnam evAtmano mokSa iti/ etad eva samyagdarzanam//2.15// heyaM duHkham anAgatam//2.16// tad etac chAstraM caturvyUham ity abhidhIyate --- heyaM duHkham anAgatam/ anAgatam ity atItavartamAne (p.78) vyavacchinne/ tatropapattim Aha --- duHkham atItam iti/ nanu vartamAnam upabhujyamAnaM na bhogenAtivAhitam iti kasmAn na heyam ity ata Aha --- vartamAnaM ceti/ sugamam//2.16// draSTRdRzyayoH saMyogo heyahetuH//2.17// heyam uktaM tasya nidAnam ucyate --- draSTRdRzyayoH saMyogo heyahetuH/ draSTuH svarUpam Aha --- draSTeti/ citicchAyApattir eva buddher buddhipratisaMveditvam udAsInasyApi puMsaH/ nanv etAvatApi buddhir evAnena dRzyeta, na dRzyeraJ zabdAdayo 'tyantavyavahitA ity ata Aha --- dRzyA buddhisattveti/ indriyapraNAlikayA buddhau zabdAdyAkAreNa pariNatAyAM dRzyAyAM bhavanti zabdAdayo 'pi dharmA dRzyA ity arthaH/ nanu tadAkArApattyA buddhiH zabdAdyAkArA bhavatu puMsas tu buddhisaMbandhe 'bhyupagamyamAne pariNAmitvam asaMbandhe vA kathaM teSAM buddhisattvopArUDhAnAm api zabdAdInAM dRzyatvam/ na hi dRzinAsaMspRSTaM dRzyaM dRSTam ity ata Aha --- tad etad dRzyam iti/ prapaJcitam idam asmAbhiH prathamapAda eva yathA cityAsaMpRktam api buddhisattvam atyantasvacchatayA citibimbodgrAhitayA samApannacaitanyam iva zabdAdy anubhavatIti/ ata eva ca zabdAdyAkArapariNatabuddhisattvopanItAJ zabdAdIn bhuJjAnaH svAmI bhavati draSTA tAdRzaM cAsya buddhisattvaM svaM bhavati/ tad etad buddhisattvaM zabdAdyAkAravad dRzyam ayaskAntamaNikalpaM puruSasya svaM bhavati dRzirUpasya svAminaH/ kasmAt, anubhavakarmaviSayatAm ApannaM yataH/ anubhavo bhogaH puruSasya karma kriyA tadviSayatAM bhujyamAnatAm ApannaM yasmAd ataH svaM bhavati/ nanu svayaMprakAzaM buddhisattvaM katham anubhavaviSaya ity ata Aha --- anyasvarUpeNeti/ yadi hi caitanyarUpaM vastuto (p.79) buddhisattvaM syAd bhavet svayaMprakAzaM kiM tu svaM caitanyAd anyaj jaDarUpaM tena pratilabdhAtmakaM tasmAt tadanubhavaviSayaH/ nanu yasya hi yatra kiMcid Ayatate tat tadadhInam/ na ca buddhisattvasya puruSam udAsInaM prati kiMcid Ayatata iti kathaM tattantram/ tathA ca na tasya karmety ata Aha --- svatantram api parArthatvAt puruSArthatvAt paratantraM puruSatantram/ nanv ayaM dRgdarzanazaktyoH saMbandhaH svAbhAviko vA syAn naimittiko vA/ svAbhAvikatve saMbandhinor nityatvAd azakyocchedaH saMbandhas tathA ca saMsAranityatvam/ naimittikatve tu klezakarmatadvAsanAnAm antaHkaraNavRttitayA saty antaHkaraNe bhAvAd antaHkaraNasya ca tannimittatve parasparAzrayaprasaGgAd anAditvasya ca sargAdAv asaMbhavAd anutpAda eva saMsArasya syAt/ yathoktam --- "pumAn akartA yeSAM tu teSAm api guNaiH kriyA/ katham Adau bhavet tatra karma tAvan na vidyate// mithyAjJAnaM na tatrAsti rAgadveSAdayo 'pi vA/ manovRttir hi sarveSAM na cotpannaM manas tadA//" iti zaGkAm apanayati --- tayor dRgdarzanazaktyor anAdir arthakRtaH saMyogo heyahetuH/ satyam/ na svAbhAvikaH saMbandho naimittikas tu/ na caivam AdimAn anAdinimittaprabhavatayA tasyApy anAditvAt/ klezakarmatadvAsanAsaMtAnaz cAyam anAdiH pratisargAvasthAyAM ca sahAntaHkaraNena pradhAnasAmyam upagato 'pi sargAdau punas tAdRg eva prAdurbhavati varSApAya ivodbhijjabhedo mRdbhAvam upagato 'pi punar varSAsu pUrvarUpa ity asakRd Aveditam/ prAgbhAvitayA saMyogasyAvidyA kAraNaM sthitihetutayA puruSArthaH kAraNaM tadvazena tasya sthites tad idam uktam arthakRta iti/ tathA coktaM paJcazikhena tatsaMyogo buddhisaMyogaH sa eva hetur duHkhasya, tasya vivarjanAt syAd ayam Atyantiko duHkhapratIkAraH/ arthAt tadaparivarjane duHkham ity uktaM bhavati/ tatraivAtyantaprasiddhaM nidarzanam Aha --- tadyatheti/ pAdatrANam upAnat/ (p.80) syAd etat/ guNasaMyogas tApahetur ity ucyamAne guNAnAM tApakatvam abhyupetam/ na ca tapikriyAyA astyAder iva kartRstho bhAvo yena tapyam anyan nApekSeta/ na cAsyAs tapyatayA puruSaH karma tasyApariNAmitayA kriyAjanitaphalazAlitvAyogAt/ tasmAt tapes tapyavyAptasya tannivRttau nivRttim avagacchAmo jvalanaviraheNeva dhUmAbhAvam ity ata Aha --- atrApi tApakasyeti/ guNAnAm eva tapyatApakabhAvas tatra mRdutvAt pAdatalavat sattvaM tapyaM rajas tu tIvratayA tApakam/ pRcchati --- kasmAt sattvam eva tapyaM na tu puruSaH/ uttaram --- tapikriyAyA iti/ tat kim idAnIM puruSo na tapyate/ tathA cAcetanasyAstu sattvasya tApaH kiM naz chinnam ity ata Aha --- darzitaviSayatvAt sattve tu tapyamAne tadAkArAnurodhI puruSo 'py anutapyata iti/ darzitaviSayatvam anutApahetus tac ca prAg vyAkhyAtam//2.17// prakAzakriyAsthitizIlaM bhUtendriyAtmakaM bhogApavargArthaM dRzyam//2.18// prakAzakriyAsthitizIlaM bhUtendriyAtmakaM bhogApavargArthaM dRzyam/ vyAcaSTe --- prakAzeti/ sattvasya hi bhAgaH prakAzas tAmasena bhAgena dainyena vA rAjasena vA duHkhenAnurajyate/ evaM rAjasAdiSv api draSTavyam/ tad idam uktam --- parasparoparaktapravibhAgA iti/ puruSeNa saha saMyogaviyogadharmANaH/ yathAmnAyate --- "ajAm ekAM lohitazuklakRSNAM bahvIH prajAH sRjamAnAM sarUpAH/ ajo hy eko juSamANo 'nuzete jahAty enAM bhuktabhogAm ajo 'nyaH" [taittirIyAraNyakam 6.10] iti// itaretaropAzrayeNopArjitA mUrtiH pRthivyAdirUpA yais te tathoktAH/ syAd etat sattvena zAntapratyaye janayitavye rajastamasor api sattvAGgatvena tatra hetubhAvAd asti sAmarthyam iti yadApi ca rajastamasor aGgitvaM tadApi zAnta eva pratyaya (p.81) udIyeta na ghoro mUDho vA sattvaprAdhAnya ivety ata Aha --- parasparAGgAGgitve 'py asaMbhinnazaktipravibhAgAH/ bhavatu zAnte pratyaye janayitavye rajastamasor aGgabhAvas tathApi naiSAM zaktayaH saMkIryante kAryAsaMkaronneyo hi zaktInAm asaMkaraH/ asaMkIrNena ca samudAcaratA rUpeNa zAntaghoramUDharUpANi kAryANi dRzyanta iti siddhaM zaktInAm asaMbheda iti/ syAd etat/ asaMbhedaz cec chaktInAM na saMbhUyakAritvaM guNAnAm/ na jAtu bhinnazaktInAM saMbhUyakAritvaM dRSTam/ na hi tantumRtpiNDavIraNAdIni ghaTAdIn saMbhUya kurvata ity ata Aha --- tulyajAtIyAtulyajAtIyazaktibhedAnupAtinaH/ yady api tulyajAtIya upAdAnazaktir nAnyatra sahakArizaktis tv atulyajAtIye/ paTe tu janayitavye na vIraNAnAm asti sahakArizaktir apIti na tais tantUnAM saMbhUyakAriteti bhAvaH/ tulyajAtIyAtulyajAtIyeSu zakyeSu ye zaktibhedAs tAn anupatituM zIlaM yeSAM te tathoktAH/ pradhAnavelAyAm iti/ divyazarIre janayitavye sattvaguNaH pradhAnam/ aGge rajastamasI/ evaM manuSyazarIre janayitavye rajaH pradhAnam aGge sattvatamasI/ evaM tiryakzarIre janayitavye tamaH pradhAnam aGge sattvarajasI/ tenaite guNAH pradhAnatvavelAyAm upadarzitasaMnidhAnAH kAryopajananaM pratyudbhUtavRttaya ity arthaH/ pradhAnazabdaz ca bhAvapradhAnaH/ yathA "dvyekayor dvivacanaikavacane" [pANinisUtram 1.4.22] ity atra dvitvaikatvayor iti/ anyathA dvyekeSv iti syAt/ nanu tadA pradhAnam udbhUtatayA zakyam astIti vaktum anudbhUtAnAM tu tadaGgAnAM sadbhAve kiM pramANam ity ata Aha --- guNatve 'pi ceti/ yady api nodbhUtAs tathApi guNAnAm avivekitvAt saMbhUyakAritvAc ca vyApAramAtreNa sahakAritayA pradhAne 'ntarNItaM sad anumitam astitvaM yeSAM te tathoktAH/ nanu santu guNAH saMbhUyakAriNaH samarthAH kasmAt punaH kurvanti na hi samartham ity eva kAryaM janayati/ mA bhUd asya kAryopajananaM prati virAma ity ata Aha --- puruSArthakartavyatayeti/ tato nirvartitanikhilapuruSArthAnAM guNAnAM uparamaH kAryAnArambhaNam ity uktaM bhavati/ nanu puruSasyAnupakurvataH kathaM puruSArthena prayujyata ity ata Aha --- saMnidhimAtreti/ nanu dharmAdharmalakSaNam eva nimittaM prayojakaM (p.82) guNAnAM tat kim ucyate puruSArthaprayuktA ity ata Aha --- pratyayam antareNeti/ ekatamasya sattvasya rajasas tamaso vA pradhAnasya svakArye pravRttasya vRttim itare pratyayaM nimittaM dharmAdikaM vinaivAnuvartamAnAH/ yathA ca vakSyati --- "nimittam aprayojakaM prakRtInAM varaNabhedas tu tataH kSetrikavat" [yogasUtram 4.3] iti/ ete guNAH pradhAnazabdavAcyA bhavantIti saMbandhaH/ pradhIyata AdhIyate vizvaM kAryam ebhir iti vyutpattyaitad dRzyam ucyate/ tad evaM guNAnAM zIlam abhidhAya tasya kAryam Aha --- tad etad iti/ satkAryavAdasiddhau yad yadAtmakaM tat tena rUpeNa pariNamata iti bhUtendriyAtmakatvaM dIpayati --- bhUtabhAvenetyAdinA/ bhogApavargArtham iti sUtrAvayavam avatArayati --- tat tu nAprayojanam api tu prayojanam urarIkRtya pravartate/ bhogaM vivRNoti --- tatreti/ sukhaduHkhe hi triguNAyA buddheH svarUpe tasyAs tathAtvena pariNAmAt tathApi guNagatatayAvadhAraNe na bhoga ity ata Aha --- avibhAgApannam iti/ etac cAsakRd vivecitam/ apavargaM vivRNoti --- bhoktur iti/ apavRjyate 'nenety apavargaH/ prayojanAntarasyAbhAvam Aha --- dvayor iti/ tathA coktaM paJcazikhena, --- ayaM tu khalv iti/ nanu vastuto bhogApavargau buddhikRtau buddhivartinau ca kathaM tadakAraNe tadandhikaraNe ca puruSe vyapadizyete ity ata Aha --- tAv etAv iti/ bhoktRtvaM ca puruSasyopapAditam agre (p.83) ca vakSyate/ paramArthatas tu --- buddher eva puruSArthAparisamAptir iti/ etena bhogApavargayoH puruSasaMbandhitvakathanamArgeNa grahaNAdayo 'pi puruSasaMbandhino veditavyAH/ tatra svarUpamAtreNArthajJAnaM grahaNaM, tatra smRtir dhAraNaM, tadgatAnAM vizeSANAm Uhanam UhaH, samAropitAnAM ca yuktyApanayo 'pohaH/ tAbhyAm evohApohAbhyAM tadavadhAraNaM tattvajJAnam/ tattvAvadhAraNapUrvaM hAnopAdAnajJAnam abhinivezaH//2.18// vizeSAvizeSaliGgamAtrAliGgAni guNaparvANi//2.19// dRzyAnAM guNAnAM svarUpabhedAvadhAraNArtham idam Arabhyate --- vizeSAvizeSaliGgamAtrAliGgAni guNaparvANi/ yeSAm avizeSANAM zAntaghoramUDhalakSaNavizeSarahitAnAM ye vizeSA vikArA eva na tu tattvAntaraprakRtayas teSAM tAn Aha --- tatrAkAzeti/ utpAdakramAnurUpa evopanyAsakramaH/ asmitAlakSaNasyAvizeSasya sattvapradhAnasya buddhIndriyANi vizeSAH/ rAjasasya karmendiyANi/ manas tUbhayAtmakam ubhayapradhAnasyeti mantavyam/ atra ca paJcatanmAtrANi buddhikAraNakAny avizeSatvAd asmitAvad iti/ vikArahetutvaM cAvizeSatvaM tanmAtreSu cAsmitAyAM cAviziSTam/ saMkalayya vizeSAn parigaNayati --- guNAnAm eSa iti/ avizeSAn api gaNayati --- SaD iti/ saMkalayyodAharati --- tadyatheti/ viziSTaM hy aparaM pareNeti gandha AtmanA paJcalakSaNo rasa AtmanA caturlakSaNo rUpam AtmanA trilakSaNaM (p.84) sparza AtmanA dvilakSaNaH zabdaH zabdalakSaNa eveti/ kasya punar amI SaDavizeSAH kAryam ity ata Aha --- ete sattAmAtrasyAtmana iti/ puruSArthakriyAkSamaM sat tasya bhAvaH sattA tanmAtraM tan mahattattvam/ yAvatI kAcit puruSArthakriyA zabdAdibhogalakSaNA sattvapuruSAnyatAkhyAtilakSaNA vAsti sA sarvA mahati buddhau samApyata ity arthaH/ Atmana iti svarUpopadarzanena tucchatvaM niSedhati/ prakRter ayam AdyaH pariNAmo vAstavo na tu tadvivarta iti yAvat/ yat tatparaM viprakRSTakAlam avizeSebhyas tadapekSayA saMnikRSTakAlebhyo liGgamAtraM mahattattvaM tasminn ete SaDavizeSAH sattAmAtre mahaty Atmany avasthAya satkAryavAdasiddher vivRddhikASThAm anubhavanti prApnuvanti/ ye punar avizeSANAM vizeSapariNAmAs teSAM ca dharmalakSaNAvasthAH pariNAmA iti/ seyam eSAM vivRddhikASThA pariNAmakASTheti/ tad evam utpattikramam abhidhAya pralayakramam Aha --- pratisaMsRjyamAnAH pralIyamAnAH svAtmani lInavizeSA avizeSAs tasminn eva sattAmAtre mahaty Atmany avasthAya vilIya sahaiva mahatA te 'vizeSA avyaktam anyatra layaM na gacchatIty aliGgaM pratiyanti/ tasyaiva vizeSaNaM niHsattAsattaM sattA puruSArthakriyAkSamatvam, asattA tucchatA niSkrAntaM sattAyA asattAyAz ca yat tat tathoktam/ etad uktaM bhavati --- sattvarajastamasAM sAmyAvasthA na kvacit puruSArtha upayujyata iti na satI nApi gaganakamalinIva tucchasvabhAvA tena nAsaty apIti/ syAd etat/ avyaktAvasthAyAm apy asti mahadAdi tadAtmanA, na hi sato vinAzo vinAze vA na punarutpAdo na hy asata utpAda iti mahadAdisadbhAvAt puruSArthakriyA pravarteta tat kathaM niHsattvam avyaktam ity ata Aha --- niHsadasad iti/ niSkrAntaM kAraNaM sataH kAryAt/ yady api kAraNAvasthAyAM sad eva zaktyAtmanA kAryaM tathApi svocitAm arthakriyAm akurvad asad ity uktam/ na caitat kAraNaM zazaviSANAyamAnakAryam ity Aha --- nirasad iti/ niSkrAntam asatas tuccharUpAt kAryAt tathA sati hi vyomAravindam ivAsmAn na (p.85) kAryam utpadyeteti bhAvaH/ pratisargam uktam upasaMharati --- eSa teSAm iti/ eSa ity anantaroktAt pUrvasya parAmarzaH/ liGgamAtrAdyavasthAH puruSArthakRtatvAd anityA aliGgAvasthA tu puruSArthenAkRtatvAn nityety atra hetum Aha --- aliGgAvasthAyAm iti/ kasmAt punar na puruSArtho hetur ity ata Aha --- nAliGgAvasthAyAm iti/ bhavatinA viSayeNa viSayijJAnam upalakSayati/ etad uktaM bhavati --- evaM hi puruSArthatA kAraNam aliGgAvasthAyAM jJAyeta/ yady aliGgAvasthA zabdAdyupabhogaM vA sattvapuruSAnyatAkhyAtiM vA puruSArthaM nirvartayet tannirvartane hi na sAmyAvasthA syAt/ tasmAt puruSArthakAraNatvam asyAM na jJAyata iti nAsyAH puruSArthatA hetuH/ upasaMharati --- nAsAv iti/ itis tasmAdarthe/ anityAm avasthAm Aha --- trayANAM liGgamAtrAvizeSavizeSANAm iti/ parvasvarUpaM darzayitvA guNasvarUpam Aha --- guNAs tv iti/ nidarzanam Aha --- yathA devadatta iti/ yatrAtyantabhinnAnAM gavAm upacayApacayau devadattopacayApacayahetU tatra kaiva kathA guNebhyo bhinnAbhinnAnAM vyaktInAm upajanApAyayor ity arthaH/ nanu sargakramaH kim aniyato nety Aha --- liGgamAtram iti/ na khalu nyagrodhadhAnA ahnAyaiva nyagrodhazAkhinaM sAndrazAdvaladalajaTilazAkhAkANDanipItamArtaNDacaNDAtapamaNDalam (p.86) Arabhante kiM tu kSitisalilatejaHsaMparkAt paramparayopajAyamAnAGkurapatrakANDanAlAdikrameNa/ evam ihApi yuktyAgamasiddhaH krama Astheya iti/ kathaM bhUtendriyANy avizeSasaMsRSTAnIty ata Aha --- tathA coktaM purastAd idam eva sUtraM prathamaM vyAcakSANaiH/ atha vizeSANAM kasmAn na tattvAntarapariNAma ukta ity ata Aha --- na vizeSebhya iti/ tat kim idAnIm apariNAmina eva vizeSAs tathA ca nityAH prasajyerann ity ata Aha --- teSAM tv iti//2.19// draSTA dRzimAtraH zuddho 'pi pratyayAnupazyaH//2.20// vyAkhyAtaM dRzyaM draSTuH svarUpAvadhAraNArtham idam Arabhyate --- draSTA dRzimAtraH zuddho 'pi pratyayAnupazyaH/ vyAcaSTe --- dRzimAtra iti/ vizeSaNAni dharmAs tair aparAmRSTA/ tad anena mAtragrahaNasya tAtparyaM darzitam/ syAd etat/ yadi sarvavizeSaNarahitA dRkzaktir na tarhi zabdAdayo dRzyeran/ na hi dRzinAsaMspRSTaM dRzyaM bhavatIty ata Aha --- sa puruSa iti/ buddhidarpaNe puruSapratibimbasaMkrAntir eva buddhipratisaMveditvaM puMsaH/ tathA ca dRzicchAyApannayA buddhyA saMsRSTAH zabdAdayo bhavanti dRzyA ity arthaH/ syAd etat/ pAramArthikam eva buddhicaitanyayoH kasmAd aikyaM nopeyate kim anayA tacchAyApattyety ata Aha --- sa buddher na sarUpa iti/ tathAsarUpasya tacchAyApattir api durghaTety ata Aha --- nAtyantaM virUpa iti/ tatra sArUpyaM niSedhati --- na tAvad iti/ hetuM pRcchati --- kasmAt/ sahetukaM vairUpye hetum Aha --- jJAteti/ pariNAminI buddhir yasmAt tasmAd virUpA/ yadA khalv iyaM zabdAdyAkArA bhavati tadA jJAto 'syAH zabdAdilakSaNo bhavati viSayas tadanAkAratve tv ajJAtas tathA ca (p.87) kadAcid eva tadAkAratAM dadhatI pariNAminIti/ prayogaz ca bhavati --- buddhiH pariNAminI jJAtAjJAtaviSayatvAc chrotrAdivad iti/ tadvaidharmyaM puruSasya tadviparItAd dhetoH sidhyatIty Aha --- sadeti/ syAd etat/ sadAjJAtaviSayaz cet puruSo na tarhi kevalI syAd ity AzayavAn pRcchati --- kasmAd iti/ uttaram --- na hi buddhiz ca nAmeti/ buddhyagrahaNayor asti sahasaMbhavo nirodhAvasthAyAm ata uktaM virodhasUcanAya puruSaviSayaz ceti/ tenAdyaz cakAro buddhiM viSayatvena samuccinoti/ pariziSTau tu virodhadyotakau cakArAv iti/ prayogas tu puruSo 'pariNAmI sadAsaMprajJAtavyutthAnAvasthayor jJAtaviSayatvAt/ yas tu pariNAmI nAsau sadAjJAtaviSayo yathA zrotrAdir iti vyatirekI hetuH/ aparam api vaidharmyam Aha --- kiM ca parArtheti/ buddhiH khalu klezakarmavAsanAdibhir viSayendriyAdibhiz ca saMhatya puruSArtham abhinirvartayantI parArthA/ prayogaz ca parArthA buddhiH saMhatyakAritvAc chayanAsanAbhyaGgavad iti/ puruSas tu na tathety Aha --- svArthaH puruSa iti/ sarvaM puruSAya kalpate/ puruSas tu na kasmaicid ity arthaH/ vaidharmyAntaram Aha --- sarveti/ sarvAn arthAJ zAntaghoramUDhAMs tadAkArapariNatA buddhir adhyavasyati sattvarajastamasAM caite pariNAmA iti siddhA triguNA buddhir iti/ na caivaM puruSa ity Aha --- guNAnAm iti/ tatpratibimbitaH pazyati na tu tadAkArapariNata ity arthaH/ upasaMharati --- ata iti/ astu tarhi virUpa iti/ nAtyantaM virUpaH kasmAd yataH zuddho 'pi (p.88) pratyayAnupazyaH/ yathA caitat tathoktaM "vRttisArUpyam itaratra" [yogasUtram 1.4] ity atra/ tathA coktaM paJcazikhenApariNAminI hi bhoktRzaktir AtmA/ ata eva buddhAv apratisaMkramA ca pariNAmini buddhirUpe 'rthe saMkrAnteva tadvRttiM buddhivRttim anupatati/ nanv asaMkrAntA kathaM saMkrAnteva kathaM vA vRttiM vinAnupatatIty ata Aha --- tasyAz ceti/ prAptaz caitanyopagraha uparAgo yena rUpeNa tat tathA prAptacaitanyopagrahaM rUpaM yasyAH sA tathoktA/ etad uktaM bhavati --- yathA nirmale jale 'saMkrAnto 'pi candramAH saMkrAntapratibimbatayA saMkrAnta iva, evam atrApy asaMkrAntApi saMkrAntapratibimbA citizaktiH saMkrAnteva/ tena buddhyAtmatvam ApannA buddhivRttim anupatatIti/ tad anenAnupazya iti vyAkhyAtaM tAm anukAreNa pazyatIty anupazya iti//2.20// tadartha eva dRzyasyAtmA//2.21// draSTRdRzyayoH svarUpam uktvA svasvAmilakSaNasaMbandhAGgaM dRzyasya draSTrarthatvam Aha --- tadartha eva dRzyasyAtmA/ vyAcaSTe --- dRzirUpasya puruSasya bhoktuH karmarUpatAM bhogyatAm ApannaM dRzyam iti tasmAt tadartha eva draSTrartha eva dRzyasyAtmA bhavati na tu dRzyArthaH/ nanu nAtmAtmArtha ity ata Aha --- svarUpaM bhavatIti/ etad uktaM bhavati --- sukhaduHkhAtmakaM dRzyaM bhogyam/ sukhaduHkhe cAnukUlayitRpratikUlayitRNI tattvena tadarthe eva vyavatiSThete/ viSayA api hi zabdAdayas tAdAtmyAd eva cAnukUlayitAraH pratikUlayitAraz ca/ na cAtmaivaiSAm anukUlanIyaH pratikUlanIyaz ca svAtmani vRttivirodhAd ataH pArizeSyAc citizaktir evAnukUlanIyA pratikUlanIyA ca/ tasmAt tadartham eva dRzyaM na tu dRzyArtham/ ataz ca tadartha eva dRzyasyAtmA na dRzyArtho yat svarUpam asya yAvat puruSArtham anuvartate/ nirvartite ca puruSArthe nivartata ity Aha --- svarUpam iti/ svarUpaM tu dRzyasya jaDaM pararUpeNAtmarUpeNa caitanyena pratilabdhAtmakam (p.89) anubhUtasvarUpaM bhogApavargArthatAyAM kRtAyAM puruSeNa na dRzyate/ bhogaH sukhAdyAkAraH zabdAdyanubhavo 'pavargaH sattvapuruSAnyatAnubhavas tac caitad ubhayam apy AjAnato jaDAyA buddheH puruSacchAyApattyeti puruSasyaiva/ tathA ca puruSabhogApavargayoH kRtayor dRzyasya bhogApavargArthatA samApyata iti bhogApavargArthatAyAM kRtAyAm ity uktam/ atrAntare codayati --- svarUpahAnAd iti/ pariharati --- na tu vinazyatIti//2.21// kRtArthaM prati naSTam apy anaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt//2.22// nanv atyantAnupalabhyaM kathaM na vinazyatIty AzayavAn pRcchati --- kasmAd iti/ sUtreNottaram Aha --- kRtArthaM prati naSTam apy anaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt/ kRto 'rtho yasya puruSasya sa tathA/ taM prati naSTam apy anaSTaM tad dRzyaM kutaH sarvAn puruSAn kuzalAn akuzalAn prati sAdhAraNatvAt/ vyAcaSTe --- kRtArtham ekam iti/ nAzo 'darzanam/ anaSTaM tu dRzyam anyapuruSasAdhAraNatvAt/ tasmAd dRzyAt parasyAtmanaz caitanyaM rUpaM tena tad iha zrutismRtItihAsapurANaprasiddham avyaktam anavayavam ekam anAzrayaM vyApi nityaM vizvakAryazaktimat/ yady api kuzalena taM prati kRtakAryaM na dRzyate tathApy akuzalena dRzyamAnaM na nAsti/ na hi rUpam andhena na dRzyata iti cakSuSmatApi dRzyamAnam abhAvaprAptaM bhavati/ na ca pradhAnavad eka eva puruSas tannAnAtvasya janmamaraNasukhaduHkhopabhogamuktisaMsAravyavasthayA siddheH/ ekatvazrutInAM ca pramANAntaravirodhAt kathaMcid dezakAlavibhAgAbhAvena bhaktyApy upapatteH/ prakRtyekatvapuruSanAnAtvayoz ca zrutyaiva sAkSAt pratipAdanAt/ (p.90) "ajAm ekAM lohitazuklakRSNAM bahvIH prajAH sRjamAnAM sarUpAH/ ajo hy eko juSamANo 'nuzete jahAty enAM bhuktabhogAm ajo 'nyaH" [taittirIyAraNyakam 6.10] iti zrutiH/ asyA eva zrutez cAnena sUtreNArtho 'nUdita iti/ yato dRzyaM naSTam apy anaSTaM puruSAntaraM praty asti ato dRgdarzanazaktyor nityatvAd anAdiH saMyogo vyAkhyAtaH/ atraivAgaminAm anumatim Aha --- tathA coktam iti/ dharmiNAM guNAnAm Atmabhir anAdisaMyogAd dharmamAtrANAM mahadAdInAm apy anAdiH saMyoga iti/ ekaikasya mahadAdeH saMyogo 'nAdir apy anitya eva yady api tathApi sarveSAM mahadAdInAM nityaH puruSAntarANAM sAdhAraNatvAd ata uktaM dharmamAtrANAm iti/ mAtragrahaNena vyAptiM gamayati/ ata etad bhavati --- yady apy ekasya mahataH saMyogo 'tItatAm Apannas tathApi mahadantarasya puruSAntareNa saMyogo nAtIta iti nitya uktaH//2.22// svasvAmizaktyoH svarUpopalabdhihetuH saMyogaH//2.23// tad evaM tAdarthye saMyogakAraNa ukte prAsaGgike pradhAnanityatve saMyogasAmAnyanityatve hetau cokte saMyogasya yat svarUpam asAdhAraNo vizeSa iti yAvat tadabhidhitsayedaM sUtraM pravavRte --- svasvAmizaktyoH svarUpopalabdhihetuH saMyogaH/ yato dRzyaM tadartham atas tajjanitam upakAraM bhajamAnaH puruSas tasya svAmI bhavati/ bhavati ca tad dRzyam asya svaM sa cAnayoH saMyogaH zaktimAtreNa vyavasthitas tatsvarUpopalabdhihetus tad etad bhASyam avadyotayati --- puruSaH svAmI yogyatAmAtreNa dRzyena svena yogyatayaiva darzanArthaM saMyuktaH/ zeSaM sugamam/ syAd etat/ draSTuH svarUpopalabdhir apavRjyate 'nenety apavarga ukto na ca mokSaH sAdhanavAMs tathA saty ayaM mokSatvAd eva cyavetety ata Aha --- darzanakAryAvasAno buddhivizeSeNa saha puruSavizeSasya saMyoga iti darzanaM viyogakAraNam (p.91) uktam/ kathaM punar darzanakAryAvasAnatvaM saMyogasyety ata Aha --- darzanam iti/ tataH kim ity ata Aha --- adarzanam avidyA saMyoganimittam ity uktam/ uktam arthaM spaSTayati --- nAtreti/ nanu darzanam adarzanaM virodhi nivartayatu bandhasya kuto nivRttir ity ata Aha --- darzanasyeti/ buddhyAdiviviktasyAtmanaH svarUpAvasthAnaM mokSa ukto na tasya sAdhanaM darzanam api tv adarzananivRtter ity arthaH/ asAdhAraNaM saMyogahetum adarzanavizeSaM grahItum adarzanamAtraM vikalpayati --- kiM cedam iti/ paryudAsaM gRhItvAha --- kiM guNAnAm adhikAraH kAryArambhaNasAmarthyaM tato hi saMyogaH saMsArahetur upajAyate/ prasajyapratiSedhaM gRhItvA dvitIyaM vikalpam Aha --- Ahosvid iti/ darzito viSayaH zabdAdiH sattvapuruSAnyatA ca yena cittena tasya tadviSayasyAnutpAdaH/ etad eva sphorayati --- svasmin dRzye zabdAdau sattvapuruSAnyatAyAM ceti/ tAvad eva pradhAnaM viceSTate na yAvad dvividhaM darzanam abhinirvartayati/ niSpAditobhayadarzanaM tu nivartata iti/ paryudAsa eva tRtIyaM vikalpam Aha --- kim arthavattA guNAnAm/ satkAryavAdasiddhau hi bhAvinAv api bhogApavargArthAv avyapadezyatayA sta ity arthaH/ paryudAsa eva caturthaM vikalpam Aha --- athAvidyA pratisargakAle svacittena saha niruddhA pradhAnasAmyam AgatA vAsanArUpeNa svacittotpattibIjam/ tena darzanAd anyAvidyAvAsanaivAdarzanam uktA/ paryudAsa eva paJcamaM vikalpam Aha --- kiM sthitisaMskArasya pradhAnavartinaH sAmyapariNAmaparamparAvAhinaH kSaye gatir mahadAdivikArArambhas taddhetuH saMskAraH pradhAnasya gatisaMskAras tasyAbhivyaktiH (p.92) kAryonmukhatvam/ tadubhayasaMskArasadbhAve matAntarAnumatim Aha --- yatredam uktam aikAntikatvaM vyAsedhadbhiH, pradhIyate janyate vikArajAtam aneneti pradhAnaM tac cet sthityaiva varteta na kadAcid gatyA tato vikArAkaraNAn na pradhIyate tena kiMcid ity apradhAnaM syAt/ atha gatyaiva varteta na kadAcid api sthityA tatrAha --- tathA gatyaiveti/ kvacit pAThaH "sthityai gatyai" iti/ tAdarthye caturthI, evakAraz ca draSTavyaH/ sthityai cen na varteta na kvacid vikAro vinazyet/ tathA ca bhAvasya sato 'vinAzino notpattir apIti vikAratvAd eva cyaveta/ evaM ca na pradhIyate 'tra kiMcid ity apradhAnaM syAt tad ubhayathA sthityA gatyA cAsya vRttiH pradhAnavyavahAraM labhate nAnyathaikAntAbhyupagame/ na kevalaM pradhAne kAraNAntareSv api parabrahmatanmAyAparamANvAdiSu kalpiteSu samAnaz carco vicAraH/ tAny api hi sthityaiva vartamAnAni vikArAkaraNAd akAraNAni syuH, gatyaiva vartamAnAni vikAranityatvAd akAraNAni syur iti ca/ paryudAsa eva SaSThaM vikalpam Aha --- darzanazaktir eveti/ yathA prajApativrate nekSetodyantam Adityam ity anIkSaNapratyAsannaH saMkalpo gRhyata evam ihApi darzananiSedhe tatpratyAsannA tanmUlA zaktir ucyate/ sA ca darzanaM bhogAdilakSaNaM prasotuM draSTAraM dRzyena yojayatIti/ atraiva zrutim Aha --- pradhAnasyeti/ syAd etat/ AtmakhyApanArthaM pradhAnaM pravartata iti zrutir Aha na tv AtmadarzanazakteH pravartata ity ata Aha --- sarvabodhyabodhasamartha iti/ prAk pravRtteH pradhAnasya nAtmakhyApanamAtraM pravRttau prayojakam asAmarthye tadayogAt tasmAt sAmarthyaM pravRtteH prayojakam iti zrutyArthAd uktam ity arthaH/ darzanazaktiH pradhAnAzrayety aGgIkRtya SaSThaH kalpaH/ imAm evobhayAzrayAm AsthAya saptamaM vikalpam Aha --- ubhayasya puruSasya ca dRzyasya cAdarzanaM darzanazaktir dharma ity eke/ (p.93) syAd etan mRSyAmahe dRzyasyeti, tasya sarvazaktyAzrayatvAn na draSTur iti punar mRSyAmaH/ na hi tadAdhArA jJAnazaktis tatra jJAnasyAsamavAyAd anyathA pariNAmApattir ity ata Aha --- tatredam iti/ bhavatu dRzyAtmakaM tathApi tasya jaDatvena tadgatazaktikAryaM darzanam api jaDam iti na zakyaM taddharmatvena vijJAtuM jaDasya svayam aprakAzatvAd ato dRzer AtmanaH pratyayaM caitanyacchAyApattim apekSya darzanaM taddharmatvena bhavati jJAyate viSayeNa viSayiNo lakSaNAt/ nanv etAvatApi dRzyadharmatvam asya jJAnasya bhavati na tu puruSadharmatvam apIty ata Aha --- tathA puruSasyeti/ satyaM puruSasyAnAtmabhUtam eva tathApi dRzyabuddhisattvasya yaH pratyayaz caitanyacchAyApattis tam apekSya puruSadharmatveneva na tu puruSadharmatvena/ etad uktaM bhavati --- caitanyabimbodgrAhitayA buddhicaitanyayor abhedAd buddhidharmAz caitanyadharmA iva cakAsatIti/ aSTamaM vikalpam Aha --- darzanaM jJAnam eva zabdAdInAm adarzanaM na tu sattvapuruSAnyatAyA iti kecit/ yathA cakSU rUpe pramANam api rasAdAv apramANam ucyate/ etad uktaM bhavati --- sukhAdyAkArazabdAdijJAnAni svasiddhyanuguNatayA draSTRdRzyasaMyogam AkSipantIti/ tad evaM vikalpya caturthaM vikalpaM svIkartum itareSAM vikalpAnAM sAMkhyazAstragatAnAM sarvapuruSasAdhAraNyena bhogavaicitryAbhAvaprasaGgena dUSayati --- ity ete zAstragatA iti//2.23// tasya hetur avidyA//2.24// caturthaM vikalpaM nirdhArayituM sUtram avatArayati --- yas tu pratyakcetanasya svabuddhisaMyoga iti/ pratIpam aJcati prApnotIti pratyag asAdhAraNas tu saMyoga ekaikasya puruSasyaikaikayA buddhyA vaicitryahetuH/ sUtraM paThati --- tasyeti/ nanv avidyA viparyayajJAnaM tasya bhogApavargayor iva svabuddhisaMyogo hetuH/ asaMyuktAyAM buddhau tadanutpattes tat katham avidyA (p.94) saMyogabhedasya hetur ity ata Aha --- viparyayajJAnavAsaneti/ sargAntarIyAyA avidyAyAH svacittena saha niruddhAyA api pradhAne 'sti vAsanA tadvAsanAvAsitaM ca pradhAnaM tattatpuruSasaMyoginIM tAdRzIm eva buddhiM sRjati/ evaM pUrvapUrvasargeSv ity anAditvAd adoSaH/ ata eva pratisargAvasthAyAM na puruSo mucyata ity Aha --- viparyayajJAneti/ yadA puruSakhyAtiM kAryaniSThAM prAptA tadA viparyayajJAnavAsanAyA bandhakAraNasyAbhAvAn na punar Avartata ity Aha --- sA tv iti/ atra kazcin nAstikaH kaivalyaM paNDakopAkhyAnenopahasati/ paNDakopAkhyAnam Aha --- mugdhayeti/ kimartham ity arthazabdo nimittam upalakSayati prayojanasyApi nimittatvAt/ paNDakopAkhyAnena sAmyam ApAdayati --- tathedaM vidyamAnaM guNapuruSAnyatAjJAnaM cittanivRttiM na karoti, paravairAgyeNa jJAnaprasAdamAtreNa sasaMskAraM niruddhaM vinaSTaM kariSyatIti kA pratyAzA/ yasmin saty eva yad bhavati tat tasya kAryam/ na tu yasminn asatIti bhAvaH/ atraikadezimatena parihAram Aha --- tatreti/ ISadaparisamApta AcArya AcAryadezIyaH/ AcAryas tu vAyuprokte kRtalakSaNaH --- "Acinoti ca zAstrArtham AcAre sthApayaty api/ svayam Acarate yasmAd AcAryas tena cocyate" [vAyupurANam 59.30] iti/ bhogavivekakhyAtirUpapariNatabuddhinivRttir eva mokSaH/ na ca buddhisvarUpanivRttiH/ sA ca dharmameghAntavivekakhyAtipratiSThAyA anantaram eva bhavati saty api buddhisvarUpamAtrAvasthAna ity arthaH/ etad eva sphorayati --- adarzanasya bandhakAraNasyAbhAvAd buddhinivRttiH/ (p.95) tac cAdarzanaM bandhakAraNaM darzanAn nivartate/ darzananivRttis tu paravairAgyasAdhyA/ saty api buddhisvarUpAvasthAne mokSa iti bhAvaH/ ekadezimatam upanyasya svamatam Aha --- tatra cittanivRttir eva mokSaH/ nanUktaM darzane nivRtte 'cirAc cittasvarUpanivRttir bhavatIti kathaM darzanakAryety ata Aha --- kimartham asthAne mativibhrama iti/ ayam abhisaMdhiH --- yadi darzanasya sAkSAc cittanivRttau kAraNabhAvam aGgIkurvImahi tata evam upAlabhyemahi/ kiM tu vivekadarzanaM prakarSakASThAM prAptaM nirodhasamAdhibhAvanAprakarSakrameNa cittanivRttimatpuruSasvarUpAvasthAnopayogIty AtiSThAmahe tat katham upAlabhyemahIti//2.24// tadabhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM tad dRzeH kaivalyam//2.25// tad evaM vyUhadvayam uktvA tRtIyavyUhAbhidhAnAya sUtram avatArayti --- heyaM duHkham iti/ tadabhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM tad dRzeH kaivalyam/ vyAcaSTe --- tasyeti/ asti hi mahApralaye 'pi saMyogAbhAvo 'ta uktam Atyantika iti/ duHkhoparamo hAnam iti puruSArthatA darzitA/ zeSam atirohitam//2.25// vivekakhyAtir aviplavA hAnopAyaH//2.26// hAnopAyalakSaNaM caturthaM vyUham AkhyAtuM sUtram avatArayati --- atheti/ vivekakhyAtir aviplavA hAnopAyaH/ AgamAnumAnAbhyAm api vivekakhyAtir asti/ na cAsau vyutthAnaM tatsaMskAraM vA nivartayati tadvato 'pi tadanuvRtter iti tannivRttyartham aviplaveti/ viplavo mithyAjJAnaM tadrahitA/ etad uktaM bhavati --- zrutamayena jJAnena vivekaM gRhItvA yuktimayena ca vyavasthApya dIrghakAlanairantaryasatkArAsevitAyA bhAvanAyAH prakarSaparyantaM (p.96) samadhigatA sAkSAtkAravatI vivekakhyAtir nivartitasavAsanamithyAjJAnA nirviplavA hAnopAya iti/ zeSaM sugamaM bhASyam//2.26// tasya saptadhA prAntabhUmiH prajJA//2.27// vivekakhyAtiniSThAyAH svarUpam Aha sUtreNa --- tasya saptadhA prAntabhUmiH prajJA/ vyAcaSTe --- tasyeti pratyuditakhyAter vartamAnakhyAter yoginaH pratyAmnAyaH parAmarzaH/ azuddhir evAvaraNaM cittasattvasya tad eva malaM tasyApagamAc cittasya pratyayAntarAnutpAde tAmasarAjasavyutthAnapratyayAnutpAde nirviplavavivekakhyAtiniSThAm Apannasya saptaprakAraiva prajJA vivekino bhavati/ viSayabhedAt prajJAbhedaH/ prakRSTo 'nto yAsAM bhUmInAm avasthAnAM tAs tathoktAH/ yataH paraM nAsti sa prakarSaH/ prAntA bhUmayo yasyAH prajJAyA vivekakhyAteH sA tathoktA/ tA eva saptaprakArAH prAntabhUmIr udAharati --- tadyatheti/ tatra puruSaprayatnaniSpAdyAsu catasRSu bhUmiSu prathamAm udAharati --- parijJAtaM heyam/ yAvat kila prAdhAnikaM tat sarvaM pariNAmatApasaMskArair guNavRttivirodhAd duHkham eveti heyaM tat parijJAtam/ prAntatAM darzayati --- nAsya punaH kiMcid aparijJAtaM parijJeyam asti/ dvitIyAm Aha --- kSINA iti/ prAntatAm Aha --- na punar iti/ tRtIyAm Aha --- sAkSAtkRtaM pratyakSeNa nizcitaM mayA saMprajJAtAvasthAyAm eva (p.97) nirodhasamAdhisAdhyaM hAnaM, na punar asyAH paraM nizcetavyam astIti zeSaH/ caturthIm Aha --- bhAvito niSpAdito vivekakhyAtirUpo hAnopAyo nAsyAH paraM bhAvanIyam astIti zeSaH/ eSA catuSTayI kAryA vimuktiH samAptiH, kAryatayA prayatnavyApyatA darzitA/ kvacit pAThaH kAryavimuktir iti/ kAryAntareNa vimuktiH prajJAyA ity arthaH/ prayatnaniSpAdyAnuniSpAdanIyAm aprayatnasAdhyAM cittavimuktim Aha --- cittavimuktis tu trayI/ prathamAm Aha --- caritAdhikArA buddhiH/ kRtabhogApavargakAryety arthaH/ dvitIyAm Aha --- guNA iti/ prAntatAm Aha --- na caiSAm iti/ tRtIyAm Aha --- etasyAm avasthAyAm iti/ etasyAm avasthAyAM jIvann eva puruSaH kuzalo mukta ity ucyate caramadehatvAd ity Aha --- etAm iti/ anaupacArikaM muktam Aha --- pratiprasave pradhAnalaye 'pi cittasya muktaH kuzala ity eva bhavati guNAtItatvAd iti//2.27// yogAGgAnuSThAnAd azuddhikSaye jJAnadIptir A vivekakhyAteH//2.28// tad evaM caturo vyUhAn uktvA tanmadhyapatitasya hAnopAyasya vivekakhyAter godohanAdivat prAgasiddher asiddhasya copAyatvAbhAvAt siddhyupAyAn vaktum Arabhata ity Aha --- siddheti/ tatrAbhidhAsyamAnAnAM sAdhanAnAM yena prakAreNa vivekakhyAtyupAyatvaM tad darzayati sUtreNa --- yogAGgAnuSThANAd azuddhikSaye jJAnadIptir A vivekakhyAteH/ yogAGgAni hi yathAyogaM (p.98) dRSTAdRSTadvAreNAzuddhiM kSiNvanti/ paJcaparvaNo viparyayasyety upalakSaNaM puNyApuNyayor api jAtyAyurbhogahetutvenAzuddhirUpatvAd iti/ zeSaM sugamam/ nAnAvidhasya kAraNabhAvasya darzanAd yogAGgAnuSThAnasya kIdRzaM kAraNatvam ity ata Aha --- yogAGgAnuSThAnam iti/ azuddhyA viyojayati buddhisattvam ity azuddher viyogakAraNam/ dRSTAntam Aha --- yathA parazur iti/ parazuz chedyaM vRkSaM mUlena viyojayati/ azuddhyA viyojayad buddhisattvaM vivekakhyAtiM prApayati yathA dharmaH sukham/ tathA yogAGgAnuSThAnaM vivekakhyAteH prAptikAraNaM nAnyena prakAreNety Aha --- vivekakhyAtes tv iti/ nAnyatheti pratiSedhazravaNAt pRcchati --- kati caitAnIti/ uttaram --- navaiveti/ tAni darzayati kArikayA --- tadyathA --- utpattIti/ atrodAharaNAny Aha --- tatrotpattikAraNam iti/ mano hi vijJAnam avyapadezyAvasthAto 'panIya vartamAnAvasthAm ApAdayad utpattikAraNaM vijJAnasya/ sthitikAraNaM manasaH puruSArthatA/ asmitAyA utpannaM manas tAvad avatiSThate na yAvad dvividhaM puruSArtham abhinirvartayati/ atha nirvartitapuruSArthadvayaM sthiter apaiti/ tasmAt svakAraNAd utpannasya manaso 'nAgatapuruSArthatA sthitikAraNam/ dRSTAntam Aha --- zarIrasyeveti/ pratyakSajJAnanimittam (p.99) indriyadvArA vA svato vA viSayasya saMskriyAbhivyaktis tasyAH kAraNaM yathA rUpasyAlokaH/ vikArakAraNaM manaso viSayAntaram/ yathA hi mRkaNDoH samAhitamanaso vallakIvipaJcyamAnapaJcamasvarazravaNasamanantaram unmIlitAkSasya svarUpalAvaNyayauvanasaMpannAm apsarasaM pramlocAm IkSamANasya samAdhim apahAya tasyAM saktaM mano babhUveti/ atraiva nidarzanam Aha --- yathAgniH pAkyasya taNDulAdeH kaThinAvayavasaMnivezasya prazithilAvayavasaMyogalakSaNasya vikArasya kAraNam/ sata eva viSayasya pratyayakAraNaM dhUmajJAnam agnijJAnasyeti/ jJAyata iti jJAnam agniz cAsau jJAnaM cety agnijJAnaM tasya/ etad uktaM bhavati --- vartamAnasyaivAgner jJeyasya pratyayakAraNatayA kAraNam iti/ autsargikI nirapekSANAM kAraNAnAM kAryakriyA prAptis tasyAH kutazcid apavAdo 'prAptiH/ yathA nimnopasarpaNasvabhAvAnAm apAM pratibandhaH setunA tathehApi buddhisattvasya sukhaprakAzazIlasya svAbhAvikI sukhavivekakhyAtijanakatA prAptiH/ sA kutazcid adharmAt tamaso vA pratibandhAn na bhavati/ dharmAd yogAGgAnuSThAnAd vA tadapanaye tadapratibaddhavRttisvabhAvata eva tajjanakatayA tad Apnoti/ yathA vakSyati --- "nimittam aprayojakaM prakRtInAM varaNabhedas tu tataH kSetrikavat" [yogasUtram 4.3] iti/ tad evaM vivekakhyAtilakSaNakAryApekSayA prAptikAraNam uktam/ avAntarakAryApekSayA tu tad eva viyogakAraNam ity Aha --- viyogakAraNam iti/ anyatvakAraNam Aha --- anyatvakAraNaM yathA suvarNakAraH suvarNasya, kaTakakuNDalakeyUrAdibhyo bhinnAbhinnasya bhedavivakSayA kaTakAdibhinnasyAbhedavivakSayA kaTakAdyabhinnasya suvarNasya kuNDalAd anyatvam/ tathA ca kaTakakArI suvarNakAraH kuNDalAd abhinnAt suvarNAd anyat kurvann anyatvakAraNam/ agnir api pAkyasyAnyatvakAraNaM yady api tathApi dharmiNo dharmayoH pulAkatvataNDulatvayor bhedAvivakSayA dharmayor upajanApAye 'pi dharmyanuvartata iti na tasyAnyatvaM zakyaM vaktum iti vikAramAtrakAraNatvam uktam iti na saMkaraH/ na ca saMsthAnabhedo dharmiNo 'nyatvakAraNam iti vyAkhyeyam/ suvarNakAra ity asyAsaMgateH/ bAhyam anyatvakAraNam upanyasyAdhyAtmikam udAharati --- evam ekasyeti/ avidyA kamanIyeyaM kanyaketyAdijJAnam/ tanmohayogAt sa eva strIpratyayo (p.100) mUDho viSaNNo bhavati caitrasya maitrasya puNyavato bata kalatraratnam etan na tu mama bhAgyahInasyeti/ evaM sapatnIjanasya tasyAM dveSaH strIpratyayasya duHkhatve/ evaM maitrasya tasyA bhartU rAgas tasyaiva strIpratyayasya sukhatve/ tattvajJAnaM tvaGmAMsamedo'sthimajjAsamUhaH strIkAyaH sthAnabIjAdibhir azucir iti vivekinAM mAdhyasthye vairAgye kAraNam iti/ dhRtikAraNaM zarIram indriyANAM vidhArakam indriyANi ca zarIrasya sAmAnyA karaNavRttir hi prANAdyA vAyavaH paJca tadabhAve zarIrapAtAt/ evaM mAMsAdikAyAGgAnAm api parasparavidhAryavidhArakatvam/ evaM mahAbhUtAni pRthivyAdIni manuSyavaruNasUryagandhavahazazilokanivAsinAM zarIrANAM, tAni ca parasparaM, pRthivyAM hi gandharasarUpasparzazabdaguNAyAM paJca mahAbhUtAni parasparaM vidhAryavidhArakabhAvenAvasthitAny apsu catvAri tejasi trINi dve ca mAtarizvanIti/ tairyagyaunamAnuSadaivatAdIni ca vidhAryavidhArakabhAvenAvasthitAni/ nanv AdhArAdheyabhAvarahitAnAM kutas tattvam ity ata Aha --- parasparArthatvAd iti/ manuSyazarIraM hi pazupakSimRgasarIsRpasthAvarazarIropayogena dhriyate/ evaM vyAghrAdizarIram api manuSyapazumRgAdizarIropayogena/ evaM pazumRgAdizarIram api sthAvarAdyupayogena/ evaM daivazarIram api manuSyopahRtacchAgamRgakapiJjalamAMsAjyapuroDAzasahakArazAkhAprastarAdibhir ijyamAnaM tadupayogena/ evaM devatApi varadAnavRSTyAdibhir manuSyAdIni dhArayatIty asti parasparArthatvam ity arthaH/ zeSaM sugamam//2.28// yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo 'STAv aGgAni//2.29// saMprati nyUnAdhikasaMkhyAvyavacchedArthaM yogAGgAny avadhArayati --- tatra yogAGgAny avadhAryanta iti/ yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo 'STAv aGgAni/ (p.101) abhyAsavairAgyazraddhAvIryAdayo 'pi yathAyogam eteSv eva svarUpato nAntarIyakatayA cAntarbhAvayitavyAH//2.29// ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH//2.30// yamaniyamAdyaGgAny uddizya yamanirdezakaM sUtram avatArayati --- tatreti/ ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH/ yogAGgam ahiMsAm Aha --- sarvatheti/ IdRzIm ahiMsAM stauti --- uttare ceti/ tanmUlA ity ahiMsAm aparipAlya kRtA apy akRtakalpA niSphalatvAd ity arthaH/ tatsiddhiparatayaivAnuSThAnam/ ahiMsA cen mUlam uttareSAM kathaM te 'hiMsAsiddhiparA ity ata Aha --- tatpratipAdanAyeti/ siddhir jJAnaM notpattir ity arthaH/ syAd etat/ ahiMsAjJAnArthA yady uttare kRtaM tair anyata eva tadavagamAd ity ata Aha --- tadavadAteti/ yady uttare nAnuSThIyerann ahiMsA malinA syAd asatyAdibhir ity arthaH/ atraivAgamikAnAM saMmatim Aha --- tathA ceti/ sugamam/ satyalakSaNam Aha --- yathArthe vAGmanase iti/ yathAzabdaM sAkAGkSaM pUrayati --- yathA dRSTam iti/ pratisaMbandhinaM tathAzabdaM pratikSipati --- tathA vAGmanaz ca vivakSAyAM kartavyAyAm iti/ anyathA tu na satyam etat sopapattikam Aha --- paratra puruSe svabodhasaMkrAntaye svabodhasadRzabodhajananAya vAg uktoccAritA, ataH sA yadi na vaJcitA vaJcikA yathA droNAcAryeNa svatanayAzvatthAmamaraNam AyuSman satyadhanAzvatthAmA hata iti pRSTasya yudhiSThirasya prativacanaM hastinam abhisaMdhAya satyaM hato 'zvatthAmeti, (p.102) tad idam uktasyottaraM na yudhiSThirasya svabodhaM saMkrAmayati --- svabodho hy asya hastihananaviSaya indriyajanmA, na cAsau saMkrAntaH kiM tv anya eva tasya tanayavadhabodho jAta iti/ bhrAntA vA bhrAntijA vA, bhrAntiz ca vivakSAsamaye vA jJeyArthAvadhAraNasamaye vA/ pratipattyA vandhyA pratipattivandhyA yathArthAn prati mlecchabhASA pratipattivandhyA, niSprayojanA vA syAd iti yathAnapekSitAbhidhAnA vAk tatra hi paratra svabodhasya saMkrAntir apy asaMkrAntir eva niSprayojanatvAd iti/ evaMlakSaNam api satyaM parApakAraphalaM satyAbhAsaM na tu satyam ity Aha --- eSeti/ tadyathA satyatapasas taskaraiH sArthagamanaM pRSTasya sArthagamanAbhidhAnam iti/ abhidhIyamAnoccAryamANA/ zeSaM sugamam/ abhAvasya bhAvAdhInanirUpaNatayA steyalakSaNam Aha --- steyam azAstrapUrvakam iti/ vizeSeNa sAmAnyaM lakSyata ity arthaH/ mAnasavyApArapUrvakatvAd vAcanikakAyikavyApArayoH prAdhAnyAn manovyApAra ukto 'spRhArUpam iti/ brahmacaryasvarUpam Aha --- gupteti/ saMyatopastho 'pi hi strIprekSaNatadAlApakandarpAyatanatadaGgasparzanasakto na brahmacaryavAn iti tannirAsAyoktaM guptendriyasyeti/ indriyAntarANy api tatra lolupAni rakSaNIyAnIti/ aparigrahasvarUpam Aha --- viSayANAm iti/ tatra saGgadoSa ukto bhogAbhyAsam anu vivardhante rAgAH kauzalAni cendriyANAm iti, hiMsAlakSaNaz ca doSo nAnupahatya bhUtAny upabhogaH saMbhavatIti/ azAstrIyANAm ayatnopanatAnAm api viSayANAM ninditapratigrahAdirUpArjanadoSadarzanAc chAstrIyANAm apy upArjitAnAM ca rakSaNAdidoSadarzanAd asvIkaraNam aparigrahaH//2.30// (p.103) jAtidezakAlasamayAnavacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam//2.31// sAmAnyata uktA yAdRzAH punar yoginAm upAdeyAs tAdRzAn vaktuM sUtram avatArayati --- te tv iti/ jAtidezakAlasamayAnavacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam/ sarvAsu jAtyAdilakSaNAsu bhUmiSu viditAH sArvabhaumAH/ ahiMsAdaya ity anyatrApy avaccheda UhanIyaH/ sugamaM bhASyam//2.31// zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH//2.32// zaucAdiniyamAn AcaSTe --- zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH/ vyAcaSTe --- zaucam iti/ Adizabdena gomayAdayo gRhyante/ gomUtrayAvakAdi medhyaM tasyAbhyavaharaNAdi/ AdizabdAd grAsaparimANasaMkhyAniyamAdayo grAhyAH/ medhyAbhyavaharaNAdijanitam iti vaktavye medhyAbhyavaharaNAdi cety uktaM kArye kAraNopacArAt/ cittamalA madamAnAsUyAdayas tadapanayo manaHzaucam/ prANatrANamAtrahetor abhyadhikasyAnupAditsA saMtoSaH prAg eva svIkaraNaparityAgAd iti zeSaH/ (p.104) kASThamaunam iGgitenApi svAbhiprAyAprakAzanam/ avacanamAtram AkAramaunam/ parikSINavitarkajAla iti vitarko vakSyamANaH saMzayaviparyayau veti/ etAvatA zuddho 'bhisaMdhir uktaH/ ete ca yamaniyamA viSNupurANa uktAH --- "brahmacaryam ahiMsAM ca satyAsteyAparigrahAn/ seveta yogI niSkAmo yogyatAM svamano nayan// svAdhyAyazaucasaMtoSatapAMsi niyatAtmavAn/ kurvIta brahmaNi tathA parasmin pravaNaM manaH// ete yamAH saniyamAH paJca paJca prakIrtitAH/ viziSTaphaladAH kAmyA niSkAmAnAM (niSkAmANAM) vimuktidAH" [viSNupurANam 6.7.36--38] iti//2.32// vitarkabAdhane pratipakSabhAvanam//2.33// "zreyAMsi bahuvighnAni" ity eSAm apavAdasaMbhave tatpratIkAropadezaparaM sUtram avatArayati --- eteSAM yamaniyamAnAm iti/ sUtraM --- vitarkabAdhane pratipakSabhAvanam/ vitarkANAM (p.105) bhASye nAsti tirohitam iva kiMcana//2.33// vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrA duHkhAjJAnAnantaphalA iti pratipakSabhAvanam//2.34// tatra vitarkANAM svarUpaprakArakAraNadharmaphalabhedAn pratipakSabhAvAnAviSayAn pratipakSabhAvanAsvarUpAbhidhitsayA sUtreNAha --- vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrA duHkhAjJAnAnantaphalA iti pratipakSabhAvanam/ vyAcaSTe --- tatra hiMseti/ prANabhRdbhedasyAparisaMkhyeyatvAn niyamavikalpasamuccayAH saMbhavino hiMsAdiSu/ tatrAdharmatas tamaHsamudreke sati caturvidhaviparyayalakSaNasyAjJAnasyApy udaya ity ajJAnaphalatvam apy eteSAm iti/ duHkhAjJAnAnantaphalatvam eva hi pratipakSabhAvanaM tadvazAd ebhyo nivRtter iti/ tad eva pratipakSabhAvanaM sphorayati --- vadhyasya pazvAder vIryaM prayatnaM kAyavyApArahetuM (p.106) prathamam AkSipati yUpaniyojanena/ tena hi pazor aprAgalbhyaM bhavati/ zeSam atisphuTam//2.34// ahiMsApratiSThAyAM tatsaMnidhau vairatyAgaH//2.35// uktA yamaniyamAs tadapavAdakAnAM ca vitarkANAM pratipakSabhAvanAto hAnir uktA, saMpraty apratyUhaM yamaniyamAbhyAsAt tatsiddhiparijJAnasUcakAni cihnAny upanyasyati yatparijJAnAd yogI tatra tatra kRtakRtyaH kartavyeSu pravartata ity Aha (ti) --- yadeti (pratipakSeti)/ ahiMsApratiSThAyAM tatsaMnidhau vairatyAgaH/ zAzvatikavirodhA apy azvamahiSamUSakamArjArAhinakulAdayo 'pi bhagavataH pratiSThitAhiMsasya saMnidhAnAt taccittAnukAriNo vairaM parityajantIti//2.35// satyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvam//2.36// satyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvam/ kriyAsAdhyau dharmAdharmau kriyA tatphalaM ca svarganarakAdi te evAzrayatIty Azrayas tasya bhAvas tattvaM tad asya bhagavato vAco bhavatIti/ kriyAzrayatvam Aha --- dhArmika iti/ phalAzrayatvam Aha --- svargam iti/ amoghApratihatA//2.36// (p.107) asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam//2.37// asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam/ subodham//2.37// brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH//2.38// brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH/ vIryaM sAmarthyaM yasya lAbhAd apratighAn apratighAtAn guNAn aNimAdIn utkarSayaty upacinoti/ siddhaz ca tArAdibhir (tarkAdibhir) aSTAbhiH siddhibhir UhAdyaparanAmabhir upeto vineyeSu ziSyeSu jJAnaM yogatadaGgaviSayam AdhAtuM samartho bhavatIti//2.38// aparigrahasthair ye janmakathaMtAsaMbodhaH//2.39// aparigrahasthair ye janmakathaMtAsaMbodhaH/ nikAyaviziSTair dehendriyAdibhir abhisaMbandho janma tasya kathaMtA kiMprakAratA tasyAH saMbodhaH sAkSAtkAraH saprakArAtIndriyazAntoditAvyapadezyajanmaparijJAnam iti yAvat/ atItaM jijJAsate --- ko 'ham Asam iti/ tasyaiva prakArabhedam utpAde sthitau ca jijJAsate --- katham aham Asam iti/ vartamAnasya janmanaH svarUpaM jijJAsate --- kiM svid iti/ zarIraM bhautikaM kiM bhUtAnAM samUhamAtram Ahosvit tebhyo 'nyad iti/ atrApi kathaM svid ity anuSaJjanIyam/ kvacit tu paThyata eva/ anAgataM jijJAsate --- ke vA bhaviSyAma iti/ atrApi kathaM svid ity anuSaGgaH/ evam asyeti/ pUrvAnto 'tItaH kAlaH parAnto bhaviSyan madhyo vartamAnas teSv Atmano bhAvaH zarIrAdisaMbandhas tasmiJ jijJAsA tataz ca jJAnaM, yo hi yad icchati sa tat karotIti nyAyAt//2.39// (p.108) zaucAt svAGgajugupsA parair asaMsargaH//2.40// zaucAt svAGgajugupsA parair asaMsargaH/ anena bAhyazaucasiddhisUcakaM kathitam//2.40// sattvazuddhisaumanasyaikAgryendriyajayAtmadarzanayogyatvAni ca//2.41// AntarazaucasiddhisUcakam Aha --- kiM ceti/ sattvazuddhisaumanasyaikAgryendriyajayAtmadarzanayogyatvAni ca/ cittamalAnAm AkSAlane cittasattvam amalaM prAdurbhavati vaimalyAt saumanasyaM svacchatA svacchaM tadekAgraM tato manastantrANAm indriyANAM tajjayAj jayas tata AtmadarzanayogyatvaM buddhisattvasya bhavatIti//2.41// saMtoSAd anuttamaH sukhalAbhaH//2.42// saMtoSAd anuttamaH sukhalAbhaH/ na vidyate 'smAd uttama ity anuttmaH/ yathA coktaM yayAtinA pUrau yauvanam arpayatA --- "yA dustyajA durmatibhir yA na jIryati jIryatAm/ tAM tRSNAM saMtyajan prAjJaH sukhenaivAbhipUryate" [mahAbhAratam Adiparva 85.14] iti// tad etad darzayati --- yac ca kAmasukhaM loka ityAdinA//2.42// (p.109) kAyendriyasiddhir azuddhikSayAt tapasaH//2.43// tapaHsiddhisUcakam Aha --- kAyendriyasiddhir azuddhikSayAt tapasaH/ azuddhilakSaNam AvaraNaM tAmasam adharmAdi/ aNimAdyA mahimA laghimA prAptiz ca/ sugamam//2.43// svAdhyAyAd iSTadevatAsaMprayogaH//2.44// svAdhyAyasiddhisUcakam Aha --- svAdhyAyAd iSTadevatAsaMprayogaH/ sugamam//2.44// samAdhisiddhir IzvarapraNidhAnAt//2.45// samAdhisiddhir IzvarapraNidhAnAt/ na ca vAcyam IzvarapraNidhAnAd eva cet saMprajJAtasya samAdher aGginaH siddhiH kRtaM saptabhir aGgair iti/ IzvarapraNidhAnasiddhau dRSTAdRSTAv AntaravyApAreNa teSAm upayogAt/ saMprajJAtasiddhau ca saMyogapRthaktvena dadhna iva kratvarthatA puruSArthatA ca/ na caivam anantaraGgatA dhAraNAdhyAnasamAdhInAM saMprajJAtasiddhau/ saMprajJAtasamAnagocaratayAGgAntarebhyo 'tadgocarebhyo 'syAntaraGgatvapratIteH/ IzvarapraNidhAnam api IzvaragocaraM na saMprajJeyagocaram iti bahiraGgam iti sarvam avadAtam/ prajAnAtIti prajJApadavyutpattir darzitA//2.45// sthirasukham Asanam//2.46// uttarasUtram avatArayati --- uktAH saha siddhibhir yamaniyamAH/ AsanAdIni vakSyAmaH/ tatra --- sthirasukham Asanam/ sthiraM nizcalaM yat sukhaM sukhAvahaM tad Asanam iti (p.110) sUtrArthaH/ Asyata Aste vAnenety Asanam/ tasya prabhedAn Aha --- tadyatheti/ padmAsanaM prasiddham/ sthitasyaikataraH pAdo bhUnyasta ekataraz cAkuJcitajAnor upari nyasta ity etad vIrAsanam/ pAdatale vRSaNasamIpe saMpuTIkRtya tasyopari pANikacchapikAM kuryAt tad bhadrAsanam/ savyam AkuJcitaM caraNaM dakSiNajaGghorvantare dakSiNaM cAkuJcitaM vAmajaGghorvantare nikSiped etat svastikam/ upavizya zliSTAGgulikau zliSTagulphau bhUmizliSTajaGghorupAdau prasArya daNDAsanam abhyaset/ yogapaTTakayogAt sopAzrayam/ jAnuprasAritabAhoH zayanaM paryaGkaH/ krauJcaniSadanAdIni krauJcAdInAM niSaNNAnAM saMsthAnadarzanAt pratyetavyAni/ pArSNyagrapAdAbhyAM dvayor AkuJcitayor anyonyasaMpIDanaM samasaMsthAnaM, yena saMsthAnenAvasthitasya sthairyaM sukhaM ca sidhyati tad AsanaM sthirasukham/ tad etad bhagavataH sUtrakArasya saMmataM, tasya vivaraNaM yathAsukhaM ceti//2.46// prayatnazaithilyAnantasamApattibhyAm//2.47// AsanasvarUpam uktvA tatsAdhanam Aha --- prayatnazaithilyAnantasamApattibhyAm/ sAMsiddhiko hi prayatnaH zarIradhArako na yogAGgasyopadeSTavyAsanasya kAraNaM tasya tatkAraNatva upadezavaiyarthyAt svarasata eva tatsiddheH/ tasmAd upadeSTavyasyAsanasyAyam asAdhako virodhI ca svAbhAvikaH prayatnas tasya ca yAdRcchikAsanahetutayAsananiyamopahantRtvAt/ tasmAd upadiSTaniyamAsanam abhyasyatA svAbhAvikaprayatnazaithilyAya prayatna Astheyo nAnyathopadiSTam AsanaM sidhyatIti svAbhAvikaprayatnazaithilyam AsanasiddhihetuH/ anante vA nAganAyake sthirataraphaNAsahasravidhRtavizvaMbharAmaNDale samApannaM cittam AsanaM nirvartayatIti//2.47// tato dvaMdvAnabhighAtaH//2.48// AsanavijayasUcakam Aha --- tato dvaMdvAnabhighAtaH/ nigadavyAkhyAtaM bhASyam/ Asanam apy uktaM viSNupurANe --- (p.111) "evaM bhadrAsanAdInAM samAsthAya guNair yutam" iti [viSNupurANam 6.7.39]//2.48// tasmin sati zvAsaprazvAsayor gativicchedaH prANAyAmaH//2.49// AsanAnantaraM tatpUrvakatAM prANAyAmasya darzayaMs tallakSaNam Aha --- tasmin sati zvAsaprazvAsayor gativicchedaH prANAyAmaH/ recakapUrakakumbhakeSv asti zvAsaprazvAsayor gativiccheda iti prANAyAmasAmAnyalakSaNam etad iti/ tathA hi --- yatra bAhyo vAyur AcamyAntardhAryate pUrake tatrAsti zvAsaprazvAsayor gativicchedaH/ yatrApi kauSThyo vAyur virecya bahirdhAryate recake tatrAsti zvAsaprazvAsayor gativicchedaH/ evaM kumbhake 'pIti/ tad etad bhASyeNocyate --- saty Asaneti//2.49// bAhyAbhyantarastambhavRttir dezakAlasaMkhyAbhiH paridRSTo dIrghasUkSmaH//2.50// prANAyAmavizeSatrayalakSaNaparaM sUtram avatArayati --- sa tv iti/ bAhyAbhyantarastambhavRttir dezakAlasaMkhyAbhiH paridRSTo dIrghasUkSmaH/ vRttizabdaH pratyekaM saMbadhyate/ recakam Aha --- yatra prazvAseti/ pUrakam Aha --- yatra zvAseti/ kumbhakam Aha --- tRtIya iti/ tad eva sphuTayati --- yatrobhayoH zvAsaprazvAsayoH sakRd eva vidhArakAt prayatnAd abhAvo bhavati na punaH pUrvavad ApUraNaprayatnaughavidhArakaprayatno nApi recakaprayatnaughavidhArakaprayatno 'pekSyate/ kiM tu yathA tapta upale nihitaM jalaM parizuSyat sarvataH saMkocam Apadyata evam ayam api mAruto vahanazIlo balavad vidhArakaprayatnaniruddhakriyaH zarIra eva sUkSmIbhUto 'vatiSThate na tu pUrayati yena pUrakaH/ na tu recayati yena recaka iti/ (p.112) iyAn asya dezo viSayaH prAdezavitastihastAdiparimito nivAtapradeza IzIkAtUlAdikriyAnumito bAhya evam Antaro 'py ApAdatalam AmastakaM pipIlikAsparzasadRzenAnumitaH sparzena/ nimeSakriyAvacchinnasya kAlasya caturtho bhAgaH kSaNas teSAm iyattAvadhAraNenAvacchinnaH/ svajAnumaNDalaM pANinA triH parAmRzya cchoTikAvacchinnaH kAlo mAtrA tAbhiH SaTtriMzatA mAtrAbhiH parimitaH prathama udghAto mRduH/ sa eva dviguNIkRto dvitIyo madhyamaH/ sa eva triguNIkRtas tRtIyas tIvraH/ tam imaM saMkhyAparidRSTaM prANAyAmam Aha --- saMkhyAbhir iti/ svasthasya hi puMsaH zvAsaprazvAsakriyAvacchinnena kAlena yathoktacchoTikAkAlaH samAnaH/ prathamodghAtakarmatAM nIta udghAto vijito vazIkRto nigRhItaH/ kSaNAnAm iyattA kAlo vivakSitaH/ zvAsaprazvAseyattA saMkhyeti kathaMcid bhedaH/ sa khalv ayaM pratyaham abhyasto divasapakSamAsAdikrameNa dezakAlapracayavyApitayA dIrghaH/ paramanaipuNyasamadhigamanIyatayA ca sUkSmo na tu mandatayA//2.50// bAhyAbhyantaraviSayAkSepI caturthaH//2.51// evaM trayo vizeSA lakSitAH/ caturthaM lakSayati --- bAhyAbhyantaraviSayAkSepI caturthaH/ vyAcaSTe --- dezakAlasaMkhyAbhir iti/ AkSipto 'bhyAsavazIkRtAd rUpAd avaropitaH so 'pi dIrghasUkSma eva tatpUrvako bAhyAbhyantaraviSayaprANAyAmo dezakAlasaMkhyAdarzanapUrvakaH/ na cAsau caturthas tRtIya iva sakRtprayatnAd ahnAya jAyate kiM tv abhyasyamAnas tAM tAm avasthAm Apannas tattadavasthAvijayAnukrameNa bhavatIty Aha --- bhUmijayAd iti/ nanUbhayor gatyabhAvaH stambhavRttAv apy astIti ko 'smAd asya vizeSa ity ata Aha --- tRtIya iti/ anAlocanapUrvaH sakRtprayatnanirvartitas (p.113) tRtIyaH/ caturthas tv AlocanapUrvo bahuprayatnanirvartanIya iti vizeSaH/ tayoH pUrakarecakayor viSayo 'nAlocito 'yaM tu dezakAlasaMkhyAbhir Alocita ity arthaH//2.51// tataH kSIyate prakAzAvaraNam//2.52// prANAyAmasyAvAntaraprayojanam Aha --- tataH kSIyate prakAzAvaraNam/ Avriyate 'nena buddhisattvaprakAza ity AvaraNaM klezaH pApmA ca/ vyAcaSTe --- prANAyAmAn iti/ jJAyate 'neneti jJAnaM buddhisattvaprakAzo vivekasya jJAnaM vivekajJAnam/ vivekajJAnam AvRNotIti vivekajJAnAvaraNIyam/ bhavyageyapravacanIyAdInAM (pANinisUtram 3.4.68) kartari nipAtanasya pradarzanArthatvAt kopanIyaraJjanIyavad atrApi kartari kRtyapratyayaH/ karmazabdena tajjanyam apuNyaM tatkAraNaM klezaM [ca] lakSayati/ atraivAgaminAm anumatim Aha --- yat tad AcakSata iti/ mahAmoho rAgaH, tadavinirbhAgavartiny avidyApi tadgrahaNena gRhyate/ akAryam adharmaH/ nanu prANAyAma eva cet pApmAnaM kSiNoti kRtaM tarhi tapasety ata Aha --- durbalaM bhavatIti/ na tu sarvathA kSIyate 'tas tatprakSayAya tapo 'pekSyata iti/ atrApy AgaminAm anumatim Aha --- tathA coktam iti/ manur apy Aha --- "prANAyamair dahed doSAn" (manusmRtiH 6.72) iti/ prANAyAmasya yogAGgatA viSNupurANoktA --- (p.114) "prANAkhyam anilaM vazyam abhyAsAt kurute tu yaH/ prANAyAmaH sa vijJeyaH sabIjo 'bIja eva ca// paraspareNAbhibhavaM prANApAnau yadAnilau/ kurutas tadvidhAnena tRtIyaM saMyamAt tayoH" (viSNupurANam 6.7.40--41) iti//2.52// dhAraNAsu ca yogyatA manasaH//2.53// kiM ca --- dhAraNAsu ca yogyatA manasaH/ prANAyAmo hi manaH sthirIkurvan dhAraNAsu yogyaM karoti//2.53// svaviSayAsaMprayoge cittasvarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH//2.54// tad evaM yamAdibhiH saMskRtaH saMyamAya pratyAhAram Arabhate/ tasya lakSaNasUtram avatArayituM pRcchati --- atheti/ svaviSayAsaMprayoge cittasvarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH/ cittam api mohanIyaraJjanIyakopanIyaiH zabdAdibhir viSayair na saMprayujyate tadasaMprayogAc cakSurAdIny api na saMprayujyanta iti so 'yam indriyANAM cittasvarUpAnukAraH/ yat punas tattvaM cittam abhinivizate na tadindriyANi bAhyaviSayANIty ananukAro 'pi/ ata uktam anukAra iveti/ svaviSayAsaMprayogasya sAdhAraNasya dharmasya cittAnukAranimittatvaM saptamyA darzayati --- sveti/ anukAraM vivRNoti --- cittanirodha iti/ dvayor nirodhahetuz ca prayatnas tulya iti sAdRzyam/ atraiva dRSTAntam Aha --- yathA madhukararAjam iti/ dArSTAntike (p.115) yojayati --- tatheti/ atrApi viSNupurANavAkyam --- "zabdAdiSv anuSaktAni nigRhyAkSANi yogavit/ kuryAc cittAnukArINi pratyAhAraparAyaNaH"// (viSNupurANam 6.7.43) tasya prayojanaM tatraiva darzitam --- "vazyatA paramA tena jAyate nizcalAtmanAm/ indriyANAm avazyais tair na yogasAdhakaH" (viSNupurANam 6.7.44) iti//2.54// tataH paramA vazyatendriyANAm//2.55// (iti zrIpataJjaliviracitayogasUtreSu dvitIyaH sAdhanapAdaH//2//) asyAnuvAdakaM sUtram --- tataH paramA vazyatendriyANAm/ nanu santi kim anyA aparamA indriyANAM vazyatA yA apekSya parameyam ucyate, addhA tA darzayati --- zabdAdiSv iti/ etad eva vivRNoti --- saktI rAgo vyasanam/ kayA vyupattyA (vyutpattyA), vyasyati kSipati nirasyaty enaM zreyasa iti/ tadabhAvo 'vyasanaM vazyatA/ aparAm api vazyatAm Aha --- aviruddhA zrutyAdyaviruddhazabdAdisevanaM tadviruddheSv apravRttiH, saiva nyAyyA nyAyAd anapetA yataH/ aparAm api vazyatAm Aha --- zabdAdisaMprayoga iti/ zabdAdiSv indriyANAM saMprayogaH svecchayA bhogyeSu khalv ayaM svatantro na bhogyatantra ity arthaH/ aparAm api vazyatAm Aha --- rAgadveSAbhAve sukhaduHkhazUnyaM mAdhyasthyena zabdAdijJAnam ity eke/ sUtrakArAbhimatAM vazyatAM paramarSisaMmatAm Aha --- cittasyaikAgryAt sahendriyair apravRttir eva zabdAdiSv iti jaigISavyaH/ asyAH paramatAm Aha --- paramA tv iti/ tuzabdo vazyatAntarebhyo vizinaSTi/ vazyatAntarANi hi viSayAzIviSasaMprayogazAlitayA klezaviSasaMparkazaGkAM nApakrAmanti/ na hi viSavidyAvitprakRSTo 'pi vazIkRtabhujaMgamo bhujaMgamam aGke nidhAya svapiti vizrabdhaH/ iyaM tu vazyatA vidUrIkRtanikhilaviSayavyatiSaGgA (p.116) nirAzaGkatayA paramety ucyate/ netarendriyajayavad iti/ yathA yatamAnasaMjJAyAm ekendriyajaye 'pIndriyAntarajayAya prayatnAntaram apekSante na caivaM cittanirodhe bAhyendriyanirodhAya prayatnAntarApekSety arthaH//2.55// kriyAyogaM jagau klezAn vipAkAn karmaNAm iha/ tadduHkhatvaM tathA vyUhAn pAde yogasya paJcakam// iti//1// iti zrIvAcaspatimizraviracitAyAM pAtaJjalayogasUtrabhASyavyAkhyAyAM dvitIyaH sAdhanapAdaH//2// (p.117) (tatra tRtIyo vibhUtipAdaH/) dezabandhaz cittasya dhAraNA//3.1// prathamadvitIyapAdAbhyAM samAdhis tatsAdhanaM coktam/ tRtIyapAde tatpravRttyanuguNAH zraddhotpAdahetavo vibhUtayo vaktavyAH/ tAz ca saMyamasAdhyAH/ saMyamaz ca dhAraNAdhyAnasamAdhisamudAya iti vibhUtisAdhanatayA paJcabhyaz ca yogAGgebhyo bahiraGgebhyo 'syAGgatrayasyAntaraGgatayA vizeSajJApanArtham atra trayasyopanyAsaH/ tatrApi ca dhAraNAdhyAnasamAdhInAM kAryakAraNabhAvena niyatapaurvAparyatvAt tadanurodhenopanyAse krama iti prathamaM dhAraNA lakSaNIyety Aha --- uktAnIti/ dezabandhaz cittasya dhAraNA/ AdhyAtmikadezam Aha --- nAbhicakra iti/ Adizabdena tAlvAdayo grAhyAH/ bandhaH saMbandhaH/ bAhyadezam Aha --- bAhya iti/ bAhye ca na svarUpeNa cittasya saMbandhaH saMbhavatIty uktaM vRttimAtreNa jJAnamAtreNeti/ atrApi purANam --- "prANAyAmena pavanaM pratyAhAreNa cendriyam/ vazIkRtya tataH kuryAc cittasthAnaM zubhAzraye" [viSNupurANam 6.7.45] zubhAzrayA bAhyA hiraNyagarbhavAsavaprajApatiprabhRtayaH/ idaM ca tatroktam --- "mUrtaM bhagavato rUpaM sarvopAzrayaniHspRham/ eSA vai dhAraNA jJeyA yac cittaM tatra dhAryate// tac ca mUrtaM hare rUpaM yad vicintyaM narAdhipa/ tac chrUyatAm anAdhArA dhAraNA nopapadyate// prasannavadanaM cArupadmapatranibhekSaNam/ sukapolaM suvistIrNalalATaphalakojjvalam// samakarNAntavinyastacArukuNDalabhUSaNam/ kambugrIvaM suvistIrNazrIvatsAGkitavakSasam// valIvibhaGginA magnanAbhinA codareNa ca/ pralambASTabhujaM viSNum athavApi caturbhujam// (p.118) samasthitorujaGghaM ca svastikAGghrivarAmbujam/ cintayed brahmabhUtaM taM pItanirmalavAsasam// kirITacArukeyUrakaTakAdivibhUSitam/ zArGgacakragadAkhaDgazaGkhAkSavalayAnvitam// cintayet tanmayo yogI samAdhAyAtmamAnasam/ tAvad yAvad dRDhIbhUtA tatraiva nRpa dhAraNA// etad AtiSThato 'nyad vA svecchayA karma kurvataH/ nApayAti yadA cittaM siddhAM manyeta tAM tadA" [viSNupurANam 6.7.77--85] iti//3.1// tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam//3.2// dhAraNAsAdhyaM dhyAnaM lakSayati --- tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam/ ekatAnataikAgratA/ sugamaM bhASyam/ atrApi purANam --- "tadrUpapratyayaikAgryasaMtatiz cAnyaniHspRhA/ tad dhyAnaM prathamair aGgaiH SaDbhir niSpAdyate nRpa" [viSNupurANam 6.7.89] iti//3.2// tad evArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyam iva samAdhiH//3.3// dhyAnasAdhyaM samAdhiM lakSayati --- tad evArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyam iva samAdhiH/ vyAcaSTe --- dhyAnam eveti/ dhyeyAkAranirbhAsam iti/ dhyeyAkArasyaiva nirbhAso na dhyAnAkArasyeti/ ata evAha --- zUnyam iti/ nanu zUnyaM cet kathaM dhyeyaM prakAzetety ata Aha --- iveti/ atraiva hetum Aha --- dhyeyasvabhAvAvezAd iti/ atrApi purANam --- "tasyaiva kalpanAhInaM svarUpagrahaNaM hi yat/ manasA dhyAnaniSpAdyaM samAdhiH so 'bhidhIyate" [viSNupurANam 6.7.90] iti// dhyeyAd dhyAnasya bhedaH kalpanA taddhInam ity arthaH/ aSTAGgayogam uktvA khANDikyAya kezidhvaja upasaMjahAra --- (p.119) "kSetrajJaH karaNI jJAnaM karaNaM tad acetanam/ niSpAdya muktikAryaM vai kRtakRtyaM nivartate" [viSNupurANam 6.7.92] iti//3.3// trayam ekatra saMyamaH//3.4// dhAraNAdhyAnasamAdhir ity etattrayasya tatra tatra niyujyamAnasya prAtisvikasaMjJoccAraNe gauravaM syAd iti lAghavArthaM paribhASAsUtram avatArayati --- trayam ekatra saMyamaH/ vyAcaSTe --- ekaviSayANIti (tad etad iti)/ vAcakatvazaGkAm apanayati --- tad asyeti/ tantryate vyutpAdyate yogo yena zAstreNa tat tantraM tadbhavA tAntrikI/ saMyamapradezAH "pariNAmatrayasaMyamAt-" [yogasUtram 3.16] ityevamAdayaH//3.4// tajjayAt prajJAlokaH//3.5// saMyamavijayasyAbhyAsasAdhanasya phalam Aha --- tajjayAt prajJAlokaH/ pratyayAntarAnabhibhUtasya nirmalapravAhe 'vasthAnam AlokaH prajJAyAH/ sugamaM bhASyam//3.5// tasya bhUmiSu viniyogaH//3.6// kva punar viniyuktasya saMyamasya phalam etad ity ata Aha --- tasya bhUmiSu viniyogaH/ bhUmiM vizeSayati bhASyakAraH --- tasyeti/ jitAyA bhUmer yAnantarA bhUmir avasthAjitA tatra viniyogaH/ sthUlaviSaye savitarke samAdhau vazIkRte saMyamena saMyamasyAvijite nirvitarke viniyogaH/ tasminn api vazIkRte savicAre viniyogaH/ evaM nirvicAre viniyoga ity arthaH/ ata eva sthUlaviSayasamApattisiddhau satyAM purANe tattadAyudhabhUSaNApanayena sUkSmaviSayaH samAdhir avatAritaH --- "tataH zaGkhagadAcakrazArGgAdirahitaM budhaH/ cintayed bhagavadrUpaM prazAntaM sAkSasUtrakam// (p.120) yadA ca dhAraNA tasminn avasthAnavatI tataH/ kirITakeyUramukhair bhUSaNai rahitaM smaret// tadaikAvayavaM devaM so 'haM ceti punar budhaH/ kuryAt tato hy aham iti praNidhAnaparo bhavet//" [viSNupurANam 6.7.86--88] iti// kasmAt punar adharAM bhUmiM vijityottarAM vijayate viparyayaH kasmAn na bhavatIty ata Aha --- na hy ajitAdharabhUmir iti/ na hi zilAhradAd gaGgAM prati prasthito 'prApya meghavanaM gaGgAM prApnoti/ IzvaraprasAdAj jitottarabhUmikasya ceti kasmAt tadarthasyottarabhUmivijayasya pratyAsannasyAnyata evezvarapraNidhAnAd evAvagatatvAt/ niSpAditakriye karmaNy avizeSAdhAyinaH sAdhanasya sAdhananyAyAtipAtAd iti/ syAd etad AgamataH sAmAnyato 'vagatAnAm apy avAntarabhUmibhedAnAM kutaH paurvAparyAvagatir ity ata Aha --- bhUmer asyA iti/ jitaH pUrvo yoga uttarasya yogasya jJAnapravRttyadhigamahetuH/ avasthaivAvasthAvAn ity abhipretyaitad draSTavyam//3.6// trayam antaraGgaM pUrvebhyaH//3.7// kasmAt punar yogAGgatvAvizeSe 'pi saMyamasya tatra tatra viniyogo nerareSAM paJcAnAm ity ata Aha --- trayam antaraGgaM pUrvebhyaH/ tad idaM sAdhanatrayaM sAdhyasamAnaviSayatvenAntaraGgaM na tv evaM yamAdayas tasmAt te bahiraGgA ity arthaH//3.7// (p.121) tad api bahiraGgaM nirbIjasya//3.8// sAdhanatrayasya saMprajJAta evAntaraGgatvaM na tv asaMprajJAte tasya nirbIjatayA taiH saha samAnaviSayatvAbhAvAt teSu ciraniruddheSu saMprajJAtaparamakASThAparanAmajJAnaprasAdarUpaparavairAgyAnantaram utpAdAc cety Aha --- tad iti/ tad api bahiraGgaM nirbIjasya/ samAnaviSayatvam antaraGgatvaprayojakam iha na tu tadanantarabhAvas tasya bahiraGgezvarapraNidhAnavartitayA savyabhicAratvAd iti sthite savyabhicAram apy antaraGgalakSaNaM tadanantarabhAvitvam asya nAsti/ tasmAd dUrApetAntaraGgatA saMyamasyAsaMprajJAta iti darzayituM tadabhAve bhAvAd ity uktam//3.8// vyutthAnanirodhasaMskArayor abhibhavaprAdurbhAvau nirodhakSaNacittAnvayo nirodhapariNAmaH//3.9// pariNAmatrayasaMyamAd ity atropayokSyamANapariNAmatrayaM pratipipAdayiSur nirbIjaprasaGgena pRcchati --- atheti/ vyutthAnasaMprajJAtayoz cittasya sphuTatarapariNAmabhedapracayAnubhavAn na praznAvatAro nirodhe tu nAnubhUyate pariNAmaH/ na cAnanubhUyamAno nAsti, cittasya triguNatayA calatvena guNAnAM kSaNam apy apariNAmasyAsaMbhavAd ity arthaH/ praznottaraM sUtram --- vyutthAnanirodhasaMskArayor abhibhavaprAdurbhAvau nirodhakSaNacittAnvayo nirodhapariNAmaH/ asaMprajJAtaM samAdhim apekSya saMprajJAto vyutthAnam/ nirudhyate 'neneti nirodho jJAnaprasAdaH paraM vairAgyaM tayor vyutthAnanirodhasaMskArayor abhibhavaprAdurbhAvau/ tatra vyutthAnasaMskArasyAbhibhavo nirodhasaMskArasyAvirbhAvaz cittasya dharmiNo nirodhakSaNasya nirodhAvasarasya dvayor avasthayor anvayaH/ na hi cittaM dharmi saMprajJAtAvasthAyAm asaMprajJAtAvasthAyAM ca saMskArAbhibhavaprAdurbhAvayoH svarUpeNa bhidyata iti/ nanu yathottare klezA avidyAmUlA avidyAnivRttau nivartanta iti na tu tannivRttau pRthak prayatnAntaram AsthIyata evaM vyutthAnapratyayamUlAH saMskArA vyutthAnapratyayanivRttAv eva (p.122) nivartanta iti tannivRttau na nirodhasaMskAro 'pekSitavya ity ata Aha --- vyutthAnasaMskArA iti/ na kAraNamAtranivRttiH kAryanivRttihetur mA bhUt kuvindanivRttAv api paTasya nivRttir api tu yatkAraNAtmakaM yatkAryaM tatkAraNanivRttau tatkAryanivRttiH/ uttare ca klezA avidyAtmAna ity uktam atas tannivRttau teSAM nivRttir upapannA/ na tv evaM pratyayAtmAnaH saMskArAz ciraniruddhe pratyaye saMprati smaraNadarzanAt/ tasmAt pratyayanivRttAv api tannivRttau nirodhasaMskArapracaya evopAsanIya ity arthaH/ sugamam anyat//3.9// tasya prazAntavAhitA saMskArAt//3.10// sarvathA vyutthAnasaMskArAbhibhave tu balavatA nirodhasaMskAreNa cittasya kIdRzaH pariNAma ity ata Aha --- tasya prazAntavAhitA saMskArAt/ vyutthAnasaMskAramalarahitanirodhasaMskAraparamparAmAtravAhitA prazAntavAhitA/ kasmAt punaH saMskArapATavam apekSate na tu saMskAramAtram ity ata Aha --- tatsaMskAramAndya iti/ tad iti nirodhaM parAmRzati/ ye tu nAbhibhUyata iti paThanti te tadA vyutthAnaM parAmRzanti//3.10// sarvArthataikAgratayoH kSayodayau cittasya samAdhipariNAmaH//3.11// saMprajJAtasamAdhipariNAmAvasthAM cittasya darzayati --- sarvArthataikAgratayoH kSayodayau cittasya samAdhipariNAmaH/ vikSiptatA sarvArthatA/ san na vinazyatIti kSayas tirobhAvo nAsad utpadyata iti udaya AvirbhAvaH/ svAtmabhUtayoH sarvArthataikAgratayor dharmayor yAv apAyopajanau (p.123) sarvArthatAyA apAya ekAgratAyA upajanas tayor anugataM cittaM samAdhIyate pUrvAparIbhUtasAdhyamAnasamAdhivizeSaNaM bhavatIti//3.11// tataH punaH zAntoditau tulyapratyayau cittasyaikAgratApariNAmaH//3.12// tataH punaH zAntoditau tulyapratyayau cittasyaikAgratApariNAmaH/ punaH samAdheH pUrvAparIbhUtAyA avasthAyAH samAdhiniSpattau satyAM zAntoditAv atItavartamAnau, tulyau ca tau pratyayau ceti tulyapratyayau/ ekAgratAyAM tu dvayoH sAdRzyam/ samAhitacittasyeti samAdhiniSpattir darzitA/ tathaivaikAgram eva/ avadhim Aha --- A samAdhibhreSAd bhraMzAd iti//3.12// etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH//3.13// prAsaGgikaM ca vakSyamANaupayikaM ca bhUtendriyapariNAmaM vibhajate --- etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH/ vyAcaSTe --- eteneti/ nanu cittapariNatimAtram uktaM na tu tatprakArA dharmalakSaNAvasthApariNAmAs tat kathaM teSAm atideza ity ata Aha --- tatra vyutthAnanirodhayor iti/ dharmalakSaNAvasthAzabdAH paraM noccAritA na tu dharmalakSaNAvasthApariNAmA noktA iti saMkSepArthaH/ tathA hi vyutthAnanirodhasaMskArayor ity atraiva sUtre dharmapariNAma uktaH/ imaM ca dharmapariNAmaM darzayatA tenaiva dharmAdhikaraNo (p.124) lakSaNapariNAmo 'pi sUcita evety Aha --- lakSaNapariNAma iti/ lakSyate 'neneti lakSaNaM kAlabhedaH/ tena hi lakSitaM vastu vastvantarebhyaH kAlAntarayuktebhyo vyavacchidyata iti/ nirodhas trilakSaNaH/ asyaiva vyAkhyAnaM tribhir adhvabhir yuktaH/ adhvazabdaH kAlavacanaH/ sa khalv anAgatalakSaNam adhvAnaM prathamaM hitvA, tat kim adhvavaddharmatvam apy atipatati nety Aha --- dharmatvam anatikrAnto vartamAnalakSaNaM pratipannaH/ ya eva nirodho 'nAgata AsIt sa eva saMprati vartamAno na tu nirodho 'nirodha ity arthaH/ vartamAnatAsvarUpavyAkhyAnam --- yatrAsya svarUpeNa svocitArthakriyAkAriNA rUpeNAbhivyaktiH samudAcAraH/ eSo 'sya prathamam anAgatam adhvAnam apekSya dvitIyo 'dhvA/ syAd etad anAgatam adhvAnaM hitvA ced vartamAnatAm Apannas tAM ca hitvAtItatAm Apatsyate hanta bhor adhvanAm utpAdavinAzau syAtAm/ na ceSyete, na hy asata utpAdo nApi sato vinAza ity ata Aha --- na cAtItAnAgatAbhyAM sAmAnyAtmanAvasthitAbhyAM viyukta iti/ anAgatasya nirodhasya vartamAnatAlakSaNaM darzayitvA vartamAnavyutthAnasyAtItatAM tRtIyam adhvAnam Aha --- tathA vyutthAnam iti/ tat kiM nirodha evAnAgato na vyutthAnaM nety Aha --- evaM punar vyutthAnam iti/ vyutthAnajAtyapekSayA punarbhAvo na vyaktyapekSayA/ na hy atItaM punarbhavatIti/ svarUpAbhivyaktir arthakriyAkSamasyAvirbhAvaH/ sa caivaMlakSaNapariNAma uktas tajjAtIyeSu paunaHpunyena vartata ity ata Aha --- evaM punar iti/ (p.125) dharmapariNAmasUcitam evAvasthApariNAmam Aha --- tatheti/ dharmANAM vartamAnAdhvanAM balavattvAbalavattve avasthA tasyAH pratikSaNaM tAratamyaM pariNAmaH/ upasaMharati --- eSa iti/ pariNAmabhedAnAM saMbandhibhedAn nirdhArayati --- tatrAnubhavAnusArAd dharmiNa iti/ tat kim eSa pariNAmo guNAnAM kAdAcitko nety Aha --- evam iti/ kasmAt punar ayaM pariNAmaH sadAtana ity ata Aha --- calaM ceti/ co hetvarthaH/ vRttaM pracAraH/ etad eva kuta ity ata Aha --- guNasvAbhAvyam iti/ uktam atraiva purastAt/ so 'yaM trividho 'pi cittapariNAmo bhUtendriyeSu sUtrakAreNa nirdiSTa ity Aha --- eteneti/ eSa dharmapariNAmabhedo dharmadharmiNor bhedam AlakSya/ tatra bhUtAnAM pRthivyAdInAM dharmiNAM gavAdir ghaTAdir vA dharmapariNAmaH/ dharmANAM cAtItAnAgatavartamAnarUpatA lakSaNapariNAmaH/ vartamAnalakSaNApannasya gavAder bAlyakaumArayauvanavArdhakyam avasthApariNAmaH/ ghaTAdInAm api navapurAtanatAvasthApariNAmaH/ evam indriyANAm api dharmiNAM tattannIlAdyAlocanaM dharmapariNAmo dharmasya vartamAnatAdilakSaNapariNAmo vartamAnalakSaNasya ratnAdyAlocanasya sphuTatvAsphuTatvAdir avasthApariNAmaH/ so 'yam evaMvidho bhUtendriyapariNAmo dharmiNo dharmalakSaNAvasthAnAM bhedam Azritya veditavyaH/ abhedam AzrityAha --- paramArthatas tv iti/ tuzabdo bhedapakSAd vizinaSTi/ pAramArthikatvam asya jJApyate na tv anyasya pariNAmatvaM niSidhyate/ kasmAt --- dharmisvarUpamAtro hIti/ nanu yadi dharmivikriyaiva dharmaH katham asaMkarapratyayo loke pariNAmeSv ity (p.126) ata Aha --- dharmadvAreti/ dharmazabdena dharmalakSaNAvasthAH parigRhyante/ taddvAreNa dharmiNa eva vikriyety ekA cAsaMkIrNA ca/ taddvArANAm abhede 'pi dharmiNaH parasparasaMkarAt/ nanu dharmANAm abhinnatve dharmiNo 'dhvanAM ca bhede dharmiNo 'nanyatvena dharmeNApIha dharmivad bhavitavyam ity ata Aha --- tatra dharmasyeti/ bhAvaH saMsthAnabhedaH/ suvarNAder yathA bhAjanasya rucakasvastikavyapadezabhedo bhavati tanmAtram anyathA bhavati na tu dravyaM suvarNam asuvarNatAm upaiti atyantabhedAbhAvAd iti/ vakSyamANAbhisaMdhir ekAntavAdinaM bauddham utthApayati --- apara Aheti/ dharmA eva hi rucakAdayas tathotpannAH paramArthasanto na punaH suvarNaM nAma kiMcid ekam anekeSv anugataM dravyam iti/ yadi punar nivartamAneSv api dharmeSu dravyam anugataM bhavet tato na citizaktivat pariNametApi tu kauTasthyenaiva parivarteta/ pariNAmAtmakaM rUpaM parihAya rUpAntareNa kauTasthyena parivartanaM parivRttiH/ yathA citizaktir anyathAnyathAbhAvaM bhajamAneSv api guNeSu svarUpAd apracyutA kUTasthanityaivaM suvarNAdy api syAn na ceSyate/ tasmAn na dravyam atiriktaM dharmebhya iti/ pariharati --- ayam adoSa iti/ kasmAt/ ekAntatAnabhyupagamAt/ yadi citizakter iva dravyasyaikAntikIM nityatAm abhyupagacchema tata evam upAlabhyemahi/ na tv aikAntikIM nityatAm AtiSThAmahe kiM tu tad etat trailokyaM na tu dravyamAtraM vyakter arthakriyAkAriNo rUpAd apaiti/ (p.127) kasmAn nityatvapratiSedhAt pramANena/ yadi hi ghaTo vyakter nApeyAt kapAlazarkarAcUrNAdiSv avasthAsv api vyakto ghaTa iti pUrvavad upalabdhyarthakriye kuryAt tasmAd anityaM trailokyam/ astu tarhy anityam evopalabdhyarthakriyArahitatvena gaganAravindavad atitucchatvAd ity ata Aha --- apetam apy asti, nAtyantatucchatA yenaikAntato 'nityaM syAd ity arthaH/ kasmAd vinAzapratiSedhAt pramANena/ tathA hi yat tucchaM na tat kadAcid apy upalabdhyarthakriye karoti/ yathA gaganAravindam/ karoti caitat trailokyaM kadAcid upalabdhyarthakriye iti/ tathotpattimaddravyatvadharmalakSaNAvasthAyogitvAdayo 'py atyantatucchagagananalinanaraviSANAdivyAvRttAH sattvahetava udAhAryAH/ tathA ca dharmI nAtyantaM nityo yena citizaktivat kUTasthanityaH syAt kiM tu kathaMcin nityaH/ tathA ca pariNAmIti siddham/ etena mRtpiNDAdyavasthAsu kAryANAM ghaTAdInAm anAgatAnAM sattvaM veditavyam/ syAd etat/ apetam api ced asti kasmAt pUrvavan nopalabhyata ity ata Aha --- saMsargAt svakAraNalayAt saukSmyaM darzanAnarhatvaM tataz cAnupalabdhir iti/ tad evaM dharmapariNAmaM samarthya lakSaNapariNAmam api lakSaNAnAM parasparAnugamanena samarthayate --- lakSaNapariNAma iti/ ekaikaM lakSaNaM lakSaNAntarAbhyAM samanugatam ity arthaH/ nanv ekalakSaNayoge lakSaNAntare nAnubhUyete tat kathaM tadyoga ity ata Aha --- yathA puruSa iti/ na hy anubhavAbhAvaH pramANasiddham apalapati, tadutpAda eva tatra tatsadbhAve pramANam asata utpAdAsaMbhavAn naraviSANavad iti/ paroktaM doSam utthApayati --- atra lakSaNapariNAma iti/ yadA dharmo vartamAnas tadaiva yady atIto 'nAgataz ca tadA trayo 'py adhvAnaH saMkIryerann anukrameNa cAdhvanAM bhAve 'sadutpAdaprasaGga (p.128) iti bhAvaH/ pariharati --- tasya parihAra iti/ vartamAnataiva hi dharmANAm anubhavasiddhA tataH prAkpazcAtkAlasaMbandham avagamayati/ na khalv asad utpadyate na ca sad vinazyati/ tad idam Aha --- evaM hi na cittam iti/ krodhottarakAlaM hi cittaM rAgadharmakam anubhUyate/ yadA ca rAgaH krodhasamaye 'nAgatatvena nAsIt katham asAv utpadyetAnutpannaz ca katham anubhUyeteti/ bhavatv evaM tathApi kuto 'dhvanAm asaMkara iti pRcchati --- kiM ceti/ kiM kAraNam asaMkare/ caH punararthe/ uttaram Aha --- trayANAM lakSaNAnAM yugapan nAsti saMbhavaH/ kasminn ekasyAM cittavRttau/ krameNa tu lakSaNAnAm ekatamasya svavyaJjakAJjanasya bhAvo bhavet saMbhavel lakSyAdhInanirUpaNatayA lakSaNAnAM lakSyAkAreNa tadvattA/ atraiva paJcazikhAcAryasaMmatim Aha --- uktaM ceti/ etac ca prAg eva vyAkhyAtam/ upasaMharati --- tasmAd iti/ AvirbhAvatirobhAvarUpaviruddhadharmasaMsargAd asaMkaro 'dhvanAm iti/ dRSTAntam Aha --- yathA rAgasyeti/ pUrvaM krodhasya rAgasaMbandhAvagamo darzita iti/ idAnIM tu viSayAntaravartino rAgasya viSayAntaravartinA rAgAntareNa saMbandhAvagama iti/ dArSTAntikam Aha --- tathA lakSaNasyetIti/ nanu saty apy anekAntAbhyupagame 'bhedo 'stIti dharmalakSaNAvasthAnyatve tadabhinnasya dharmiNo (p.129) 'py anyatvaprasaGgaH/ sa eva ca neSyate tadanugamAnubhavavirodhAd ity ata Aha --- na dharmI tryadhvA yatas tadabhinnA dharmAs tryadhvAnaH/ dharmANAm adhvatrayayogam eva sphorayati --- te lakSitA abhivyaktA vartamAnA iti yAvat/ alakSitA anabhivyaktA anAgatA atItA iti (atItAz ceti) yAvat/ tatra lakSitAs tAM tAm avasthAM balavattvadurbalatvAdikAM prApnuvanto 'nyatvena pratinirdizyante 'vasthAntarato na dravyAntarataH/ avasthAzabdena dharmalakSaNAvasthA ucyante/ etad uktaM bhavati --- anubhava eva hi dharmiNo dharmAdInAM bhedAbhedau vyavasthApayati/ na hy aikAntike 'bhede dharmAdInAM dharmiNo dharmirUpavad dharmAditvam/ nApy aikAntike bhede gavAzvavad dharmAditvam/ sa cAnubhavo 'naikAntikatvam avasthApayann api dharmAdiSUpajanApAyadharmakeSv api dharmiNam ekam anugamayan dharmAMz ca parasparato vyAvartayan pratyAtmam anubhUyata iti tadanusAriNo vayaM na tam ativartya svecchayA dharmAnubhavAn vyavasthApayitum Izmaha iti/ atraiva laukikaM dRSTAntam Aha --- yathaikA rekheti/ yathA tad eva rekhAsvarUpaM tattatsthAnApekSayA zatAditvena vyapadizyata evaM tad eva dharmirUpaM tattaddharmalakSaNAvasthAbhedenAnyatvena pratinirdizyata ity arthaH/ dArSTAntikArthaM dRSTAntAntaram Aha --- yathA caikatve 'pIti/ atrAntare paroktaM doSam utthApayati --- avastheti/ avasthApariNAme dharmalakSaNAvasthApariNAme kauTasthyadoSaprasaGga ukto dharmidharmalakSaNAvasthAnAm/ pRcchati --- katham iti/ uttaram --- adhvano vyApAreNeti/ dadhnaH kila yo 'nAgato 'dhvA tasya vyApAraH kSIrasya vartamAnatvaM tena vyavahitatvAd dhetoH/ yadA dharmo dadhilakSaNaH svavyApAraM dAdhikAdyArambhaM kSIre sann api na karoti tadAnAgataH/ yadA karoti tadA vartamAnaH/ (p.130) yadA kRtvA nivRttaH sann eva svavyApArAd dAdhikAdyArambhAt tadAtIta iti/ evaM traikAlye 'pi sattvAd dharmadharmiNor lakSaNAnAm avasthAnAM ca kauTasthyaM prApnoti/ sarvadA sattA hi nityatvaM, caturNAm api ca sarvadA sattve 'sattve vA notpAdaH, tAvanmAtraM ca lakSaNaM kUTasthanityatAyAH/ na hi citizakter api kUTasthanityAyAH kazcid anyo vizeSa iti bhAvaH/ pariharati --- nAsau doSaH, kasmAd guNinityatve 'pi guNAnAM vimardo 'nyonyAbhibhAvyAbhibhAvakatvaM tasya vaicitryAt/ etad uktaM bhavati --- yady api sarvadA sattvaM caturNAm api guNiguNAnAM tathApi guNavimardavaicitryeNa tadAtmabhUtatadvikArAvirbhAvatirobhAvabhedena pariNAmazAlitayA na kauTasthyam/ citizaktes tu na svAtmabhUtavikArAvirbhAvatirobhAva iti kauTasthyam/ yathAhuH --- "nityaM tam Ahur vidvAMso yatsvabhAvo na nazayti" iti/ vimardavaicitryam eva vikAravaicitrye hetuM prakRtau vikRtau ca darzayati --- yathA saMsthAnaM pRthivyAdipariNAmalakSaNam Adimad dharmamAtraM vinAzi tirobhAvi zabdAdInAM zabdasparzarUparasagandhatanmAtrANAM svakAryam apekSyAvinAzinAm atirobhAvinAm/ prakRtau darzayati --- evaM liGgam iti/ tasmin vikArasaMjJA na tv evaM vikAravatI citizaktir iti bhAvaH/ tad evaM parIkSakasiddhAM vikRtiM prakRtiM codAhRtya vikRtAv eva lokasiddhAyAM guNavimardavaicitryaM dharmalakSaNAvasthApariNAmavaicitryahetum udAharati --- tatredam udAharaNam iti/ na cAyaM niyamo lakSaNAnAm evAvasthApariNAma iti/ sarveSAm eva dharmalakSaNAvasthAbhedAnAm avasthAzabdavAcyatvAd eka evAvasthApariNAmaH sarvasAdhAraNa ity Aha --- dharmiNo 'pIti/ vyApakaM pariNAmalakSaNam (p.131) Aha --- avasthitasya dravyasyeti/ dharmazabda Azritatvena dharmalakSaNAvasthAvAcakaH//3.13// zAntoditAvyapadezyadharmAnupAtI dharmI//3.14// yasyaiSa trividhaH pariNAmas taM dharmiNaM sUtreNa lakSayati --- tatra --- zAntoditAvyapadezyadharmAnupAtI dharmI/ dharmo 'syAstIti dharmIti nAvijJAte dharme sa zakyo jJAtum iti dharmaM darzayati --- yogyateti/ dharmiNo dravyasya mRdAdeH zaktir eva cUrNapiNDaghaTAdyutpattizaktir eva dharmas teSAM tatrAvyaktatvena bhAva iti yAvat/ nanv evam avyaktatayA santas te tataH prAdurbhavantu/ udakAharaNAdayas tu taiH svakAraNAd anAsAditAH kutaH prAptA ity ata uktaM --- yogyatAvacchinneti/ yo 'sau ghaTAdInAm utpattizaktiH sodakAharaNAdiyogyatAvacchinnA, tenodakAharaNAdayo 'pi ghaTAdibhiH svakAraNAd eva prAptA iti nAkasmikA iti bhAvaH/ athavA ke dharmiNa ity atrottaraM --- yogyatAvacchinnA dharmiNa iti/ ko dharma ity atrottaraM zaktir eva dharmas teSAM yogyataiva dharma ity arthaH/ atas tadvAn dharmIti siddhaM bhavati/ tatsadbhAve pramANam Aha --- sa ca phalaprasavabhedAnumita ekasya dharmiNo 'nyaz cAnyaz ca cUrNapiNDaghaTAdirUpa ity arthaH/ kAryabhedadarzanAc ca bhinna iti yAvat/ paridRSTa upalabdhaH/ tatrAnubhavArohiNo vartamAnasya mRtpiNDasya zAntAvyapadezyAbhyAM mRccUrNamRdghaTAbhyAM bhedam Aha --- tatra vartamAna iti/ yadi na bhidyeta piNDavac cUrNaghaTayor api tadvad eva svavyApAravyAptiprasaGga iti bhAvaH/ avyaktasya tu piNDasya noktaM bhedasAdhanaM saMbhavatIty Aha --- yadA tv iti/ ko 'sau kena bhedasAdhanena bhidyeteti/ (p.132) tad evaM dharmANAM bhedasAdhanam abhidhAya taM bhedaM vibhajate --- tatra ye khalv iti/ uditA iti vartamAnA ity arthaH/ adhvanAM paurvAparyaM niyamayati --- te ceti/ codayati --- kimartham iti/ kiMnimittam atItasyAnantarA na bhavanti vartamAnAH/ hetum Aha siddhAntI --- pUrvapazcimatAyA abhAvAt/ viSayeNa viSayiNIm anupalabdhiM sUcayati/ anupalambham evopalambhavaidharmyeNa darzayati --- yathAnAgatavartamAnayor iti/ upasaMharati --- tat tasmAd anAgata eva samanantaraH pUrvatvena bhavati vartamAnasya nAtItaH/ atItasya vartamAnaH pUrvatvena samanantaro nAvyapadezyaH/ tasmAd adhvanAM yaviSTho 'tIta iti siddham/ syAd etad anubhUyamAnAnubhUtatayoditAtItau zakyAv unnetum avyapadezyAs tu punar dharmA avyapadezyatayaivaM zakyA nonnetum ity AzayavAn pRcchati --- athAvyapadezyAH ke keSu samIkSAmahe/ atrottaram Aha --- sarvaM sarvAtmakam iti/ yatroktam iti/ tad evopapAdayati --- jalabhUmyor iti/ jalasya hi rasarUpasparzazabdavato bhUmez ca gandharasarUpasparzazabdavatyAH pAriNAmikaM vanaspatilatAgulmAdiSu mUlaphalaprasavapallavAdigatarasAdivaizvarUpyaM dRSTam/ so 'yam anevamAtmikAyA bhUmer anIdRzasya vA jalasya na pariNAmo bhavitum arhati/ upapAditaM hi nAsad utpadyata iti/ tathA sthAvarANAM pAriNAmikaM jaGgameSu manuSyapazumRgAdiSu rasAdivaicitryaM dRSTam/ upayuJjAnA hi te phalAdIni rUpAdibhedasaMpadam AsAdayanti/ evaM jaGgamAnAM pAriNAmikaM sthAvareSu dRSTam/ rudhirAvasekAt kila dADimIphalAni (p.133) tAlaphalamAtrANi bhavanti/ upasaMharati --- evaM sarvaM jalabhUmyAdi sarvarasAdyAtmakam/ tatra hetum Aha --- jAtyanucchedena jalatvabhUmitvAdijAteH sarvatra pratyabhijJAyamAnatvenAnucchedAt/ nanu sarvaM cet sarvAtmakaM hanta bhoH sarvasya sarvadA sarvatra sarvathA saMnidhAnAt samAnakAlaM bhAvAnAM vyaktiH prasajyeta, na khalu saMnihitAvikalakAraNaM kAryaM vilambitum arhatIty ata Aha --- dezakAleti/ yady api kAraNaM sarvaM sarvAtmakaM tathApi yo yasya kAryasya dezo yathA kuGkumasya kAzmIraH/ teSAM sattve 'pi pAJcAlAdiSu na samudAcAra iti na kuGkumasya pAJcAlAdiSv abhivyaktiH/ evaM nidAghe na prAvRSaH samudAcAra iti na tadA zAlInAm/ evaM na mRgI manuSyaM prasUte na tasyAM manuSyAkArasamudAcAra iti/ evaM nApuNyavAn sukharUpaM bhuGkte na tasmin puNyanimittasya samudAcAra iti/ tasmAd dezakAlAkAranimittAnAm apabandhAd apagamAn na samAnakAlam AtmanAM bhAvAnAm abhivyaktir iti/ tad evaM dharmAn vibhajya teSu dharmiNo 'nugamaM darzayati --- ya eteSv iti/ sAmAnyaM dharmirUpaM vizeSo dharmas tadAtmobhayAtmaka ity arthaH/ tad evam anugataM dharmiNaM darzayitvA tam anicchato vainAzikasya kSaNikaM vijJAnamAtraM cittam icchato 'niSTaprasaGgam uktaM smArayati --- yasya tv iti/ vastupratyabhijJAnAc ceti/ na hi devadattena dRSTaM yajJadattaH pratyabhijAnAti/ tasmAd yaz cAnubhavitA sa eva pratyabhijJAteti//3.14// kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH//3.15// kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH/ kim ekasya dharmiNa eka eva dharmalakSaNAvasthAlakSaNaH pariNAma uta bahavo dharmalakSaNAvasthAlakSaNAH pariNAmAH/ tatra kiM prAptam ekatvAd (p.134) dharmiNa eka eva pariNAmaH/ na hi ekarUpAt kAraNAt kAryabhedo bhavitum arhati tasyAkasmikatvaprasaGgAd ityevaM prApta ucyate --- kramAnyatvAt pariNAmAnyatvam/ ekasyA mRdaz cUrNapiNDaghaTakapAlakaNAkArA pariNatiparamparA kramavatI laukikaparIkSakair adhyakSaM samIkSyate/ anyac cedaM cUrNapiNDayor Anantaryam anyac ca piNDaghaTayor anyac ca ghaTakapAlayor anyac ca kapAlakaNayor ekatra parasyAnyatra pUrvatvAt/ so 'yaM kramabhedaH pariNAma ekasminn avakalpamAnaH pariNAmabhedam ApAdayati/ eko 'pi ca mRddharmI kramopanipAtitattatsahakArisamavadhAnakrameNa kramavatIM pariNAmaparamparAm udvahan nainAm AkasmikayatIti bhAvaH/ dharmapariNAmAnyatvaval lakSaNapariNAmAnyatve 'vasthApariNAmAnyatve ca samAnaM kramAnyatvaM hetur iti/ tad etad bhASyeNAvadyotyate --- ekasya dharmiNa iti/ kramakramavator abhedam AsthAya sa tasya krama ity uktam/ tathAvasthApariNAmakrama iti/ tathA hi --- kInAzena koSThAgAre prayatnasaMrakSitA api hi vrIhayo hAyanair atibahubhiH pANisparzamAtravizIryamANAvayavasaMsthAnAH paramANubhAvam anubhavanto dRzyante/ na cAyam abhinavAnAm akasmAd eva prAdurbhavitum arhati/ tasmAt kSaNaparamparAkrameNa sUkSmasUkSmatarasUkSmatamabRhadbRhattarabRhattamAdikrameNa prApteSu viziSTo 'yaM lakSyata iti/ (p.135) tad idaM kramAnyatvaM dharmadharmibhedapakSa evety Aha --- ta eta iti/ A vikArebhya A cAliGgAd ApekSiko dharmadharmibhAvo mRdAder api tanmAtrApekSayA dharmatvAd ity Aha --- dharmo 'pIti/ yadA paramArthadharmiNy aliGge 'bhedopacAraprayogas taddvAreNa sAmAnAdhikaraNyadvAreNa dharmy eva dharma iti yAvat/ tadaika eva pariNAmo dharmipariNAma evety arthaH/ dharmalakSaNAvasthAnAM dharmisvarUpAbhinivezAt/ tad anena dharmiNo dUrotsAritaM kUTasthanityatvam ity uktaprAyam/ dharmapariNAmaM pratipAdayan prasaGgena cittadharmANAM prakArabhedam Aha --- cittasyeti/ paridRSTAH pratyakSA aparidRSTAH parokSAs tatra pratyayAtmakAH pramANAdayo rAgAdayaz ca/ vastumAtrA ity aprakAzarUpatAm Aha/ syAd etad aparidRSTAz cen na santy evety ata Aha --- anumAnena prApito vastumAtreNa sadbhAvo yeSAM te tathoktAH/ pazcAnmAnasAdharmyAd Agamo 'py anumAnam/ saptAparidRSTAn kArikayA saMgRhNAti --- nirodheti/ nirodho vRttInAm asaMprajJAtAvasthA cittasyAgamataH saMskArazeSabhAvo 'numAnataz ca samadhigamyate/ dharmagrahaNena puNyApuNye upalakSayati/ kvacit karmeti pAThas tatrApi tajjanite puNyApuNye eva gRhyete/ te cAgamataH sukhaduHkhopabhogadarzanAd vAnumAnato gamyete/ saMskAras tu smRter anumIyate/ evaM triguNatvAc cittasya calaM ca guNavRttam iti pratikSaNaM pariNAmo 'numIyate/ evaM jIvanaM prANadhAraNaM prayatnabhedo 'saMviditaz cittasya dharmaH zvAsaprazvAsAbhyAm anumIyate/ evaM cetasaz ceSTA kriyA yathA yathA (p.136) tais tair indriyaiH zarIrapradezair vA saMprayujyate/ sApi tatsaMyogAd evAnumIyate/ evaM zaktir apy udbhUtAnAM kAryANAM sUkSmAvasthA cetaso dharmasthUlakAryAnubhavAd evAnumIyata iti//3.15// pariNAmatrayasaMyamAd atItAnAgatajJAnam//3.16// ataH param A pAdaparisamApteH saMyamaviSayas tadvazIkArasUcanI vibhUtiz ca vaktavyA/ tatroktaprakAraM pariNAmatrayam eva tAvat prathamam upAttasakalayogAGgasya yoginaH saMyamaviSayatayopakSipati --- pariNAmatrayasaMyamAd atItAnAgatajJAnam/ nanu yatra saMyamas tatraiva sAkSAtkaraNaM tat kathaM pariNAmatrayasaMyamo 'tItAnAgataM sAkSAtkArayed ity ata Aha --- tena pariNAmatrayaM sAkSAtkriyamANaM teSu pariNAmeSv anugate ye atItAnAgate tadviSayaM jJAnaM saMpAdayati/ pariNAmatrayasAkSAtkaraNam eva tadantarbhUtAtItAnAgatasAkSAtkaraNAtmakam iti na viSayabhedaH saMyamasAkSAtkArayor ity arthaH//3.16// zabdArthapratyayAnAm itaretarAdhyAsAt saMkaras tatpravibhAgasaMyamAt sarvabhUtarutajJAnam//3.17// ayam aparaH saMyamasya viSaya upakSipyate --- zabdArthapratyayAnAm itaretarAdhyAsAt saMkaras tatpravibhAgasaMyamAt sarvabhUtarutajJAnam/ atra vAcakaM zabdam AcikhyAsuH prathamaM tAvad vAgvyApAraviSayam Aha --- tatra vAg vAgindriyaM varNavyaJjakam aSTasthAnam/ yathAha --- "aSTau sthAnAni varNAnAm uraH kaNThaH ziras tathA/ jihvAmUlaM ca dantAz ca nAsikauSThau ca tAlu ca" [pANinIyazikSA 13] iti// sA vAg varNeSv eva yathAlokapratItisiddheSv arthavatI na ca vAcaka ity arthaH/ zrotravyApAraviSayaM nirUpayati --- zrotraM punar dhvaner udAnasya vAgindriyAbhighAtino yaH pariNatibhedo (p.137) varNAtmA tenAkAreNa pariNataM tanmAtraviSayaM na tu vAcakaviSayam ity arthaH/ yathAlokapratItisiddhebhyo varNebhyo vAcakaM bhinatti --- padaM punar vAcakaM punar nAdAnusaMhArabuddhinirgrAhyaM yathApratItisiddhAn nAdAn varNAn pratyekaM gRhItvAnu pazcAd yA saMharaty ekatvam ApAdayati gaur ity etad ekaM padam iti tayA padaM gRhyate/ yady api prAcyo 'pi buddhayo varNAkAraM padam eva pratyekaM gocarayanti tathApi na vizadaM prathate/ carame tu vijJAne tad ativizadam iti nAdAnusaMhArabuddhinirgrAhyam uktam/ yas tu vaijAtyAd ekapadAnubhavam avijJAya varNAn eva vAcakAn AtiSThate taM pratyAha --- varNA iti/ te khalv amI varNAH pratyekaM vAcyaviSayAM dhiyam AdadhIran nAgadantakA iva zikyAvalambanaM saMhatA vA grAvANa iva piTharadhAraNam/ na tAvat prathamaH kalpaH/ ekasmAd arthapratIter anutpatter utpattau vA dvitIyAdInAm anuccAraNaprasaGgo niSpAditakriye karmaNi vizeSAnAdhAyinaH sAdhanasya sAdhananyAyAtipAtAt/ tasmAd dvitIyaH pariziSyate/ saMbhavati hi grAvNAM saMhatAnAM piTharadhAraNam ekasamayabhAvitvAt/ varNAnAM tu yaugapadyAsaMbhavo 'taH parasparam anugrAhyAnugrAhakatvAyogAt saMbhUyApi nArthadhiyam Adadhate/ te padarUpam ekam asaMspRzantas tAdAtmyenAta evAnupasthApayanta AvirbhUtAs tirobhUtA ayaHzalAkAkalpAH pratyekam apadasvarUpA ucyante/ yadi punaH padam ekaM tAdAtmyena spRzeyur varNAs tato noktadoSaprasaGga ity Aha --- varNaH punar ekaikaH padAtmA sarvAbhidhAnazaktipracitaH sarvAbhir abhidhAnazaktibhir nicito gogaNagauranagetyAdiSu hi gakAro gotvAdyarthAbhidhAyiSu dRSTa iti tattadabhidhAnazaktiH/ evaM somazocir ityAdiSv IzvarAdyarthAbhidhAyiSu padeSv ovarNo dRSTa iti so 'pi tattadabhidhAnazaktiH/ evaM sarvatrohanIyam/ sa caikaiko varNo gakArAdiH sahakAri yad varNAntaram okArAdi tad eva pratiyogi pratisaMbandhi yasya sa tathoktas tasya bhAvas tattvaM tasmAd vaizvarUpyaM nAnAtvam ivApanno na tu nAnAtvam Apannas tasya tattvAd eva pUrvo varNo gakAra uttareNaukAreNa gaNAdipadebhyo vyAvartyottaraz caukAro gakAreNa zocirAdipadebhyo vyAvartya (p.138) vizeSe gotvavAcake gopadasphoTe 'vasthApito 'nusaMhArabuddhau/ ayam abhisaMdhiH --- arthapratyayo hi varNair niyatakramatayA parasparam asaMbhavadbhir azakyaH kartum/ na ca saMskAradvArAgneyAdInAm iva paramApUrve vA svarge vA janayitavye 'niyatakramANAm api sAhityam arthabuddhyupajanane varNAnAm iti sAMprataM vikalpAsahatvAt/ sa khalv ayaM varNAnubhavajanyaH saMskAraH smRtiprasavahetur anyo vAgneyAdijanya ivApUrvAbhidhAno na tAvad anantaraH kalpanAgauravApatteH/ sa eva tAvad adRSTapUrvaH kalpanIyas tasya ca kramavadbhir varNAnubhavair ekasya janyatvaM na saMbhavatIti tajjAtIyAnekAvAntarasaMskArakalpaneti gauravam/ na caiSa jJApakahetvaGgam ajJAtas tadaGgatAm anubhavatIti/ na khalu saMbandho 'rthapratyAyanAGgam ajJAto 'GgatAm upaiti/ smRtiphalaprasavAnumitas tu saMskAraH svakAraNAnubhavaviSayaniyato na viSayAntare pratyayam AdhAtum utsahate/ anyathA yat kiMcid evaikaikam anubhUya sarvaH sarvaM jAnIyAd iti/ na ca pratyekavarNAnubhavajanitasaMskArapiNDalabdhajanmasmRtidarpaNasamArohiNo varNAH samadhigatasahabhAvA vAcakA iti sAMpratam/ kramAkramaviparItakramAnubhUtAnAM tatrAvizeSeNArthadhIjananaprasaGgAt/ na caitat smaraNajJAnaM pUrvAnubhavavartinIM parAparatAM gocarayitum arhati/ tasmAd varNebhyo 'saMbhavann arthapratyaya ekapadAnubhavam eva svanimittam upakalpayati/ na caiSa pade 'pi prasaGgaH/ tad dhi pratyekam eva prayatnabhedabhinnA dhvanayo vyaJjayantaH parasparavisadRzatattatpadavyaJjakadhvanibhis tulyasthAnakaraNaniSpannAH sadRzAH santo 'nyonyavisadRzaiH padaiH padam ekaM sadRzam ApAdayantaH pratiyogibhedena tattatsAdRzyAnAM bhedAt tadupadhAnAd ekam apy anavayavam api sAvayavam ivAnekAtmakam ivAvabhAsayanti, yathA niyatavarNaparimANasaMsthAnaM mukham ekam api maNikRpANadarpaNAdayo vibhinnavarNaparimANasaMsthAnam anekam Adarzayanti na paramArthataH/ sAdRzyopadhAnabhedakalpitA bhAgA eva nirbhAgasya padasya varNAs tena tadbuddhir varNAtmanA padabhede sphoTam abhedam eva nirbhAgam eva sabhedam iva sabhAgam ivAlambate/ ato gopadasphoTabhedasyaikasya gakArabhAgo gaurAdipadasphoTasAdRzyena na nirdhArayanti svabhAginam ity okAreNa viziSTo nirdhArayaty evam okAro 'pi bhAgaH zocirAdipadasadRzatayA na zakto nirdhArayituM svabhAginaM gopadasphoTam iti gakAreNa viziSTo nirdhArayati/ asahabhAvinAm api ca saMskAradvAreNAsti sahabhAva iti vizeSaNavizeSyabhAvopapattiH/ na ca bhinnaviSayatvaM saMskArayor bhAgadvayaviSayayor anubhavayos tajjanmanoz ca saMskArayor ekapadaviSayatvAt/ kevalabhAgAnubhavena (p.139) padam avyaktam anubhUyate 'nusaMhAradhiyA tu bhAgAnubhavayonisaMskAralabdhajanmanA vyaktam iti vizeSaH/ avyaktAnubhavAz ca prAJcaH saMskArAdhAnakrameNa vyaktam anubhavam AdadhAnA dRSTA yathA dUrAd vanaspatAv astipratyayA avyaktA vyaktavanaspatipratyayahetavaH/ na ceyaM vidhA varNAnAm arthapratyAyane saMbhavinI/ no khalu varNAH pratyekam avyaktam arthapratyayam Adadhaty ante vyaktam iti zakyaM vaktum/ pratyakSajJAna eva niyamAd vyaktAvyaktatvasya/ varNAdheyas tv arthapratyayo na pratyakSas tad eSa varNebhyo jAyamAnaH sphuTa eva jAyeta/ na vA jAyeta na tv asphuTaH/ sphoTasya tu dhvanivyaGgyasya pratyakSasya sataH sphuTAsphuTatve kalpyete ity asamAnam/ evaM pratyekavarNAnubhavajanitasaMskArasahitazrotralabdhajanmany anusaMhArabuddhau saMhatA varNA ekapadasphoTabhAvam ApannAH prayatnavizeSavyaGgyatayA prayatnavizeSasya ca niyatakramApekSatayA kramasyAnyatve tadabhivyaJjakaprayatnavizeSAbhAvena tadabhivyaktyabhAvaprasaGgAt kramAnurodhino 'rthasaMketenAvacchinnAH saMketAvacchedam eva laukikaM sabhAgapadaviSayaM darzayanti, iyanto dvitrAs tricaturAH paJcaSA vA ete sarvAbhidhAnazaktiparivRtA gakAraukAravisarjanIyAH sAsnAdimantam artham avadyotayantIti/ tat kim idAnIM saMketAnusAreNa varNAnAm eva vAcakatvaM tathA ca na padaM nAma kiMcid ekam ity ata Aha --- tad eteSAm iti/ dhvaninimittaH kramo dhvanikramaH/ upasaMhRto dhvanikramo yeSu te tathoktAH/ buddhyA nirbhAsyate prakAzyata iti buddhinirbhAsaH/ saMketAvacchinnAH sthUladarzilokAzayAnurodhena gakAraukAravisarjanIyA ity uktam/ gakArAdInAm api tadbhAgatayA tAdAtmyena vAcakatvAt pratItyanusAratas tv ekam eva padaM vAcakam ity arthaH/ etad eva spaSTayati --- tad ekaM padaM lokabuddhyA pratIyata iti saMbandhaH/ kasmAd ekam ity ata Aha --- ekabuddhiviSayo gaur ity ekaM padam ity ekAkArAyA buddher viSayo yatas tasmAd ekam/ tasya vyaJjakam Aha --- ekaprayatnAkSiptam iti/ rasa itipadavyaJjakAt prayatnAd vilakSaNaH sara itipadavyaJjakaH prayatnaH/ sa copakramataH sara itipadavyaktilakSaNaphalAvacchinnaH pUrvAparIbhUta ekas tadAkSiptaM bhAgAnAM sAdRzyopadhAnabhedakalpitAnAM paramArthasatAm abhAvAd abhAgam/ ata eva pUrvAparIbhUtabhAvAd akramam/ nanu varNAH pUrvAparIbhUtAs te cAsya bhAgA iti katham akramam abhAgaM cety ata Aha --- avarNam/ na hy asya varNA bhAgAH kiM tu sAdRzyopadhAnabhedAt (p.140) padam eva tena tenAkAreNAparamArthasatA prathate/ na hi maNikRpANadarpaNAdivartIni mukhAni mukhasya paramArthasato 'vayavA iti/ bauddham anusaMhArabuddhau viditam antyavarNapratyayasya vyApAraH saMskAraH pUrvavarNAnubhavajanitasaMskArasahitas tenopasthApitaM viSayIkRtam/ varNAnubhavatattatsaMskArANAM ca padaviSayatvam upapAditam adhastAt/ syAd etad abhAgam akramam avarNaM cet padatattvaM kasmAd evaMvidhaM kadAcin na prathate na hi lAkSArasAvasekopadhAnApAditAruNabhAvaH sphaTikamaNis tadapagame svacchadhavalo nAnubhUyate tasmAt pAramArthikA eva varNA ity ata Aha --- paratreti/ pratipipAdayiSayA varNair evAbhidhIyamAnair uccAryamANaiH zrUyamANaiz ca zrotRbhir anAdir yo 'yaM vAgvyavahAro vibhaktavarNapadanibandhanas tajjanitA vAsanA sApy anAdir eva/ tadanuviddhayA tadvAsitayA lokabuddhyA vibhaktavarNarUSitapadAvagAhinyA siddhavat paramArthavat saMpratipattyA saMvAdena vRddhAnAM padaM pratIyate/ etad uktaM bhavati --- asti kazcid upAdhir ya upadheyena saMyujyate viyujyate ca/ yathA lAkSAdis tatra tadviyoge sphaTikaH svAbhAvikena svacchadhavalena rUpeNa prakAzata iti yujyate/ padapratyayasya tu prayatnabhedopanItadhvanibhedAd anyato 'nutpAdAt tasya ca sadA sAdRzyadoSarUSitatayA varNAtmanaiva pratyayajanakatvam iti kuto nirupAdhinaH padasya prathA/ yathAhuH --- "dhvanayaH sadRzAtmAno viparyAsasya hetavaH/ upalambhakam eteSAM viparyAsasya kAraNam/ upAyatvAc ca niyataH padadarzitadarzinAm/ jJAnasyaiva ca bAdheyaM loke dhruvam upaplavaH" iti/ yataH padAtmA vibhaktavarNarUSitaH prakAzate 'taH sthUladarzI loko varNAn eva padam abhimanyamAnas tAn eva prakArabhedabhAjo 'rthabhede saMketayatIty Aha --- tasyeti/ tasya padasyAjAnata ekasyApi saMketabuddhitaH sthUladarzilokahitAya varNAtmanA vibhAgaH/ vibhAgam Aha --- etAvatAM na nyUnAnAm adhikAnAM vA, evaMjAtIyako nairantaryakramavizeSo 'nusaMhAra ekabuddhyupagraha ekasyArthasya gotvAder vAcaka iti/ nanu yady ekasyArthasyAyaM zabdo vAcaka iti saMketo hanta bhoH zabdArthayor netaretarAdhyAsas tarhIty ata Aha --- saMketas tv iti/ smRtAv AtmA (p.141) svarUpaM yasya sa tathoktaH/ na hi kRta ity eva saMketo 'rtham avadhArayaty api tu smaryamANaH/ etad uktaM bhavati --- abhinnAkAra eva saMkete kathaMcid bhedaM vikalpya SaSThI prayukteti/ ya eSAM pravibhAgajJaH sa tatra saMyame bhavati sarvavit sarvabhUtarutajJa iti/ tad evaM vikalpitavarNabhAgam ekam anavayavaM padaM vyutpAdya kalpitapadavibhAgaM vAkyam ekam anavayavaM vyutpAdayitum Aha --- sarvapadeSu cAsti vAkyazaktiH/ ayam abhisaMdhiH --- parapratyAyanAya zabdaH prayujyate tatra tad eva ca paraM prati pratipAdayitavyaM yat taiH pratipitsitaM, tad eva taiH pratipitsitaM yadupAdAnAdigocaraH/ na ca padArthamAtraM tadgocaraH kiM tu vAkyArtha iti vAkyArthaparA eva sarve zabdAs tena sa eva teSAm arthaH/ ato yatrApi kevalasya padasya prayogas tatrApi padAntareNa sahaikIkRtya tato 'rtho gamyate, na tu kevalAt kasmAt tanmAtrasyAsAmarthyAt tathA ca vAkyam eva tatra tatra vAcakaM na tu padAni/ tadbhAgatayA tu teSAm apy asti vAkyArthavAcakazaktiH padArtha iva padabhAgatayA varNAnAm/ tena yathA varNa ekaikaH sarvapadArthAbhidhAnazaktiH pracita evaM padam apy ekaikaM sarvavAkyArthAbhidhAnazaktipracitam/ tad idam uktam --- sarvapadeSu cAsti vAkyazaktir vRkSa ity ukte 'stIti gamyate/ adhyAhRtAstipadasahitaM vRkSa iti padaM vAkyArthe vartata iti tadbhAgatvAd vRkSapadaM tatra vartate/ kasmAt punar astIti gamyata ity ata Aha --- na sattAM padArtho vyabhicaratIti/ loka eva hi padAnAm arthAvadhAraNopAyaH/ sa ca kevalaM padArtham astyarthenAbhisamasya sarvatra vAkyArthI karoti so 'yam avyabhicAraH sattayA padArthasyAta eva zabdavRttividAM vyavahAro yatrAnyat kriyApadaM nAsti tatrAstir bhavantIparaH prayoktavya iti/ kriyAbhedAvyabhicAri prAtipadikam uktvA kriyAbhedaM kArakAvyabhicAriNaM darzayati --- tathA ca pacatIty ukta iti/ pacatIty ukte hi kArakamAtrasya tadanvayayogyasyAvagamAd anyavyAvRttiparas tadbhedAnAm anuvAdaH/ tad evaM bheda eva vAkyArtha iti tathAnapekSam (p.142) api padaM vAkyArthe vartamAnaM dRzyata iti sutarAm asti vAkyazaktiH padAnAm ity Aha --- dRSTaM ceti/ na caitAvatApi zrotriyAdipadasya svatantrasyaivaMvidhArthapratyAyanaM na yAvad astyAdibhir abhisamAso 'sya bhavati/ tathA cAsyApi vAkyAvayavatvAt kalpitatvam eveti bhAvaH/ syAd etat padAnAm eva ced vAkyazaktiH kRtaM tarhi vAkyena tebhya eva tadarthAvasAyAd ity ata Aha --- tatra vAkya iti/ uktam etan na kevalAt padAt padArthaH pratipitsitaH pratIyate na yAvad etat padAntareNAbhisamasyata iti/ tathA ca vAkyAt padAny apoddhRtya kalpitAni vAkyArthAc cApoddhRtya tadekadezaM kArakaM vA kriyAM vA tatpadaM prakRtyAdivibhAgakalpanayA vyAkaraNIyam anvAkhyeyam/ kimarthaM punar etAvatA klezenAnvAkhyAyata ity ata Aha --- anyatheti/ ghaTo bhavati bhavati bhikSAM dehi bhavati tiSThatIti nAmAkhyAtayoz ca sAmyAt/ evam azvas tvam azvo yAtIti/ evam ajApayaH piba, ajApayaH zatrUn iti nAmAkhyAtasArUpyAd anirjJAtaM nAmatvenAkhyAtatvena vAnvAkhyAnAbhAve niSkRSyAjJAtaM kathaM kriyAyAM kArake vA vyAkriyeta/ tasmAd vAkyAt padAny apoddhRtya vyAkhyAtavyAni/ na tv anvAkhyAnAd eva pAramArthiko vibhAgaH padAnAm iti/ tad evaM zabdarUpaM vyutpAdya zabdArthapratyayAnAM saMketApAditasaMkarANAm asaMkaram AkhyAtum upakramate --- teSAM zabdArthapratyayAnAM pravibhAgas tadyathA zvetate prAsAda iti kriyArthaH zabdaH/ sphuTataro hy atra pUrvAparIbhUtAyAH kriyAyAH sAdhyarUpAyAH siddharUpaH kriyArthaH zvetata iti bhinnaH zabdaH/ yatrApi zabdArthayoH siddharUpatvaM tatrApy arthAd asti zabdasya bheda ity Aha --- zvetaH prAsAda iti kArakArthaH zabdaH/ abhihitatvAc ca kArakavibhakter abhAvaH/ (p.143) arthaM vibhajate --- kriyAkArakAtmA tadarthas tayoH zabdayor arthaH kriyAtmA kArakAtmA ca/ pratyayaM vibhajate --- pratyayaz ceti/ cazabdena tadartha ity etat padam atrAnukRSyate/ tad atrAnyapadArthapradhAnaM saMbadhyate/ sa eva kriyAkArakAtmArtho yasya sa tathoktaH/ nanv abhedena pratIteH zabdArthapratyayAnAM saMkarAt kutaH pravibhAga ity AzayavAn pRcchati --- kasmAd iti/ uttaram Aha --- so 'yam ity abhisaMbandhAd iti/ saMketopAdhir ekAkArapratyayo na tu tAttvika ity arthaH/ saMketasya nimittatA darzitA saMketa iti saptamyA/ paramArtham Aha --- yas tu zveto 'rtha iti/ avasthA navapurANatvAdayaH/ sahagataH saMkIrNaH/ evaM ca pravibhAgasaMyamAd yoginaH sarveSAM bhUtAnAM pazumRgasarIsRpavayaHprabhRtInAM yAni rutAni tatrApy avyaktaM padaM tadarthas tatpratyayaz ceti/ tad iha manuSyavacanavAcyapratyayeSu kRtaH saMyamaH samAnajAtIyatayA teSv api kRta eveti/ teSAM rutaM tadarthabhedaM tatpratyayaM ca yogI jAnAtIti siddham//3.17// saMskArasAkSAtkaraNAt pUrvajAtijJAnam//3.18// saMskArasAkSAtkaraNAt pUrvajAtijJAnam/ jJAnajA hi saMskArAH smRter hetavo 'vidyAdisaMskArA avidyAdInAM klezAnAM hetavaH/ vipAko jAtyAyurbhogarUpas tasya hetavo dharmAdharmarUpAH/ pUrveSu bhaveSv abhisaMskRtA niSpAditAH svakAraNair yathAsaMskRtaM vyaJjanaM kRtam iti gamyate/ pariNAmaceSTAnirodhazaktijIvanAny eva dharmAz cittasya tadvad aparidRSTAz cittadharmAs teSu zruteSv anumiteSu (p.144) saparikareSu saMyamaH saMskArANAM dvayeSAM sAkSAtkriyAyai samarthaH/ astu tatra saMyamAt tatsAkSAtkAraH pUrvajAtisAkSAtkAras tu kuta ity ata Aha --- na ca dezeti/ nimittaM pUrvazarIram indriyAdi ca/ sAnubandhasaMskArasAkSAtkAra eva nAntarIyakatayA jAtyAdisAkSAtkAram AkSipatIty arthaH/ svasaMskArasaMyamaM parakIyeSv atidizati --- paratrApy evam iti/ atra zraddhotpAde hetum anubhavata AvaTyasya jaigISavyeNa saMvAdam upanyasyati --- atredam AkhyAnaM zrUyata iti/ mahAkalpo mahAsargaH/ tanudhara iti nirmANakAyasaMpad uktA/ bhavyaH zobhano vigalitarajastamomala ity arthaH/ pradhAnavazitvam aizvaryaM tena hi pradhAnaM vikSobhya yasmai yAdRzIM kAyendriyasaMpadaM ditsati tasmai tAdRzIM datte/ svakIyAni ca kAyendriyasahasrANi nirmAyAntarikSe divi bhuvi ca yathecchaM viharatIti/ saMtoSo hi tRSNAkSayo buddhisattvasya prazAntatA dharmaH//3.18// (p.145) pratyayasya paracittajJAnam//3.19// pratyayasya paracittajJAnam/ parapratyayasya cittamAtrasya sAkSAtkaraNAd iti//3.19// na ca tat sAlambanaM tasyAviSayIbhUtatvAt//3.20// yathA saMskArasAkSAtkAras tadanubandhapUrvajanmasAkSAtkAram AkSipaty evaM paracittasAkSAtkAro 'pi tadAlambanasAkSAtkAram AkSiped iti prApta Aha --- na ca tat sAlambanaM tasyAviSayIbhUtatvAt/ sAnubandhasaMskAraviSayo 'sau saMyamo 'yaM tu paracittamAtraviSaya ity abhiprAyaH//3.20// kAyarUpasaMyamAt tadgrAhyazaktistambhe cakSuSprakAzAsaMprayoge 'ntardhAnam//3.21// kAyarUpasaMyamAt tadgrAhyazaktistambhe cakSuSprakAzasaMprayoge 'ntardhAnam/ paJcAtmakaH kAyaH/ sa ca rUpavattayA cAkSuSo bhavati/ rUpeNa hi kAyaz ca tadrUpaM ca cakSurgrahaNakarmazaktim anubhavati/ tatra yadA rUpe saMyamavizeSo yoginA kriyate tadA rUpasya grAhyazaktI rUpavatkAyapratyakSatAhetuH stambhyate/ tasmAd grAhyazaktistambhe saty antardhAnaM yoginas tataH parakIyacakSurjanitena prakAzena jJAnenAsaMprayogaz cakSurjJAnAviSayatvaM yoginaH kAyasyeti yAvat/ tasmin kartavye 'ntardhAnaM kAraNam ity arthaH/ eteneti/ kAyazabdasparzarasagandhasaMyamAt tadgrAhyazaktistambhe zrotratvagrasanaghrANaprakAzAsaMprayoge 'ntardhAnam iti sUtram UhanIyam//3.21// (p.146) sopakramaM nirupakramaM ca karma tatsaMyamAd aparAntajJAnam ariSTebhyo vA//3.22// sopakramaM nirupakramaM ca karma tatsaMyamAd aparAntajJAnam ariSTebhyo vA/ AyurvipAkaM ca karma dvividhaM sopakramaM nirupakramaM ca/ yat khalv aikabhavikaM karma jAtyAyurbhogahetus tad AyurvipAkam/ tac ca kiMcitkAlAnapekSam eva bhogadAnAya prasthitaM dattabahubhogam alpAvaziSTaphalaM pravRttavyApAraM kevalaM tatphalasya sahasA bhoktum ekena zarIreNAzakyatvAd vilambate tad idaM sopakramam/ upakramo vyApAras tatsahitam ity arthaH/ tad eva tu dattastokaphalaM tatkAlam apekSya phaladAnAya vyApriyamANaM kAdAcitkamandavyApAraM nirupakramam/ etad eva nidarzanAbhyAM vizadayati --- tatra yatheti/ atraivAtivaizadyAya nidarzanAntaraM darzayati --- yathA vAgnir iti/ parAntaM mahApralayam apekSyAparAnto maraNam/ tasmin karmaNi dharmAdharmayoH saMyamAd aparAntajJAnam/ tataz ca yogI sopakramam AtmanaH karma vijJAya bahUn kAyAn nirmAya sahasA phalaM bhuktvA svecchayA mriyate/ prAsaGgikam Aha --- ariSTebhyo vA/ arivat trAsayantIty ariSTAni trividhAni maraNacihnAni/ viparItaM vA sarvaM mAhendrajAlAdivyatirekeNa grAmanagarAdi svargam abhimanyate, manuSyalokam eva devalokam iti//3.22// (p.147) maitryAdiSu balAni//3.23// maitryAdiSu balAni/ maitryAdiSu saMyamAn maitryAdibalAny asya bhavanti/ tatra maitrIbhAvanAto balaM yena jIvalokaM sukhAkaroti tataH sarvahito bhavati/ evaM karuNAbalAt prANino duHkhAd duHkhahetor vA samuddharati/ evaM muditAbalAj jIvalokasya mAdhyasthyam Adhatte/ vakSyamANaupayikaM bhAvanAkAraNatvaM samAdher Aha --- bhAvanAtaH samAdhir yaH sa saMyamaH/ yady api dhAraNAdhyAnasamAdhitrayam eva saMyamo na samAdhimAtraM tathApi samAdhyanantaraM kAryotpAdAt samAdheH prAdhAnyAt tatra saMyama upacaritaH/ kvacid bhAvanA samAdhir iti pAThaH/ tatra bhAvanAsamAdhI samUhasya saMyamasyAvayavau hetU bhavataH/ vIryaM prayatnaH, tena maitryAdibalavataH puMsaH sukhitAdiSu pareSAM kartavyeSu prayatno 'vandhyo bhavatIti/ upekSaudAsInyaM, na tatra bhAvanA nApi sukhAdivad bhAvyaM kiMcid astIti//3.23// baleSu hastibalAdIni//3.24// baleSu hastibalAdIni/ yasya bale saMyamas tasya balaM labhata iti//3.24// pravRttyAlokanyAsAt sUkSmavyavahitaviprakRSTajJAnam//3.25// pravRttyAlokanyAsAt sUkSmavyavahitaviprakRSTajJAnam/ sUkSme vyavahite viprakRSTe vArthe saMyamena vinyasya tam adhigacchati//3.25// (p.148) bhuvanajJAnaM sUrye saMyamAt//3.26// bhuvanajJAnaM sUrye saMyamAt/ A dhruvAdito merupRSThAt/ tad evam anena saMgrahazlokAntena saMkSepataH sapta lokAn upanyasya vistareNAha --- tatrAvIcer iti/ ghanazabdena pRthivy ucyate/ bhUmiH sthAnam ity arthaH/ ete mahAnarakA anekopanarakaparivArA boddhavyAH/ etAn eva nAmAntareNopasaMharati --- maheti/ tasya sUryapracArAd rAtriMdivaM lagnam iva vartate/ (p.149) yam evAsya bhAgaM sUryas tyajati tatra rAtriH/ yam eva bhAgam alaMkaroti tatra dinam iti/ sakalajambUdvIpaparimANam Aha --- tad etad yojanazatasAhasram/ kiMbhUtaM yojanAnAM zatasAhasram ity Aha --- sumeror dizi dizi tadardhena paJcAzadyojanasahasreNa vyUDhaM saMkSiptam/ yato 'sya madhyasthaH sumeruH samudrAz ca sarSaparAzikalpA iti dviguNA dviguNA iti saMbandhaH/ yathA sarSaparAzir na vrIhirAzir ivocchrito nApi bhUmisamas tathA samudrA apIty arthaH/ vicitraiH zailair avataMsair iva saha vartanta iti savicitrazailAvataMsA dvIpAH/ tad etat sarvaM sadvIpavipinanaganagaranIradhimAlAvalayaM lokAlokaparivRtaM vizvaMbharAmaNDalaM brahmANDamadhye vyUDhaM saMkSiptaM supratiSThitaM saMsthAnaM saMnivezo yasya tat tathoktam/ ye yatra prativasanti tatra tAn darzayati --- tatra pAtAla iti/ sumeroH saMnivezam Aha --- sumerur iti/ tad evaM bhUrlokaM saprakAram uktvA saprakAram evAntarIkSalokam Aha --- graheti/ vikSepo vyApAraH/ (p.150) svarlokam Adarzayati --- mAhendranivAsina iti/ devanikAyA devajAtayaH/ SaNNAm api devanikAyAnAM rUpotkarSam Aha --- sarve saMkalpasiddhA iti/ saMkalpamAtrAd evaiSAM viSayA upanamanti/ vRndArakAH pUjyAH/ kAmabhogino maithunapriyAH/ aupapAdikadehAH pitroH saMyogam antareNAkasmAd eva divyaM zarIram eSAM dharmavizeSAtisaMskRtebhyo 'Nubhyo bhUtebhyo bhavatIti/ maharlokam Aha --- mahatIti/ mahAbhUtavazinaH/ yad yad etebhyo rocate tat tad eva mahAbhUtAni prayacchanti/ tadicchAtaz ca mahAbhUtAni tena tena saMsthAnenAvatiSThante/ dhyAnAhArA dhyAnamAtratRptAH pRSTA bhavanti/ janalokam Aha --- prathama ity uktakrameNa/ bhUtendriyavazina iti/ bhUtAni pRthivyAdInIndriyANi zrotrAdIni yathA niyoktum icchanti tathaiva niyujyante/ uktakramApekSayA dvitIyaM brahmaNas tapolokam Aha --- dvitIya iti/ bhUtendriyaprakRtivazina iti/ prakRtiH paJca tanmAtrANi tadvazinas tadicchAto hi tanmAtrANy eva kAyAkAreNa pariNamanta ity AgaminaH/ dviguNety AbhAsvarebhyo dviguNAyuSo mahAbhAsvarAs tebhyo 'pi dviguNAyuSaH satyamahAbhAsvarA ity arthaH/ Urdhvam ity UrdhvaM satyaloke 'pratihatajJAnA avIces tu prabhRty A tapolokaM sUkSmavyavahitAdi sarvaM vijAnantIty arthaH/ tRtIyaM brahmaNaH satyalokam Aha --- (p.151) tRtIya iti/ akRto bhavanasya gRhasya nyAso yais te tathoktAH/ AdhArAbhAvAd eva svapratiSThAH/ sveSu zarIreSu pratiSThA yeSAM te tathoktAH/ pradhAnavazinas tadicchAtaH sattvarajastamAMsi pravartante yAvatsargAyuSaH/ tathA ca zrUyate --- "brahmaNA saha te sarve saMprApte pratisaMcare/ parasyAnte kRtAtmAnaH pravizanti paraM padam" [kUrmapurANam pUrvakhaNDaH 12.269] iti// tad evaM caturNAM devanikAyAnAM sAdhAraNadharmAn uktvA nAmavizeSagrahaNena dharmavizeSAn Aha --- tatreti/ acyutA nAma devAH sthUlaviSayadhyAnasukhAs tena te tRpyanti/ zuddhanivAsA nAma devAH sUkSmaviSayadhyAnasukhAs tena te tRpyanti/ satyAbhA nAma devA indriyaviSayadhyAnasukhAs tena te tRpyanti/ saMjJAsaMjJino nAma devA asmitAmAtradhyAnasukhAs tena te tRpyanti/ ta ete sarve saMprajJAtasamAdhim upAsate/ athAsaMprajJAtasamAdhiniSThA videhaprakRtilayAH kasmAn na lokamadhye nyasyanta ity ata Aha --- videhaprakRtilayAs tv iti/ buddhivRttimanto hi darzitaviSayA lokayAtrAM vahanto lokeSu vartante/ na caivaM videhaprakRtilayAH saty api sAdhikAratva ity arthaH/ tad etad A satyalokam A cAvIcer yoginA sAkSAtkaraNIyaM, sUryadvAre suSumnAyAM nADyAm/ na caitAvatApi tatsAkSAtkAro bhavatIty ata Aha --- evaM tAvad anyatrApi suSumnAyA anyatrApi yogopAdhyAyopadiSTeSu yAvad idaM sarvaM jagad dRSTam iti/ buddhisattvaM hi svabhAvata eva vizvaprakAzanasamarthaM tamomalAvRtaM yatraiva rajasodghATyate tad eva prakAzayati/ sUryadvArasaMyamodghATitaM tu bhuvanaM prakAzayati/ na caivam anyatrApi prasaGgas tatsaMyamasya tAvanmAtrodghATanasAmarthyAd iti sarvam avadAtam//3.26// (p.152) candre tArAvyUhajJAnam//3.27// dhruve tadgatijJAnam//3.28// nAbhicakre kAyavyUhajJAnam//3.29// kaNThakUpe kSutpipAsAnivRttiH//3.30// kUrmanADyAM sthairyam//3.31// candre tArAvyUhajJAnam/ dhruve tadgatijJAnam/ nAbhicakre kAyavyUhajJAnam/ kaNThakUpe kSutpipAsAnivRttiH/ kUrmanADyAM sthairyam/ tatra tatra jijJAsAyAM yoginas tatra tatra saMyamaH/ evaM kSutpipAsAnivRttihetuH saMyamaH sthairyahetuz ca sUtrapadair upadiSTo bhASyeNa ca nigadavyAkhyAtena vyAkhyAta iti na vyAkhyAtaH//3.27//3.28//3.29//3.30//3.31// mUrdhajyotiSi siddhadarzanam//3.32// mUrdhajyotiSi siddhadarzanam/ mUrdhazabdena suSumnA nADI lakSyate tatra saMyama iti//3.32// (p.153) prAtibhAd vA sarvam//3.33// prAtibhAd vA sarvam/ pratibhohas tadbhavaM prAtibham/ prasaMkhyAnahetusaMyamavato hi tatprakarSe prasaMkhyAnodayapUrvaliGgaM yad UhajaM jJAnaM tena sarvaM vijAnAti yogI/ tac ca prasaMkhyAnasaMnidhApanena saMsArAt tArayatIti tArakam//3.33// hRdaye cittasaMvit//3.34// hRdaye cittasaMvit/ hRdayapadaM vyAcaSTe --- yad idam asmin brahmapure/ bRhattvAd AtmA brahma tasya puraM nilayas tad dhi tatra vijAnAti svam iti/ daharaM gartaM tad eva puNDarIkam adhomukhaM vezma manasaH/ cittasaMvedanatve hetum Aha --- tatra vijJAnaM tatra saMyamAc cittaM vijAnAti svavRttiviziSTam//3.34// sattvapuruSayor atyantAsaMkIrNayoH pratyayAvizeSo bhogaH parArthAt svArthasaMyamAt puruSajJAnam//3.35// sattvapuruSayor atyantAsaMkIrNayoH pratyayAvizeSo bhogaH parArthAt svArthasaMyamAt puruSajJAnam/ yatra prakAzarUpasyAtisvacchasya nitAntAbhibhUtarajastamastayA vivekakhyAtirUpeNa pariNatasya buddhisattvasyAtyantikaz caitanyAd asaMkaras tatra kaiva kathA rajastamasor jaDasvabhAvayor ity AzayavAn sUtrakAraH sattvapuruSayor ity uvAca/ imam evAbhiprAyaM gRhItvA bhASyakAro 'py Aha --- buddhisattvaM prakhyAzIlam iti/ na prakhyAzIlamAtram api tu vivekakhyAtirUpeNa pariNatam ato nitAntazuddhaprakAzatayAtyantasArUpyaM caitanyeneti saMkara ity ata Aha --- samAneti/ sattvenopanibandhanam avinAbhAvaH saMbandhaH, samAnaM sattvopanibandhanaM yayo rajastamasos te tathokte/ vazIkAro 'bhibhavaH/ asaMkaram Aha --- (p.154) tasmAc ceti/ cakAro 'pyarthaH/ na kevalaM rajastamobhyAm ity arthaH/ pariNAmina iti vaidharmyam apariNAminaH puruSAd uktam/ pratyayAvizeSaH zAntaghoramUDharUpAyA buddhez caitanyabimbodgrAheNa caitanyasya zAntAdyAkArAdhyAropaz candramasa iva svacchasalilapratibimbitasya tatkampAt kampanAropaH/ bhogahetum Aha --- darzitaviSayatvAd iti/ asakRd vyAkhyAtam/ nanu buddhisattvam astu puruSabhinnaM bhogas tu puMsaH kuto bhidyata ity ata Aha --- sa bhogapratyayo bhogarUpaH pratyayaH sattvasyAtaH parArthatvAd dRzyo bhogyaH/ sattvaM hi parArthaM saMhatatvAt taddharmaz ca bhoga iti so 'pi parArthaH/ yasmai ca parasmA asau tasya bhoktur bhogyaH/ athavAnukUlapratikUlavedanIyas tu sukhaduHkhAnubhavo bhogaH/ na cAyam AtmAnam evAnukUlayati pratikUlayati vA, svAtmani vRttivirodhAd ato 'nukUlanIyapratikUlanIyArtho bhogaH/ sa bhoktAtmA tasya dRzyo bhogya iti/ yas tu tasmAt parArthAd viziSTa iti/ parArthAd iti paJcamyanyapadAdhyAhAreNa vyAkhyAtA/ syAd etat puruSaviSayA cet prajJA hanta bhoH puruSaH prajJAyAH prajJeya iti prajJAntaram eva tatra tatrety anavasthApAta ity ata Aha --- na ca puruSapratyayeneti/ ayam abhisaMdhiH --- cityA jaDaH prakAzyate/ na jaDena citiH/ puruSapratyayas tv acidAtmA kathaM cidAtmAnaM prakAzayet/ cidAtmA tv aparAdhInaprakAzo jaDaM prakAzayatIti yuktam/ buddhisattvAtmanety acidrUpatAdAtmyena jaDatvam Aha/ buddhisattvagatapuruSapratibimbAlambanAt puruSAlambanaM na tu puruSaprakAzanAt puruSAlambanam/ buddhisattvam eva tu tena pratyayena saMkrAntapuruSapratibimbaM puruSacchAyApannaM caitanyam Alambata iti puruSArthaH/ atraiva zrutim udAharati --- tathA hy uktam IzvareNa vijJAtAram iti/ na kenacid ity arthaH//3.35// (p.155) tataH prAtibhazrAvaNavedanAdarzAsvAdavArtA jAyante//3.36// sa ca svArthasaMyamo na yAvat pradhAnaM svakAryaM puruSajJAnam abhinirvartayati tAvat tasya purastAd yA vibhUtIr Adhatte tAH sarvA darzayati --- tataH prAtibhazrAvaNavedanAdarzAsvAdavArtA jAyante/ tad anena yogajadharmAnugRhItAnAM manaHzrotratvakcakSurjihvAghrANAnAM yathAsaMkhyaM prAtibhajJAnadivyazabdAdyaparokSahetubhAvA uktAH/ zrotrAdInAM paJcAnAM divyazabdAdyupalambhakAnAM tAntrikyaH saMjJAH zrAvaNAdyAH/ sugamaM bhASyam//3.36// te samAdhAv upasargA vyutthAne siddhayaH//3.37// kadAcid AtmaviSayasaMyame pravRttas tatprabhAvAd amUr arthAntarasiddhIr adhigamya kRtArthamanyaH saMyamAd viramed ata Aha --- te samAdhAv upasargA vyutthAne siddhayaH/ vyutthitacitto hi tAH siddhIr abhimanyate/ janmadurgata iva draviNakaNikAm api draviNasaMbhAram/ yoginA tu samAhitacittenopanatAbhyo 'pi tAbhyo virantavyam/ abhisaMhitatApatrayAtyantikopazamarUpaparamapuruSArthaH sa khalv ayaM kathaM tatpratyanIkAsu siddhiSu rajyeteti sUtrabhASyayor arthaH//3.37// bandhakAraNazaithilyAt pracArasaMvedanAc ca cittasya parazarIrAvezaH//3.38// tad evaM jJAnarUpam aizvaryaM puruSadarzanAntaM saMyamaphalam uktvA kriyArUpam aizvaryaM saMyamaphalam Aha --- bandhakAraNazaithilyAt pracArasaMvedanAc ca cittasya parazarIrAvezaH/ (p.156) samAdhibalAd iti/ bandhakAraNaviSayasaMyamabalAt prAdhAnyAt samAdhigrahaNam/ pracaraty anenAsminn iti pracAraH/ cittasya gamAgamAdhvAno nADyas tasmin pracAre saMyamAt tadvedanaM, tasmAc ca bandhakAraNazaithilyAn na tena pratibadhyate/ apratibaddham apy unmArgeNa gacchan na svazarIrAd apratyUhaM niSkrAmati/ na ca parazarIram Avizati/ tasmAt tatpracAro 'pi jJAtavyaH/ indriyANi ca cittAnusArINi parazarIre yathAdhiSThAnaM nivizanta iti//3.38// udAnajayAj jalapaGkakaNTakAdiSv asaGga utkrAntiz ca//3.39// udAnajayAj jalapaGkakaNTakAdiSv asaGga utkrAntiz ca/ samastendriyavRttir jIvanaM prANAdilakSaNA prANAdayo lakSaNaM yasyAH sA tathoktA/ dvayIndriyANAM vRttir bAhyAbhyantarI ca/ bAhyA rUpAdyAlocanalakSaNA/ AbhyantarI tu jIvanaM, sA hi prayatnabhedaH zarIropagRhItamArutakriyAbhedahetuH sarvakaraNasAdhAraNaH/ yathAhuH --- "sAmAnyakaraNavRttiH prANAdyA vAyavaH paJca" [sAMkhyakArikA 29] iti/ tair asya lakSaNIyatvAt tasya prayatnasya kriyA kAryaM paJcatayI/ prANa A nAsikAgrAd A ca hRdayAd avasthitaH/ azitapItAhArapariNatibhedaM rasaM tatra tatra sthAne samam anurUpaM nayan samAnaH/ A hRdayAd A ca nAbher asyAvasthAnam/ mUtrapurISagarbhAdInAm apanayanahetur apAnaH/ A (p.157) nAbher A ca pAdatalAd asya vRttiH/ unnayanAd UrdhvaM nayanAd rasAdInAm udAnaH/ A nAsikAgrAd A ca ziraso vRttir asya/ vyApI vyAnaH/ eSAm uktAnAM pradhAnaM prANas tadutkrame sarvotkramazruteH "prANam utkrAmantam anu sarve prANA utkrAmanti" [bRhadAraNyakopaniSat 4.4.2] iti/ tad evaM prANAdInAM kriyAsthAnabhedena bhedaM pratipAdya sUtrArtham avatArayati --- udAnajayAd iti/ udAne kRtasaMyamas tajjayAj jalAdibhir na pratihanyate/ utkrAntiz cArcirAdimArgeNa bhavati prAyaNakAle/ tasmAt tAm utkrAntiM vazitvena pratipadyate/ prANAdisaMyamAt tadvijaye bhUtajaya etAH kriyAH sthAnavijayAdibhedAt pratipattavyAH//3.39// samAnajayAj jvalanam//3.40// samAjanayAj jvalanam/ tejasaH zArIrasyopadhmAnam uttejanam//3.40// zrotrAkAzayoH saMbandhasaMyamAd divyaM zrotram//3.41// svArthasaMyamAd anvAcayaziSTaM zrAvaNAdy uktaM saMprati zrAvaNAdyarthAd eva saMyamAc chrAvaNAdi bhavatIty Aha --- zrotrAkAzayoH saMbandhasaMyamAd divyaM zrotram/ saMyamaviSayaM zrotrAkAzayoH saMbandham AdhArAdheyabhAvam Aha --- sarvazrotrANAm AhaMkArikANAm apy AkAzaM karNazaSkulIvivaraM pratiSThA tadAyatanaM zrotraM tadupakArApakArAbhyAM zrotrasyopakArApakAradarzanAt/ zabdAnAM ca zrotrasahakAriNAM pArthivAdizabdagrahaNe kartavye karNazaSkulIsuSiravarti zrotraM svAzrayanabhogatAsAdhAraNazabdam apekSate/ gandhAdiguNasahakAribhir ghrANAdibhir bAhyaM pRthivyAdivartigandhAdyAlocane kArye dRSTam/ AhaMkArikam api ghrANrasanatvakcakSuHzrotraM bhUtAdhiSThAnam eva bhUtopakArApakArAbhyAM ghrANAdInAm upakArApakAradarzanAd ity uktam/ tac cedaM zrotram AhaMkArikam ayaHpratimam ayaskAntamaNikalpena vaktRvaktrasamutpannena vaktrasthena zabdenAkRSTaM svavRttiparamparayA vaktRvaktram AgataM zabdam Alocayati/ (p.158) tathA ca digdezavartizabdapratItiH prANabhRnmAtrasya nAsati bAdhake 'pramANIkRtA bhaviSyatIti/ tathA ca paJcazikhasya vAkyam --- tulyadezazravaNAnAm ekadezazrutitvaM sarveSAM bhavatIti/ tulyadezAni zravaNAni zrotrANi yeSAM caitrAdInAM te tathoktAH/ sarveSAM zravaNAny AkAzavartInIty arthaH/ tac ca zrotrAdhiSThAnam AkAzaM zabdaguNatanmAtrAd utpannaM zabdaguNakaM yena zabdena sahakAriNA pArthivAdIJ zabdAn gRhNAti/ tasmAt sarveSAm ekajAtIyA zrutiH zabda ity arthaH/ tad anena zrotrAdhiSThAnatvam AkAzasya zabdaguNatvaM ca darzitam iti/ tac caikadezazrutitvam AkAzasya liGgam/ sA hy ekajAtIyA zabdavyaJjikA zrutir yadAzrayA tad evAkAzazabdavAcyam/ na hIdRzIM zrutim antareNa zabdavyaktiH/ na cedRzI zrutiH pRthivyAdiguNas tasya svAtmani vyaGgyavyaJjakatvAnupapatter iti/ anAvaraNaM cAkAzaliGgam/ yady AkAzaM nAbhaviSyad anyonyasaMpiNDitAni mUrtAni na sUcIbhir apy abhetsyanta/ tataz ca sarvair eva sarvam AvRtaM syAt/ na ca mUrtadravyAbhAvamAtrAd evAnAvaraNam asyAbhAvasya bhAvAzritatvena tadabhAve 'bhAvAt/ na ca citizaktis tadAzrayA bhavitum arhati/ apariNAmitayAvacchedakatvAbhAvAt/ na ca dikkAlAdayaH pRthivyAdidravyavyatiriktAH santi/ tasmAt tAdRzaH pariNatibhedo nabhasa eveti sarvam avadAtam/ anAvaraNe cAkAzaliGge siddhe yatra yatrAnAvaraNaM tatra tatra sarvatrAkAzam iti sarvagatatvam apy AkAzasya siddham ity Aha --- tathAmUrtasyeti/ zrotrasadbhAve pramANam Aha --- zabdagrahaNeti/ kriyA hi karaNasAdhyA dRSTA/ yathA chidAdir vAsyAdisAdhyA/ tad iha zabdagrahaNakriyayApi karaNasAdhyayA bhavitavyaM, yac ca karaNaM tac ca zrotram iti/ athAsyAz cakSurAdaya eva kasmAt karaNaM na bhavantIty ata Aha --- badhirAbadhirayor iti/ anvayavyatirekAbhyAm avadhAraNam/ upalakSaNaM caitat tvagvAtayoz cakSustejaso rasanodakayor nAsikApRthivyoH saMbandhasaMyamAd divyatvagAdy apy UhanIyam//3.41// (p.159) kAyAkAzayoH saMbandhasaMyamAl laghutUlasamApattez cAkAzagamanam//3.42// kAyAkazayoH saMbandhasaMyamAl laghutUlasamApattez cAkAzagamanam/ kAyAkAzasaMbandhasaMyamAd vA laghuni vA tUlAdau kRtasaMyamAt samApattiM cetasas tatsthatadaJjanatAM labdhveti/ siddhikramam Aha --- jala iti//3.42// bahir akalpitA vRttir mahAvidehA tataH prakAzAvaraNakSayaH//3.43// aparam api parazarIrAvezahetuM saMyamaM klezakarmavipAkakSayahetuM cAha --- bahir akalpitA vRttir mahAvidehA tataH prakAzAvaraNakSayaH/ videhAm Aha --- zarIrAd iti/ akalpitAyA mahAvidehAyA ya upAyas tatpradarzanAya kalpitAM videhAm Aha --- sA yadIti/ vRttimAtraM kalpanAjJAnamAtraM tena/ mahAvidehAm Aha --- yA tv iti/ upAyopeyate kalpitAkalpitayor Aha --- tatreti/ kiM parazarIrAvezamAtram ito nety Aha --- tataz ceti/ tato dhAraNAto mahAvidehAyA manaHpravRtteH siddhiH/ klezaz ca karma ca tAbhyAM (p.160) vipAkatrayaM jAtyAyurbhogAH/ tad etad rajastamomUlaM vigalitarajastamasaH sattvamAtrAd vivekakhyAtimAtrasamutpAdAt/ tad etad vipAkatrayaM rajastamomUlatayA tadAtmakaM sadbuddhisattvam AvRNoti/ tatkSayAc ca nirAvaraNaM yogicittaM yathecchaM viharati vijAnAti ceti//3.43// sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvasaMyamAd bhUtajayaH//3.44// sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvasaMyamAd bhUtajayaH/ sthUlaM ca svarUpaM ca sUkSmaM cAnvayaz cArthavattvaM ceti sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvAni teSu saMyamAt tajjayaH/ sthUlam Aha --- tatreti/ pArthivAH pAthasIyAs taijasA vAyavIyA AkAzIyAH zabdasparzarUparasagandhA yathAsaMbhavaM vizeSAH SaDjagAndhArAdayaH zItoSNAdayo nIlapItAdayaH kaSAyamadhurAdayaH surabhyAdayaH/ ete hi nAmarUpaprayojanaiH parasparato bhidyanta iti vizeSAH/ eteSAM paJca pRthivyAM gandhavarjaM catvAro 'psu gandharasavarjaM trayas tejasi gandharasarUpavarjaM dvau nabhasvati zabda evAkAze/ ta eva IdRzA vizeSAH sahAkArAdibhir dharmaiH sthUlazabdena paribhASitAH zAstre/ tatrApi pArthivAs tAvad dharmAH --- "AkAro gauravaM raukSyaM varaNaM sthairyam eva ca/ vRttir bhedaH kSamA kArSNyaM kAThinyaM sarvabhogyatA"// apAM dharmAH --- "snehaH saukSmyaM prabhA zauklyaM mArdavaM gauravaM ca yat/ zaityaM rakSA pavitratvaM saMdhAnaM caudakA guNAH"// taijasA dharmAH --- "UrdhvabhAk pAcakaM dagdhR pAvakaM laghu bhAsvaram/ pradhvaMsy ojasvi vai tejaH pUrvAbhyAM bhinnalakSaNam"// vAyavIyA dharmAH --- "tiryagyAnaM pavitratvam AkSepo nodanaM balam/ calamacchAyatA raukSyaM vAyor dharmAH pRthagvidhAH"// AkAzIyA dharmAH --- "sarvatogatir avyUho 'viSTambhaz ceti te trayaH/ AkAzadharmA vyAkhyAtAH pUrvadharmavilakSaNAH" iti// ta eta AkAraprabhRtayo dharmAs taiH saheti/ AkAraz ca sAmAnyavizeSo gotvAdiH/ dvitIyaM rUpam Aha --- dvitIyaM rUpaM svasAmAnyam/ mUrtiH sAMsiddhikaM kAThinyam/ sneho jalaM mRjApuSTibalAdhAnahetuH/ vahnir uSNatodarye saurye bhaume ca sarvatraiva tejasi (p.161) samavetoSNateti/ sarvaM caitad dharmadharmiNor abhedavivakSayAbhidhAnam/ vAyuH praNAmI vahanazIlaH/ tad Aha --- "calanena tRNAdInAM zarIrasyATanena ca/ sarvagaM vAyusAmAnyaM nAmitvam anumIyate"// sarvatogatir AkAzaH sarvatra zabdopalabdhidarzanAt/ zrotrAzrayAkAzaguNena hi zabdena pArthivAdizabdopalabdhir ity upapAditam adhastAt/ etat svarUpazabdenoktam/ asyaiva mUrtyAdisAmAnyasya zabdAdayaH SaDjAdaya uSNatvAdayaH zuklatvAdayaH kaSAyatvAdayaH surabhitvAdayo mUrtyAdInAM sAmAnyAnAM bhedAH/ sAmAnyAny api mUrtyAdIni jambIrapanasAmalakaphalAdIni rasAdibhedAt parasparaM vyAvartante/ tenaiteSAm ete rasAdayo vizeSAH/ tathA coktam --- ekajAtisamanvitAnAM pratyekaM pRthivyAdInAm ekaikayA jAtyA mUrtisnehAdinA samanvitAnAm eSAM SaDjAdidharmamAtravyAvRttir iti/ tad evaM sAmAnyaM mUrtyAdy uktaM vizeSAz ca zabdAdaya uktAH/ ye cAhuH sAmAnyavizeSAzrayo dravyam iti tAn pratyAha --- sAmAnyavizeSasamudAyo 'tra darzane dravyam/ ye 'pi tadAzrayo dravyam AsthiSata tair api tatsamudAyo 'nubhUyamAno nApahnotavyaH/ na ca tadapahnave tayor AdhAro dravyam iti bhavati/ tasmAt tad evAstu dravyam/ na tu tAbhyAM tatsamudAyAc ca tadAdhAram aparaM dravyam upalabhAmahe/ grAvabhyo grAvasamudAyAd iva ca tadAdhAram aparaM pRthagvidhaM zikharam/ samUho dravyam ity uktaM tatra samUhamAtraM dravyam iti bhramApanuttaye samUhavizeSo dravyam iti nirdhArayituM samUhaprakArAn Aha --- dviSTho hIti/ yasmAd evaM tasmAn na samUhamAtraM dravyam ity arthaH/ dvAbhyAM prakArAbhyAM tiSThatIti dviSThaH/ ekaM prakAram Aha --- pratyastamiteti/ pratyastamito bhedo yeSAm avayavAnAM te tathoktAH/ pratyastamitabhedA avayavA yasya sa tathoktaH/ etad uktaM bhavati --- zarIravRkSayUthavanazabdebhyaH samUhaH pratIyamAno 'pratItAvayavabhedas tadvAcakazabdAprayogAt samUha eko 'vagamyata iti/ yutAyutasiddhAvayavatvena cetanAcetanatvena codAharaNacatuSTayam/ yutAyutasiddhAvayavatvaM cAgre vakSyate/ (p.162) dvitIyaM prakAram Aha --- zabdenopAttabhedAvayavAnugataH samUha ubhaye devamanuSyA iti/ devamanuSyA iti hi zabdenobhayazabdavAcyasya samUhasya bhAgau bhinnAv upAttau/ nanUbhayazabdAt tAvad avayavabhedo na pratIyate tat katham upAttabhedAvayavAnugata ity ata Aha --- tAbhyAM bhAgAbhyAm eva samUho 'bhidhIyate/ ubhayazabdena bhAgadvayavAcizabdasahitena samUho vAcyaH, vAkyasya vAkyArthavAcakatvAd iti bhAvaH/ punar dvaividhyam Aha --- sa ceti/ bhedena cAbhedena ca vivakSitaH/ bhedavivakSitam Aha --- AmrANAM vanaM brAhmaNAnAM saMgha iti/ bheda eva SaSThIzruteH, yathA gargANAM gaur iti/ abhedavivakSitam Aha --- AmravaNaM brAhmaNasaMgha iti/ AmrAz ca te vanaM ceti samUhasamUhinor abhedaM vivakSitvA sAmAnAdhikaraNyam ity arthaH/ vidhAntaram Aha --- sa punar dvividhaH/ yutasiddhAvayavaH samUhaH/ yutasiddhAH pRthaksiddhAH sAntarAlA avayavA yasya sa tathoktaH, yUthaM vanam iti/ sAntarAlA hi tadavayavA vRkSAz ca gAvaz ca/ ayutasiddhAvayavaz ca samUho vRkSo gauH paramANur iti/ nirantarA hi tadavayavAH sAmAnyavizeSA vA sAsnAdayo veti/ tad eteSu samUheSu dravyabhUtaM samUhaM nirdhArayati --- ayutasiddheti/ tad evaM prAsaGgikaM dravyaM vyutpAdya prakRtam upasaMharati --- etat svarUpam ity uktam iti/ tRtIyaM rUpaM vivakSuH pRcchati --- atheti/ uttaram Aha --- tanmAtram iti/ tasyaiko 'vayavaH parimANabhedaH paramANuH, sAmAnyaM mUrtiH, zabdAdayo vizeSAs tadAtmA, ayutasiddhA nirantarA ye 'vayavAH sAmAnyavizeSAs tadbhedeSv anugataH samudAyaH/ yathA ca (p.163) paramANuH sUkSmaM rUpam evaM sarvatanmAtrANi sUkSmaM rUpam iti/ upasaMharati --- etad iti/ atha bhUtAnAM caturthaM rUpaM khyAtikriyAsthitizIlA guNAH kAryasvabhAvam anupatitum anugantuM zIlaM yeSAM te tathoktAH/ ata evAnvayazabdenoktAH/ athaiSAM paJcamaM rUpam arthavattvaM vivRNoti --- bhogeti/ nanv evam api santu guNA arthavantas tatkAryANAM tu kuto 'rthavattvam ity ata Aha --- guNA iti/ bhautikA goghaTAdayaH/ tad evaM saMyamaviSayam uktvA saMyamaM tatphalaM cAha --- teSv iti/ bhUtaprakRtayo bhUtasvabhAvAH//3.44// tato 'NimAdiprAdurbhAvaH kAyasaMpat taddharmAnabhighAtaz ca//3.45// saMkalpAnuvidhAne bhUtAnAM kiM yoginaH sidhyatIty ata Aha --- tato 'NimAdiprAdurbhAvaH kAyasaMpat taddharmAnabhighAtaz ca/ sthUlasaMyamajayAc catasraH siddhayo bhavantIty Aha --- tatrANimA mahAn api bhavaty aNuH/ laghimA mahAn api laghur bhUtveSIkAtUla ivAkAze viharati/ mahimAlpo 'pi nAganagagaganaparimANo bhavati/ prAptiH sarve bhAvAH saMnihitA bhavanti yoginaH/ tadyathA bhUmiSTha evAGgulyagreNa spRzati candramasam/ svarUpasaMyamavijayAt siddhim Aha --- prAkAmyam icchAnabhighAto nAsya rUpaM bhUtasvarUpair mUrtyAdibhir hanyate/ bhUmAv unmajjati nimajjati ca yathodake/ sUkSmaviSayasaMyamajayAt siddhim (p.164) Aha --- vazitvaM bhUtAni pRthivyAdIni bhautikAni goghaTAdIni teSu vazI svatantro bhavati, teSAM tv avazyas tatkAraNatanmAtrapRthivyAdiparamANuvazIkArAt tatkAryavazIkAras tena yAni yathAvasthApayati tAni tathAvatiSThanta ity arthaH/ anvayaviSayasaMyamajayAt siddhim Aha --- IzitRtvaM teSAM bhUtabhautikAnAM vijitamUlaprakRtiH san yaH prabhava utpAdo yaz cApyayo vinAzo yaz ca vyUho yathAvadavasthApanaM teSAM ISTe/ arthavattvasaMyamAt siddhim Aha --- yatra kAmAvasAyitvaM satyasaMkalpatA/ vijitaguNArthavattvo hi yogI yadyadarthatayA saMkalpayati tat tasmai prayojanAya kalpate/ viSam apy amRtakArye saMkalpya bhojayaJ jIvayatIti/ syAd etad yathA zaktiviparyAsaM karoty evaM padArthaviparyAsam api kasmAn na karoti/ tathA ca candramasam AdityaM kuryAt kuhUM ca sinIvAlIm ity ata Aha --- na ca zakto 'pIti/ na khalv ete yatra kAmAvasAyinas tatrabhavataH paramezvarasyAjJAm atikramitum utsahante/ zaktayas tu padArthAnAM jAtidezakAlAvasthAbhedenAniyatasvabhAvA iti yujyate tAsu tadicchAnuvidhAnam iti/ etAny aSTAv aizvaryANi/ taddharmAnabhighAta iti/ aNimAdiprAdurbhAva ity anenaiva taddharmAnabhighAtasiddhau punar upAdAnaM kAyasiddhivad etat sUtropabaddhasakalaviSayasaMyamaphalavattvajJApanAya/ sugamam anyat//3.45// rUpalAvaNyabalavajrasaMhananatvAni kAyasaMpat//3.46// kAyasaMpadam Aha --- rUpalAvaNyabalavajrasaMhananatvAni kAyasaMpat/ vajrasyeva saMhananam avayavavyUho dRDho nibiDo yasya sa tathoktaH//3.46// (p.165) grahaNasvarUpAsmitAnvayArthavattvasaMyamAd indriyajayaH//3.47// jitabhUtasya yogina indriyajayopAyam Aha --- grahaNasvarUpAsmitAnvayArthavattvasaMyamAd indriyajayaH/ grahaNaM ca svarUpaM cAsmitA cAnvayaz cArthavattvaM ca teSu saMyamas tasmAd ity arthaH/ gRhItir grahaNaM, tac ca grAhyAdhInanirUpaNam iti grAhyaM darzayati --- sAmAnyavizeSAtmeti/ grAhyam uktvA grahaNam Aha --- teSv iti/ vRttir AlocanaM viSayAkArA pariNatir iti yAvat/ ye tv AhuH --- sAmAnyamAtragocarendriyavRttir iti tAn pratyAha --- na ceti/ gRhyata iti grahaNam/ na sAmAnyamAtragocaraM grahaNam/ bAhyendriyatantraM hi mano bAhye pravartate/ anyathAndhabadhirAdyabhAvaprasaGgAt/ tad iha yadi na vizeSaviSayam indriyaM tenAsAv anAlocito vizeSa iti kathaM manasAnuvyavasIyeta/ tasmAt sAmAnyavizeSaviSayam indriyAlocanam iti/ tad etad grahaNam indriyANAM prathamaM rUpam/ dvitIyaM rUpam Aha --- svarUpaM punar iti/ ahaMkAro hi sattvabhAgenAtmIyenendriyANy ajIjanat/ ato yat tatra karaNatvaM sAmAnyaM yac ca niyatarUpAdiviSayatvaM vizeSas tadubhayam api prakAzAtmakam ity arthaH/ teSAM tRtIyaM rUpam iti/ ahaMkAro hIndriyANAM kAraNam iti yatrendriyANi tatra tena bhavitavyam iti sarvendriyasAdhAraNyAt sAmAnyam indriyANAm ity arthaH/ caturthaM rUpam iti/ guNAnAM hi dvairUpyaM vyavaseyAtmakatvaM vyavasAyAtmakatvaM ca/ tatra vyavaseyAtmakatAM grAhyatAm AsthAya paJca tanmAtrANi bhUtabhautikAni nirmimIte/ vyavasAyAtmakatvaM tu grahaNarUpam AsthAya sAhaMkArANIndriyANIty arthaH/ zeSaM sugamam//3.47// (p.166) tato manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAnajayaz ca//3.48// paJcarUpendriyajayAt siddhIr Aha --- tato manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAnajayaz ca/ videhAnAm indriyANAM karaNabhAvo vikaraNabhAvaH/ dezaH kAzmIrAdiH/ kAlo 'tItAdiH/ viSayaH sUkSmAdiH/ sAnvayendriyajayAt sarvaprakRtivikAravazitvaM pradhAnajayaH/ tA etAH siddhayo madhupratIkA ity ucyante yogazAstraniSNAtaiH/ syAd etad indriyajayAd indriyANi saviSayANi vazyAni bhavantu, pradhAnAdInAM tatkAraNAnAM kim AyAtam ity ata Aha --- etAz ceti/ karaNAnAm indriyANAM paJca rUpANi grahaNAdIni teSAM jayAt/ etad uktaM bhavati --- nendriyamAtrajayasyaitAH siddhayo 'pi tu paJcarUpasya tadantargataM ca pradhAnAdIti//3.48// sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM sarvajJAtRtvaM ca//3.49// ta ete jJAnakriyArUpaizvaryahetavaH saMyamAH sAkSAt pAramparyeNa ca svasiddhyupasaMhArasaMpAditazraddhAdvAreNa yadarthAs tasyAH sattvapuruSAnyatAkhyAter avAntaravibhUtIr darzayati --- sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM sarvajJAtRtvaM ca/ nirdhUtarajastamomalatayA vaizAradyaM tataH parA vazIkArasaMjJA rajastamobhyAm upaplutaM hi cittasattvam avazyam AsIt tadupazame tu tadvazyaM yogino vazinas tasmin vazye yoginaH sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrarUpapratiSThasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvam/ etad eva vivRNoti --- sarvAtmAna iti/ vyavasAyavyavaseyAtmAno (p.167) jaDaprakAzarUpA ity arthaH/ tad anena kriyaizvaryam uktam/ jJAnaizvaryam Aha --- sarvajJAtRtvam iti/ asyA api dvividhAyAH siddher vairAgyAya yogijanaprasiddhAM saMjJAm Aha --- eSA vizoketi/ klezAz ca bandhanAni ca karmANi tAni kSINAni yasya sa tathA//3.49// tadvairAgyAd api doSabIjakSaye kaivalyam//3.50// saMyamAntarANAM puruSArthAbhAsaphalatvAd vivekakhyAtisaMyamArthatAM darzayituM vivekakhyAteH paravairAgyopajananadvAreNa kaivalyaM phalam Aha --- tadvairAgyAd api doSabIjakSaye kaivalyam/ yadAsya yoginaH klezakarmakSaya evaM jJAnaM bhavati/ kiMbhUtam ity Aha --- sattvasyAyaM vivekapratyayo dharmaH/ zeSaM tatra tatra vyAkhyAtatvAt sugamam//3.50// sthAnyupanimantraNe saGgasmayAkaraNaM punar aniSTaprasaGgAt//3.51// saMprati kaivalyasAdhane pravRttasya yoginaH pratyUhasaMbhave tannirAkaraNakAraNam upadizati --- sthAnyupanimantraNe saGgasmayAkaraNaM punar aniSTaprasaGgAt/ sthAnAni yeSAM (p.168) santi te sthAnino mahendrAdayas tair upanimantraNaM tasmin saGgaz ca smayaz ca na kartavyaH punar aniSTaprasaGgAt/ tatra yaM devAH sthAnair upamantrayante taM yoginam ekaM nirdhArayituM yAvanto yoginaH saMbhavanti tAvata evAha --- catvAra iti/ tatra prAthamakalpikasya svarUpam Aha --- tatrAbhyAsIti/ pravRttamAtraM na punar vazIkRtaM jyotir jJAnaM paracittAdiviSayaM yasya sa tathA/ dvitIyam Aha --- RtaMbharaprajJa iti/ yatredam uktam --- "RtaMbharA tatra prajJA" [yogasUtram 1.48] iti/ sa hi bhUtendriyANi jigISuH/ tRtIyam Aha --- bhUtendriyajayIti/ tena hi sthUlAdisaMyamena grahaNAdisaMyamena ca bhUtendriyANi jitAni/ tam evAha --- sarveSu bhAviteSu niSpAditeSu bhUtendriyajayAt paracittAdijJAnAdiSu kRtarakSAbandho yatas tebhyo na cyavate bhAvanIyeSu niSpAdanIyeSu vizokAdiSu paravairAgyaparyanteSu kartavyasAdhanavAn puruSaprayatnasya sAdhanaviSayasyaiva sAdhyaniSpAdakatvAt/ caturtham Aha --- caturtha iti/ tasya hi bhagavato jIvanmuktasya caramadehasya cittapratisarga eko 'rthaH/ tad eteSu yogiSUpanimantraNaviSayaM yoginam avadhArayati --- tatra madhumatIm iti/ prAthamakalpike tAvan mahendrAdInAM tatprAptizaGkaiva nAsti/ tRtIyo 'pi tair nopanimantraNIyo bhUtendriyavazitvenaiva tatprApteH/ caturtho 'pi paravairAgyasaMpatter AsaGgazaGkA dUrotsAritaiveti pArizeSyAd dvitIya eva RtaMbharaprajJas tadupanimantraNaviSaya iti/ vaihAyasam AkAzagAmi, akSayam avinAzi, ajaraM sadAbhinavam/ (p.169) smayakaraNe doSam Aha --- smayAd ayam iti/ smayAt susthitaMmanyo nAnityatAM bhAvayiSyati, na tasyAM praNidhAsyatIty arthaH/ sugamam anyat//3.51// kSaNatatkramayoH saMyamAd vivekajaM jJAnam//3.52// uktA kvacit kvacit saMyamAt sarvajJatA, sA ca na niHzeSajJatA/ api tu prakAramAtravivakSayA, yathA sarvair vyaJjanair bhuktam iti/ atra hi yAvanto vyaJjanaprakArAs tair bhuktam iti gamyate na tu niHzeSair iti/ asti ca niHzeSavacanaH sarvazabdo yathopanItam annaM sarvam azitaM prAzakeneti/ tatra hi niHzeSam iti gamyate/ tad iha niHzeSajJatAlakSaNasya vivekajajJAnasya sAdhanaM saMyamam Aha --- kSaNatatkramayoH saMyamAd vivekajaM jJAnam/ kSaNapadArthaM nidarzanapUrvakam Aha --- yatheti/ loSTasya hi pravibhajyamAnasya yasminn avayave 'lpatvatAratamyaM vyavatiSThate so 'pakarSaparyantaH paramANur yathA tathApakarSaparyantaH kAlaH kSaNaH, pUrvAparabhAgavikalakAlakaleti yAvat/ tam eva kSaNaM prakArAntareNa darzayati --- yAvatA veti/ paramANumAtraM dezam atikrAmed ity arthaH/ kramapadArtham Aha --- tatpravAheti/ tatpadena kSaNaH parAmRzyate/ na cedRzaH kramo vAstavaH kiM tu kAlpanikas tasya samAhArarUpasyAyugapadupasthiteSu vAstavatvena vicArAsahatvAd ity Aha --- kSaNatatkramayor iti/ ayugapadbhAvikSaNadharmatvAt (p.170) kramasya kSaNasamAhArasyAvAstavatvAt kSaNatatkramayor apy avAstavatvaM samAhArasya naisargikavaitaNDikabuddhyatizayarahitA laukikAH pratikSaNa eva vyutthitadarzanA bhrAntA ye kAlam IdRzaM vAstavam abhimanyanta iti/ tat kiM kSaNo 'py avAstavo nety Aha --- kSaNas tu vastupatito vAstava ity arthaH/ kramasyAvalambanam avalambaH so 'syAstIti krameNAvalambyate vaikalpikenety arthaH/ kramasya kSaNAvalambanatve hetum Aha --- kramaz ceti/ kramasyAvAstavatve hetum Aha --- na ceti/ co hetvarthe/ yas tu vaijAtyAt sahabhAvam upeyAt taM pratyAha --- kramaz ca na dvayor iti/ kasmAd asaMbhava ity ata Aha --- pUrvasmAd iti/ upasaMharati --- tasmAd iti/ tat kim idAnIM zazaviSANAyamAnA eva pUrvottarakSaNA nety Aha --- ye tv iti/ anvitAH sAmyena samanvAgatA ity arthaH/ upasaMharati --- teneti/ vartamAnasyaivArthakriyAsu svocitAsu sAmarthyAd iti//3.52// jAtilakSaNadezair anyatAnavacchedAt tulyayos tataH pratipattiH//3.53// yady apy etad vivekajaM jJAnaM niHzeSabhAvaviSayam ity agre vakSyate tathApy atisUkSmatvAt prathamaM tasya viSayavizeSa upakSipyate --- jAtilakSaNadezair anyatAnavacchedAt tulyayos tataH pratipattiH/ laukikAnAM jAtibhedo 'nyatAyA jJApakahetuH/ tulyA jAtir gotvaM tulyaz ca dezaH (p.171) pUrvAdiH/ kAlAkSIsvastimatyor lakSaNabhedaH param iti/ dvayor Amalakayos tulyAmalakatvajAtir vartulAdi lakSaNaM tulyaM dezabhedaH param iti/ yadA tu yogijJAnaM jijJAsunA kenacit pUrvAmalakam anyavyagrasya yogino jJAtur uttaradeza upAvartyata uttaradezam AmalakaM tato 'pasArya pidhAya vA tadA tulyadezatve pUrvam etad uttaram etad iti pravibhAgAnupapattiH prAjJasya laukikasya tripramANInipuNasyAsaMdigdhena ca tattvajJAnena bhavitavyaM vivekajajJAnavato yoginaH saMdigdhatvAnupapatteH/ ata uktaM sUtrakRtA --- tataH pratipattiH/ tata iti vyAcaSTe --- vivekajajJAnAd iti/ kSaNatatkramasaMyamAj jAtaM jJAnaM katham AmalakaM tulyajAtilakSaNadezAd AmalakAntarAd vivecayatIti pRcchati --- katham iti/ uttaram Aha --- pUrvAmalakasahakSaNo dezaH pUrvAmalakenaikakSaNo dezas tena saha nirantarapariNAma iti yAvat/ uttarAmalakasahakSaNAd dezAd uttarAmalakanirantarapariNAmAd bhinno bhavatu dezayor bhedaH kim AyAtam Amalakabhedasyety ata Aha --- te cAmalake svadezakSaNAnubhavabhinne, svadezasahito yaH kSaNas tasyAmalakasya kAlakalA svadezena sahauttarAdharyarUpapariNAmalakSitA sA svadezakSaNas tasyAnubhavaH prAptir vA jJAnaM vA tena bhinne Amalake yayor AmalakayoH pUrvottarAbhyAM dezAbhyAm auttarAdharyapariNAmakSaNa AsIt tayor dezAntarauttarAdharyapariNAmakSaNaviziSTatvam anubhavan saMyamI te bhinne eva pratyeti/ saMprati taddezapariNAme 'pi pUrvabhinnadezapariNAmAd viziSTasya caitaddezapariNAmakSaNasya saMyamataH sAkSAtkaraNAt/ tad idam uktam --- (p.172) anyadezakSaNAnubhavas tu tayor anyatve hetur iti/ anenaiva nidarzanena laukikaparIkSakasaMvAdAdinA paramANor apIdRzasya bhedo yogIzvarabuddhigamyaH zraddheya ity Aha --- eteneti/ apare tu varNayanti/ varNanam udAharati --- ya iti/ vaizeSikA hi nityadravyavRttayo 'ntyA vizeSA ity AhuH/ tathA hi --- yogino muktAMs tulyajAtidezakAlAn vyavadhirahitAn parasparato bhedena pratyekaM tattvena ca pratipadyante/ tasmAd asti kazcid antyo vizeSa iti/ tathA ca sa eva nityAnAM paramANvAdInAM dravyANAM bhedaka iti/ tad etad dUSayati --- tatrApIti/ jAtidezalakSaNAny udAhRtAni/ mUrtiH saMsthAnaM yathaikaM vizuddhAvayavasaMsthAnopapannam apasArya tasminn eva deze 'nyavyagrasya draSTuH kutsitAvayavasaMniveza upAvartyate tadA tasya saMsthAnabhedena bhedapratyayaH, zarIraM vA mUrtis tatsaMbandhenAtmanAM saMsAriNAM muktAtmanAM vA bhUtacareNa yAdRzatAdRzena bheda iti sarvatra bhedapratyayasyAnyathAsiddher nAntyavizeSakalpanA/ vyavadhir bhedakAraNam/ yathA kuzapuSkaradvIpayor dezasvarUpayor iti/ yato jAtidezAdibhedA lokabuddhigamyA ata uktaM --- kSaNabhedas tu yogibuddhigamya eveti/ evakAraH kSaNabhedam avadhArayati na yogibuddhigamyatvaM, tena bhUtacareNa dehasaMbandhena muktAtmanAm api bhedo yogibuddhigamya unneya iti/ yasya tUktA bhedahetavo na santi tasya pradhAnasya bhedo nAstIty AcaAryo mene/ yasmAd Uce "kRtArthaM prati naSTam apy anaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt" [yogasUtram 2.22] iti/ tad Aha --- mUrtivyavadhIti/ uktabhedahetUpalakSaNam etat/ jaganmUlasya pradhAnasya pRthaktvaM bhedo nAstIty arthaH//3.53// (p.173) tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayam akramaM ceti vivekajaM jJAnam//3.54// tad evaM viSayaikadezaM vivekajajJAnasya darzayitvA vivekajaM jJAnaM lakSayati --- tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayam akramaM ceti vivekajaM jJAnam/ vivekajaM jJAnam iti lakSyanirdezaH/ zeSaM lakSaNam/ saMsArasAgarAt tArayatIti tArakam/ pUrvasmAt prAtibhAd vizeSayati --- sarvathAviSayam iti/ paryAyA avAntaravizeSAH/ ata eva vivekajaM jJAnaM paripUrNaM nAsya kvacit kiMcit kathaMcit kadAcid agocara ity arthaH/ AstAM tAvaj jJAnAntaraM saMprajJAto 'pi tAvad asyAMzaH/ tasmAd ataH paraM kiM paripUrNam ity Aha --- asyaivAMzo yogapradIpaH saMprajJAtaH/ kim upakramaH kim avasAnaz cAsAv ity Aha --- madhumatIm iti/ RtaMbharA prajJaiva madhu modakAraNatvAt/ yathoktaM prajJAprAsAdam Aruhyeti/ tadvatI madhumatI dhiyo 'vasthA tAm upAdAya yAvad asya parisamAptiH saptadhA prAntabhUmiH prajJA/ ata eva vivekajaM jJAnaM tArakaM bhavati/ tadaMzasya yogapradIpasya tArakatvAd iti//3.54// sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyam iti//3.55// (iti zrIpataJjaliviracitayogasUtreSu tRtIyo vibhUtipAdaH//3//) tad evaM paramparayA kaivalyasya hetUn savibhUtIn saMyamAn uktvA sattvapuruSAnyatAjJAnaM sAkSAt kaivalyasAdhanam ity atra sUtram avatArayati --- prApteti/ vivekajaM jJAnaM bhavatu mA vA bhUt sattvapuruSAnyatAkhyAtis tu kaivalyaprayojikety arthaH/ sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyam iti/ itiH sUtrasamAptau/ Izvarasya pUrvoktaiH saMyamair jJAnakriyAzaktimato 'nIzvarasya vA samanantaroktena saMyamena vivekajajJAnabhAgina itarasya vAnutpannajJAnasya na (p.174) vibhUtiSu kAcid apekSAstIty Aha --- na hIti/ nanu yady anapekSitA vibhUtayaH kaivalye vyarthas tarhi tAsAm upadeza ity ata Aha --- sattvazuddhidvAreNeti/ itthaMbhUtalakSaNe tRtIyA/ nAtyantam ahetavaH kaivalye vibhUtayaH kiM tu na sAkSAd ity arthaH/ jJAnaM vivekajam upakrAntaM yac ca pAramparyeNa kAraNaM tad aupacArikaM na tu mukhyaM, paramArthas tu khyAtir eva mukhyam ity arthaH/ jJAnAd iti prasaMkhyAnAd ity arthaH//3.55// "atrAntaraGgANy aGgAni pariNAmAH prapaJcitAH/ saMyamAd bhUtasaMyogas tAsu jJAnaM vivekajam" iti (padArthasaMgrahazlokaH)// iti zrIvAcaspatimizraviracitAyAM pAtaJjalabhASyavyAkhyAyAM tattvavaizAradyAM vibhUtipAdas tRtIyaH//3// (p.175) (tatra caturthaH kaivalyapAdaH/) janmauSadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH//4.1// tad evaM prathamadvitIyatRtIyapAdaiH samAdhitatsAdhanatadvibhUtayaH prAdhAnyena vyutpAditAH/ itarat tu prAsaGgikam aupodghAtikaM coktam ihedAnIM taddhetukaM kaivalyaM vyutpAdanIyam/ na caitat kaivalyabhAgIyaM cittaM paralokaM ca paralokinaM vijJAnAtiriktaM cittakaraNakasukhAdyAtmakazabdAdyupabhoktAram AtmAnaM ca prasaMkhyAnaparamakASThAM ca vinA vyutpAdya zakyaM vaktum iti tad etat sarvam atra pAde vyutpAdanIyam itarac ca prasaGgAd upodghAtAd vA/ tatra prathamaM siddhacitteSu kaivalyabhAgIyaM cittaM nirdhArayitukAmaH paJcatayIM siddhim Aha --- janmauSadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH/ vyAcaSTe --- dehAntariteti/ svargopabhogabhAgIyAt karmaNo manuSyajAtIyAcaritAt kutazcin nimittAl labdhaparipAkAt kvacid devanikAye jAtamAtrasyaiva divyadehAntaritA siddhir aNimAdyA bhavatIti/ oSadhisiddhim Aha --- asurabhavaneSv iti/ manuSyo hi kutazcin nimittAd asurabhavanam upasaMprAptaH kamanIyAbhir asurakanyAbhir upanItaM rasAyanam upayujyAjarAmaraNatvam anyAz ca siddhIr AsAdayati/ ihaiva vA rasAyanopayogena yathA mANDavyo munI rasopayogAd vindhyavAsIti/ mantrasiddhim Aha --- mantrair iti/ tapaHsiddhim Aha --- tapaseti/ saMkalpasiddhim Aha --- kAmarUpIti/ yad eva kAmayate 'NimAdi tad ekapade 'sya bhavatIti/ yatra kAmayate zrotuM vA mantuM vA tatra tad eva zRNoti manute veti/ AdizabdAd darzanAdayaH saMgRhItA iti//4.1// jAtyantarapariNAmaH prakRtyApUrAt//4.2// samAdhijAH siddhayo vyAkhyAtA adhastane pAde/ atha catasRSu siddhiSv auSadhAdisAdhanAsu teSAm eva kAyendriyANAM jAtyantarapariNatir iSyate/ sA punar na tAvad upAdAnamAtrAt/ na hi tAvanmAtram upAdAnaM nyUnAdhikadivyAdivyabhAve 'sya bhavati/ no khalv avilakSaNaM kAraNaM kAryavailakSaNyAyAlam/ mAsyAkasmikatvaM bhUd ity AzaGkya pUrayitvA sUtraM (p.176) paThati --- tatra kAyendriyANAm anyajAtIyapariNatAnAM --- jAtyantapariNAmaH prakRtyApUrAt/ manuSyajAtipariNatAnAM kAyendriyANAM yo devatiryagjAtipariNAmaH sa khalu prakRtyApUrAt/ kAyasya hi prakRtiH pRthivyAdIni bhUtAni/ indriyANAM ca prakRtir asmitA, tadavayavAnupraveza ApUras tasmAd bhavati/ tad idam Aha --- pUrvapariNAmeti/ nanu yady ApUreNAnugrahaH kasmAt punar asau na sadAtana ity ata Aha --- dharmAdIti/ tad anena tasyaiva zarIrasya bAlyakaumArayauvanavArdhakAdIni ca nyagrodhadhAnAyAM nyagrodhatarubhAvaz ca vahnikaNikAyAs tRNarAzinivezitAyA vA prodbhavajjvAlAsahasrasamAliGgitagaganamaNDalatvaM ca vyAkhyAtam//4.2// nimittam aprayojakaM prakRtInAM varaNabhedas tu tataH kSetrikavat//4.3// prakRtyApUrAd ity uktaM tatredaM saMdihyate --- kim ApUraH prakRtInAM svAbhAviko dharmAdinimitto veti/ kiM prAptaM satISv api prakRtiSu kadAcid ApUrAd dharmAdinimittazravaNAc ca tannimitta eveti prAptam/ evaM prApta Aha --- nimittam aprayojakaM prakRtInAM varaNabhedas tu tataH kSetrikavat/ satyaM dharmAdayo nimittaM na tu prayojakAs teSAm api prakRtikAryatvAt/ na ca kAryaM kAraNaM prayojayati tasya tadadhInotpattitayA kAraNaparatantratvAt/ svatantrasya ca prayojakatvAt/ na khalu kulAlam antareNa (p.177) mRddaNDacakrasalilAdaya utpitsitenotpannena vA ghaTena prayujyante/ kiM tu svatantreNa kulAlena/ na ca puruSArtho 'pi pravartakaH/ kiM tu taduddezenezvaraH/ uddezyatAmAtreNa puruSArthaH pravartaka ity ucyate/ utpitsos tv asya puruSArthasyAvyaktasya sthitikAraNatvaM yuktam/ na caitAvatA dharmAdInAm animittatA pratibandhApanayanamAtreNa kSetrikavad upapatter IzvarasyApi dharmAdhiSThAnArthaM pratibandhApanaya eva vyApAro veditavyaH/ tad etan nigadavyAkhyAtena bhASyeNoktam//4.3// nirmANacittAny asmitAmAtrAt//4.4// prakRtyApUreNa siddhIH samarthya siddhivinirmitanAnAkAyavarticittaikatvanAnAtve vicArayati --- yadA tv iti/ tatra nAnAmanastve kAyAnAM praticittam abhiprAyabhedAd ekAbhiprAyAnurodhaz ca parasparapratisaMdhAnaM ca na syAtAM puruSAntaravat/ tasmAd ekam eva cittaM pradIpavad visAritayA bahUn api nirmANakAyAn vyApnotIti prApta Aha --- nirmANacittAny asmitAmAtrAt/ yad yAvaj jIvaccharIraM tat sarvam ekaikAsAdhAraNacittAnvitaM dRSTam/ tadyathA caitramaitrAdizarIram/ tathA ca nirmANakAyA iti siddhaM teSAm api prAtisvikaM mana ity abhiprAyeNAha --- asmitAmAtram iti//4.4// (p.178) pravRttibhede prayojakaM cittam ekam anekeSAm//4.5// yad uktam anekacittatva ekAbhiprAyAnurodhaz ca pratisaMdhAnaM ca na syAtAm iti tatrottaraM sUtram --- pravRttibhede prayojakaM cittam ekam anekeSAm/ abhaviSyad eSa doSo yadi cittam ekaM nAnAkAyavarti manonAyakaM na niramAsyat, tannirmANe tv adoSaH/ na caikaM gRhItvA kRtaM prAtisvikair manobhiH kRtaM vA nAyakanirmANena nijasyaiva manaso nAyakatvAd iti vAcyam/ pramANasiddhasya niyogaparyanuyogAnupapatter iti/ atra purANaM bhavati --- "ekas tu prabhuzaktyA vai bahudhA bhavatIzvaraH/ bhUtvA yasmAt tu bahudhA bhavaty ekaH punas tu saH// tasmAc ca manaso bhedA jAyante caita eva hi/ (vAyupurANam 66.143) ekadhA sa dvidhA caiva tridhA ca bahudhA punaH// yogIzvaraH zarIrANi karoti vikaroti ca/ prApnuyAd viSayAn kaizcit kaizcid ugraM tapaz caret// saMharec ca punas tAni sUryo razmigaNAn iva" (vAyupurANam 66.152) iti// tad etenAbhiprAyeNAha --- bahUnAM cittAnAm iti//4.5// tatra dhyAnajam anAzayam//4.6// tad evam uditeSu paJcasu siddhacitteSv apavargabhAgIyaM cittaM nirdhArayati --- tatra dhyAnajam anAzayam/ Azerata ity AzayAH karmavAsanAH klezavAsanAz ca/ ta ete na vidyante yasmiMs tad anAzayaM cittam apavargabhAgIyaM bhavatIty arthaH/ yato rAgAdinibandhanA pravRttir nAsty ato nAsti puNyapApAbhisaMbandhaH/ kasmAt punA rAgAdijanitA pravRttir nAstIty ata Aha --- kSINaklezatvAd iti/ dhyAnajasyAnAzayasya mano 'ntarebhyo vizeSaM darzayitum itareSAm AzayavattAm Aha --- itareSAM tv iti//4.6// (p.179) karmAzuklAkRSNaM yoginas trividham itareSAm//4.7// tatraiva ca hetuparaM sUtram avatArayati --- yata iti/ karmAzuklAkRSNaM yoginas trividham itareSAm/ padaM sthAnam/ cartuSu samavetA catuSpadI/ yad yAvad bahiHsAdhanasAdhyaM tatra sarvatrAsti kasyacit pIDA/ na hi vrIhyAdisAdhane 'pi karmaNi parapIDA nAsty avaghAtAdisamaye 'pi pipIlikAdivadhasaMbhavAt/ antato bIjAdivadhena stambAdibhedotpattipratibandhAt/ anugrahaz ca dakSiNAdinA brAhmaNAder iti/ zuklA tapaHsvAdhyAyadhyAnavatAm asaMnyAsinAm/ zuklatvam upapAdayati --- sA hIti/ azuklAkRSNA saMnyAsinAm/ saMnyAsino darzayati --- kSINeti/ karmAsaMbhavAt/ karmasaMnyAsino hi na kvacid bahiHsAdhanasAdhye karmaNi pravRttA iti na caiSAm asti kRSNaH karmAzayaH/ yogAnuSThAnasAdhyasya karmAzayaphalasyezvare samarpaNAn na zuklaH karmAzayaH/ niratyayaphalo hi zukla ucyate/ yasya phalam eva nAsti kutas tasya niratyayaphalatvam ity arthaH/ tad evaM catuSTayIM karmajAtim uktvA katamA kasyety avadhArayati --- tatrAzuklam iti//4.7// tatas tadvipAkAnuguNAnAm evAbhivyaktir vAsanAnAm//4.8// karmAzayaM vivicya klezAzayagatim Aha --- tatas tadvipAkAnuguNAnAm evAbhivyaktir vAsanAnAm/ yajjAtIyasya puNyajAtIyasyApuNyajAtIyasya vA karmaNo yo vipAko divyo vA nArako vA jAtyAyurbhogas tasya vipAkasyAnuguNAH/ tA evAha --- (p.180) yA vAsanAH karmavipAkam anuzerate 'nukurvanti/ divyabhogajanitA hi divyakarmavipAkAnuguNA vAsanAH/ na hi manuSyabhogavAsanAbhivyaktau divyakarmaphalopabhogasaMbhavaH/ tasmAt svavipAkAnuguNA eva vAsanAH karmAbhivyaJjanIyA iti bhASyArthaH//4.8// jAtidezakAlavyavahitAnAm apy AnantaryaM smRtisaMskArayor ekarUpatvAt//4.9// syAd etat/ manuSyasya prAyaNAnantaram adhigatamArjArabhAvasyAnantaratayA manuSyavAsanAyA evAbhivyaktvA bhavitavyam/ na khalv asti saMbhavo yad anantaradivasAnubhUtaM na smaryate vyavahitadivasAnubhUtaM ca smaryata ity ata Aha --- jAtidezakAlavyavahitAnAm apy AnantaryaM smRtisaMskArayor ekarUpatvAt/ bhavatu vRSadaMzavAsanAyA jAtyAdivyavadhis tathApi tasyAH phalata AnantaryaM vRSadaMzavipAkena karmaNA tasyA eva svavipAkAnuguNAyA abhivyaktau tatsmaraNasamutpAdAd ity Aha --- vRSadaMzavipAkodaya iti/ udety asmAd ity udayaH karmAzayaH/ punaz ca svavyaJjakAJjana evodiyAt, abhivyajyeta vipAkArambhAbhimukhaH kriyetety arthaH/ abhisaMskArakriyA upAdAya gRhItvA vyajyeta/ yadi vyajyeta svavipAkAnuguNA eva vAsanA gRhItvA vyajyetety arthaH/ Anantaryam eva phalataH kAraNadvArakam upapAdya kAryadvArakam upapAdayati --- kutaz ca smRtIti/ ekarUpatA sAdRzyam/ tad evAha --- yatheti/ nanv anubhavasarUpAz cet saMskArAs tathA saty anubhavA vizarArava ity ete 'pi vizarAravaH kathaM cirabhAvine 'nubhavAya (p.181) kalperann ity ata Aha --- te ca karmavAsanAnurUpAH/ yathApUrvaM sthAyi kSaNikakarmanimittam apy evaM kSaNikAnubhavanimitto 'pi saMskAraH sthAyI kiMcid bhedAdhiSThAnaM ca sArUpyam anyathAbhede tattvena sAdRzyAnupapatter ity arthaH/ sugamam anyat//4.9// tAsAm anAditvaM cAziSo nityatvAt//4.10// syAt etad vyajyeran pUrvapUrvatarajanmAbhisaMskRtA vAsanAH/ yadi pUrvapUrvatarajanmasadbhAve pramANaM syAt tad eva tu nAsti/ na ca jAtamAtrasya jantor harSazokadarzanamAtraM pramANaM bhavitum arhati, padmAdisaMkocavikAsavat svAbhAvikatvena tadupapatter ity ata Aha --- tAsAm anAditvaM cAziSo nityatvAt/ tAsAM vAsanAnAm anAditvaM ca na kevalam Anantaryam iti cArthaH/ AziSo nityatvAt/ AtmAziSo vAsanAnAm anAditve nityatvAvyabhicArAd iti/ nanu svAbhAvikatvenApy upapatter asiddham AziSo nityatvam ity ata Aha --- yeyam iti/ nAstikaH pRcchati --- kasmAt/ uttaraM --- jAtamAtrasya jantor iti/ ata evaitasmiJ janmany ananubhUtamaraNadharmakasya maraNam eva dharmaH so 'nanubhUto yena sa tathoktas tasya mAtur aGkAt praskhalataH kampamAnasya mAGgalyacakrAdilAJchitaM taduraHsUtram atigADhaM pANigrAham avalambamAnasya bAlakasya kampabhedAnumitA dveSAnuSakte duHkhe yA smRtis tannimitto maraNatrAsaH kathaM bhaved iti/ nanUktaM svabhAvAd ity ata Aha --- na ca svAbhAvikaM vastu nimittam upAdatte gRhNAti svotpattau/ etad uktaM bhavati --- bAlakasyedRzo dRzyamAnaH kampo bhayanibandhana IdRzakampatvAd asmadAdikampavat/ bAlakasya bhayaM dveSaduHkhasmRtinimittaM (p.182) bhayatvAd asmadAdibhayavat/ AgAmipratyavAyotprekSAlakSaNaM ca bhayaM na duHkhasmRtimAtrAd bhavati, api tu yato bibheti tasya pratyavAyahetubhAvam anumAya saMpraty api pratyavAyaM bhayaM ca vidadhyAd iti zaGkate/ tasmAd yajjAtIyAd anubhUtacarAd dveSAnuSaktaM duHkham upapAditaM tasya smaraNAt tajjAtIyasyAnubhUyamAnasya tadduHkhahetutvam anumAya tato bibheti/ na ca bAlakenAsmiJ janmani skhalanasyAnyatra duHkhahetutvam avagatam/ na ca tAdRzaM duHkham upalabdham/ tasmAt prAgbhavIyo 'nubhavaH pariziSyate/ tac caitad evaM prayogam Arohati --- jAtamAtrasya bAlasya smRtiH pUrvAnubhavanibandhanA smRtitvAd asmadAdismRtivad iti/ na ca padmasaMkocavikAsAv api svAbhAvikau/ na hi svAbhAvikaM kAraNAntaram apekSate, vahner auSNyaM praty api kAraNAntarApekSAprasaGgAt/ tasmAd Agantukam aruNakarasaMparkamAtram eva kamalinIvikAsakAraNam/ saMkocakAraNaM ca saMskAraH sthitisthApaka iti/ evaM smitAdyanumitaharSAdayo 'pi prAci bhave hetavo veditavyAH/ tad AstAM tAvat prakRtam upasaMharati --- tasmAd iti/ nimittaM labdhavipAkakAlaM karma/ pratilambho 'bhivyaktiH/ prasaGgataz cittaparimANavipratipattiM nirAcikIrSur vipratipattim Aha --- ghaTaprAsAdeti/ dehapradezavartikAryadarzanAd dehAd bahiH sadbhAve cittasya na pramANam asti/ na caitad aNuparimANaM dIrghazaSkulIbhakSaNAdAv aparyAyeNa jJAnapaJcakAnutpAdaprasaGgAt/ na cAnanubhUyamAnakramakalpanAyAM pramANam asti/ na caikam aNu mano nAnAdezair indriyair aparyAyeNa saMbandhum arhati/ tat pArizeSyAt kAyaparimANaM cittaM ghaTaprAsAdavartipradIpavat/ saMkocavikAzau puttikAhastidehayor asyotpatsyete/ zarIraparimANam evAkAraH parimANaM yasyety apare pratipannAH/ nanv evaM katham asya kSetrabIjasaMyogaH/ na khalv etad anAzrayaM mRtazarIrAn mAtRpitRdehavartinI lohitaretasI prApnoti paratantratvAt/ na hi sthANvAdiSv agacchatsu tacchAyA gacchati/ na cAgacchati paTe tadAzrayaM citraM gacchati/ tathA ca na saMsAraH syAd ity ata Aha --- tathA cAntarAbhAvaH saMsAraz ca yukta iti/ tathA ca zarIraparimANatve dehAntaraprAptaye (p.183) pUrvadehatyAgo dehAntaraprAptiz cAntarAsyAtivAhikazarIrasaMyogAd bhavatas tena khalv ayaM dehAntare saMcaret/ tathA ca purANam --- "aGguSThamAtraM puruSaM nizcakarSa yamo balAt" (mahAbhAratam 3.297.17) iti/ so 'yam antarAbhAvaH/ ata eva saMsAraz ca yukta iti/ tad etad amRSyamANaH svamatam Aha --- vRttir evAsya vibhunaz cittasya saMkocavikAsinIty AcAryaH svayaMbhUH pratipede/ idam atrAkUtaM --- yady anAzrayaM cittaM na dehAntarasaMcAri katham etad AtivAhikam Azrayate, tatrApi dehAntarakalpanAyAm anavasthA/ na cAsya dehAn niSkarSaH sAtivAhikasya saMbhavati/ niSkRSTasya cetasas tatsaMbandhAt/ astu tarhi sUkSmazarIram evA sargAd A ca mahApralayAn niyataM cittAnAm adhiSThAnaM SATkauzikazarIram adhyavarti/ tena hi cittam A satyalokAd A cAvIces tatra tatra zarIre saMcarati/ niSkarSaz cAsyopapannaH SATkauzikAt kAyAt/ tatra hi tadantarAbhAvas tasya niyatatvAt/ na cAsyApi sadbhAve pramANam asti/ na khalv etad adhyakSagocaraH/ na ca saMsAro 'syAnumAnam/ AcAryamatenApy upapatteH/ Agamas tu puruSasya niSkarSam Aha/ na ca cittaM vA sUkSmazarIraM vA puruSaH kiM tu citizaktir apratisaMkramA/ na cAsyA niSkarSaH saMbhavatIty aupacAriko vyAkhyeyaH/ tathA ca citez cittasya ca tatra tatra vRttyabhAva eva niSkarSArthaH/ yac ca smRtItihAsapurANeSu maraNAnantaraM pretazarIraprAptis tadvimokaz ca sapiNDIkaraNAdibhir ity uktaM tad anujAnImaH/ AtivAhikatvaM tasya na mRSyAmahe/ na cAtrAsti kazcid AgamaH/ labdhazarIra eva ca yamapuruSair api pAzabaddho nIyate/ na tv AtivAhikazarIraH/ tasmAd AhaMkArikatvAc cetaso 'haMkArasya ca gaganamaNDalavat trailokyavyApitvAd vibhutvaM manasaH/ evaM ced asya vRttir api vibhvIti sarvajJatApattir ity ata uktaM vRttir evAsyeti/ syAd etat/ cittamAtrAdhInAyA vRtteH saMkocavikAsau kutaH kAdAcitkAv ity ata Aha --- tac ca cittaM dharmAdinimittApekSam/ vRttau nimittaM vibhajate --- nimittaM ceti/ AdigrahaNenendriyadhanAdayo gRhyante/ zraddhAdIty atrApi vIryasmRtyAdayo gRhyante/ Antaratve saMmatim AcAryANAm Aha --- tathA coktam/ (p.184) vihAro vyApAraH/ prakRSTaM zuklaM, tayor bAhyAbhyantarayor madhye/ jJAnavairAgye tajjanito dharmaH (tajjanitau dharmau) kena bAhyasAdhyena dharmeNAtizayyete abhibhUyete/ jJAnavairAgyajAv eva dharmau tam abhibhavataH, bIjabhAvAd apanayata ity arthaH/ atraiva suprasiddham udAharaNam Aha --- daNDakAraNyam iti//4.10// hetuphalAzrayAlambanaiH saMgRhItatvAd eSAm abhAve tadabhAvaH//4.11// athaitAz cittavRttayo vAsanAz cAnAdayaz cet katham AsAm ucchedaH/ na khalu citizaktir anAdir ucchidyata ity ata Aha --- hetuphalAzrayAlambanaiH saMgRhItatvAd eSAm abhAve tadabhAvaH/ anAder api samucchedo dRSTaH/ tadyathAnAgatatvasyeti savyabhicAratvAd asAdhanam/ citizaktis tu vinAzakAraNAbhAvAn na vinazyati, na tv anAditvAt/ uktaM ca vAsanAnAm anAdInAm api samucchede kAraNaM sUtreNeti/ anugrahopaghAtAv api dharmAdharmAdinimittam upalakSayataH/ tena surApAnAdayo 'pi saMgRhItA bhavanti/ netrI nAyikA/ atraiva hetum Aha --- mUlam iti/ pratyutpannatA vartamAnatA na tu dharmasvarUpotpAdaH/ atraiva hetum Aha --- na hIti/ yad abhimukhIbhUtaM vastu kAminIsaMparkAdi/ vyApakAbhAve vyApyasyAbhAva iti sUtrArthaH//4.11// (p.185) atItAnAgataM svarUpato 'sty adhvabhedAd dharmANAm//4.12// uttarasUtram avatArayituM zaGkate --- nAstIti/ asata iti tu saMpAtAyAtaM nidarzanAya vA/ atItAnAgataM svarUpato 'sty adhvabhedAd dharmANAm/ nAsatAm utpAdo na satAM vinAzaH kiM tu satAm eva dharmANAm adhvabhedapariNAma evodayavyayAv iti sUtrArthaH/ anubhUtA prAptA yena vyaktis tat tathA/ saMprati vyaktir nAstIti yAvat/ itaz ca traikAlye 'pi dharmaH sann ity Aha --- yadi ceti/ na hy asaJjJAnaviSayaH saMbhavatIti nirupAkhyatvAd viSayAvabhAsaM hi vijJAnaM nAsati viSaye bhavati/ traikAlyaviSayaM ca vijJAnaM yoginAm asmadAdInAM ca vijJAnam asati viSaye notpannaM syAt/ utpadyate ca/ tasmAd atItAnAgate sAmAnyarUpeNa samanugate sta iti/ evam anubhavato jJAnaM viSayasattve hetur uktam/ uddezyatvAd apy anAgatasya viSayatvena sattvam evety Aha --- kiM ca bhogabhAgIyasyeti/ kuzalo nipuNaH/ anuSTheye 'pi ca yad yan nimittaM tat sarvaM naimittike saty eva vizeSam Adhatte/ yathA kANDalAvavedAdhyAyAdayaH/ na khalv ete kANDalAvAdayo 'santam utpAdayanti/ sata eva tu tatprAptivikArau kurvanti/ evaM kulAlAdayo 'pi sata eva ghaTasya vartamAnIbhAvahetava ity Aha --- sataz ceti/ yadi tu vartamAnatvAbhAvAd atItAnAgatayor asattvaM hanta bho vartamAnasyApy abhAvo 'tItAnAgatatvAbhAvAt/ adhvaviziSTatayA tu sattvaM trayANAm apy aviziSTam ity abhiprAyeNAha (p.186) --- dharmI ceti/ pratyekam avasthAnaM pratyavasthitir iti/ dravyata iti dravye dharmiNi sArvavibhaktikas tasiH/ yady atItAnAgatAv atItAnAgatatve na stas tarhi vartamAnasamaye tattvAbhAvAn na syAtAm ity ata Aha --- ekasya ceti/ prakRtam upasaMharati --- iti nAbhUtvA bhAva iti//4.12// te vyaktasUkSmA guNAtmAnaH//4.13// syAd etat/ ayaM tu nAnAprakAro dharmidharmAvasthApariNAmarUpo vizvabhedaprapaJco na pradhAnAd ekasmAd bhavitum arhati/ na hy avilakSaNAt kAraNAt kAryabhedasaMbhava ity ata Aha --- te vyaktasUkSmA guNAtmAnaH/ te tryadhvAno dharmA vyaktAz ca sUkSmAz ca guNAtmAno na traiguNyAtiriktam eSAm asti kAraNam/ vaicitryaM tu tadAhitAnAdiklezavAsanAnugatAd vaicitryAt/ yathoktaM vAyupurANe --- "vaizvarUpyAt pradhAnasya pariNAmo 'yam adbhutaH" [vAyupurANam 53.120] iti/ vyaktAnAM pRthivyAdInAm ekAdazendriyANAM ca vartamAnAnAm atItAnAgatatvaM SaDavizeSA yathAyogaM bhavanti/ saMprati vizvasya nityAnityarUpe vibhajan nityarUpam Aha --- sarvam idam iti/ dRzyamAnaM saMnivezaH saMsthAnabhedavAn pariNAma ity arthaH/ atraiva SaSTitantrazAstrasyAnuziSTiH/ (p.187) mAyeva na tu mAyA/ sutucchakaM vinAzi/ yathA hi mAyAhnAyaivAnyathA bhavati evaM vikArA apy AvirbhAvatirobhAvadharmANaH pratikSaNam anyathA/ prakRtir nityatayA mAyAvidharmiNI paramArtheti//4.13// pariNAmaikatvAd vastutattvam//4.14// bhavatu traiguNyasyetthaM pariNAmavaicitryam ekas tu pariNAmaH pRthivIti vA toyam iti vA kuta Atmana ekatvavirodhAd ity AzaGkya sUtram avatArayati --- yadA tu sarve guNA iti/ pariNAmaikatvAd vastutattvam/ bahUnAm apy ekaH pariNAmo dRSTaH/ tadyathA gavAzvamahiSamAtaGgAnAM rumAnikSiptAnAm eko lavaNatvajAtIyalakSaNaH pariNAmo vartitailAnalAnAM ca pradIpa iti/ evaM bahutve 'pi guNAnAM pariNAmaikatvaM, tatas tanmAtrabhUtabhautikAnAM pratyekaM tattvam ekatvam/ grahaNAtmakAnAM sattvapradhAnatayA prakAzAtmanAm ahaMkArAvAntarakAryANAM karaNabhAvenaikaH pariNAmaH zrotram indriyam/ teSAm eva guNAnAM tamaHpradhAnatayA jaDatvena grAhyAtmakAnAM zabdatanmAtrabhAvenaikaH pariNAmaH zabdo viSayaH/ zabda iti zabdatanmAtram/ viSaya iti jaDatvam Aha na tu tanmAtrasya zrotraviSayatvasaMbhava iti/ zeSaM sugamam/ atha vijJAnavAdinaM vainAzikam utthApayati --- nAsty artho vijJAnavisahacara iti/ yadi hi bhUtabhautikAni vijJAnamAtrAd bhinnAni bhaveyus tatas tadutpattikAraNam IdRzaM pradhAnaM kalpyeta, na tu tAni vijJAnAtiriktAni santi paramArthataH/ tat kathaM pradhAnakalpanaM kathaM ca grahaNAnAm indriyANAm ahaMkAravikArANAM kalpaneti/ tathA hi --- jaDasyArthasya svayam aprakAzatvAn nAsty artho vijJAnavisahacaraH/ sAhacaryaM saMbandhaH/ tadabhAvo visahacaratvam/ (p.188) vir abhAvArthaH/ vijJAnAsaMbandho nAsti vyavahArayogya ity arthaH/ asti tu jJAnam arthavisahacaraM tasya svayaMprakAzatvena svagocarAstitAvyavahAre kartavye jaDam arthaM pratyapekSAbhAvAt/ tad anena vedyatvasahopalambhaniyamau sUcitau vijJAnavAdinA/ tau caivaM prayogam ArohataH --- yad vedyate yena vedanena tat tato na bhidyate/ yathA jJAnasyAtmA/ vedyante ca bhUtabhautikAnIti viruddhavyAptopalabdhir niSedhyabhedaviruddhenAbhedena vyAptaM vedyatvaM dRzyamAnaM svavyApakam abhedam upasthApayat tadviruddhaM bhedaM pratikSipatIti/ tathA yad yena niyatasahopalambhaM tat tato na bhidyate/ yathaikasmAc candrAd dvitIyaz candraH/ niyatasahopalambhaz cArtho jJAneneti vyApakaviruddhopalabdhiH/ niSedhyabhedavyApakAniyamaviruddho niyamo 'niyamaM nivartayaMs tadvyAptaM bhedaM pratikSipatIti/ syAd etat/ arthaz cen na bhinno jJAnAt kathaM bhinnavat pratibhAsata ity ata Aha --- kalpitam iti/ yathAhur vainAzikAH --- "sahopalambhaniyamAd abhedo nIlataddhiyoH/ bhedaz ca bhrAntivijJAnair dRzya indAv ivAdvaye" iti// kalpitatvaM vizadayati --- jJAnaparikalpaneti/ nirAkaroti --- ta iti/ te kathaM zraddheyavacanAH syur iti saMbandhaH/ pratijJAnam upasthitaM pratyupasthitam/ katham --- tatheti/ yathA yathAvabhAsata idaMkArAspadatvena tathA tathA svayam upasthitaM na tu kalpanopakalpitaM vijJAnaviSayatApannam/ svamAhAtmyeneti vijJAnakAraNatvam arthasya darzayati/ yasmAd arthena svakIyayA grAhyazaktyA vijJAnam ajani tasmAd arthasya grAhakaM tad evaMbhUtaM vastu katham apramANAtmakena vikalpavijJAnabalena vikalpasyAprAmANikatvAt tadbalasyApi tadAtmano 'pramANAtmakatvaM, tena vastusvarUpam utsRjyopaplutaM kRtvA/ upagRhyeti kvacid pAThaH/ tatrApi sa evArthaH/ tad evApalapantaH zraddhAtavyavacanAH syur iti/ idam atrAkUtam --- sahopalambhaniyamaz ca vedyatvaM ca hetU saMdigdhavyatirekatayA naikAntikau/ tathA hi --- jJAnAkArasya bhUtabhautikAder yad etad bAhyatvaM sthUlatvaM ca bhAsete na te jJAne saMbhavataH/ tathA hi nAnAdezavyApitA sthaulyaM vicchinnadezatA ca bAhyatvam/ na caikavijJAnasya nAnAdezavyApitA (p.189) vicchinnadezatA copapadyate/ taddezatvAtaddezatvalakSaNaviruddhadharmasaMsargasyaikatrAsaMbhavAt saMbhave vA trailokyasyaikatvaprasaGgAt/ ata evAstu vijJAnabheda iti cet/ hanta bhoH paramasUkSmagocarANAM pratyayAnAM parasparavArtAnabhijJAnAM svagocaramAtrajAgarUkANAM kutastyo 'yaM sthUlAvabhAsaH/ na ca vikalpagocaro 'bhilApaH saMsargAbhAvAd vizadapratibhAsatvAc ca/ na ca sthUlam AlocitaM yatas tadupAdhikasya vizadatA bhavet tatpRSThabhAvinaH/ na cAvikalpavad vikalpo 'pi svAkAramAtragocaras tasya cAsthUlatvAn na sthUlagocaro bhavitum arhati/ tasmAd bAhye ca pratyaye sthUlasya bAhyasya cAsaMbhavAd alIkam etad AsthAtavyam/ na cAlIkaM vijJAnAd abhinnaM vijJAnasya tadvat tucchatvaprasaGgAt/ tathA ca vedyatvasyAbhedavyApyatvAbhAvAt kuto bhedapratipakSatvam/ sahopalambhaniyamaz ca sadasator iva vijJAnasthaulyayoH sator api svabhAvAd vA kutazcit pratibandhAd vopapatsyate/ tasmAd anaikAntikatvAd etau hetvAbhAsau vikalpamAtram eva bAhyAbhAve prasuvAte/ na ca pratyakSamAhAtmyaM vikalpamAtreNApodyate/ tasmAt sAdhUktaM katham apramANAtmakena vikalpajJAnabaleneti/ etena pratyayatvam api svapnAdipratyayadRSTAntena nirAlambanatvasAdhanam apAstam/ prameyavikalpas tv avayavivyavasthApanena pratyuktaH/ vistaras tu nyAyakaNikAyAm anusaraNIya iti tad iha kRtaM vistareNeti//4.14// vastusAmye cittabhedAt tayor vibhaktaH panthAH//4.15// tad evam utsUtraM bhASyakRd vijJAnAtiriktasthApane yuktim uktvA sautrIM yuktim avatArayati --- kutaz caitad iti/ vastusAmye cittabhedAt tayor vibhaktaH panthAH/ yannAnAtve yasyaikatvaM tat tato 'tyantaM bhidyate/ yathA caitrasya jJAnam ekaM bhinnebhyo devadattaviSNumitramaitrapratyayebhyo bhidyate/ jJAnanAnAtve 'pi cArtho na bhidyata iti bhavati vijJAnebhyo 'nyaH/ abhedaz cArthasya jJAnabhede 'pi pramAtQNAM parasparapratisaMdhAnAd avasIyate/ asti hi raktadviSTavimUDhamadhyasthAnAm ekasyAM yoSiti pratIyamAnAyAM pratisaMdhAnaM yA tvayA dRzyate saiva mayApIti/ tasmAd vastusAmye cittabhedAj jJAnabhedAt tayor arthajJAnayor vibhaktaH panthAH svarUpabhedopAyaH/ sukhajJAnaM kAntAyAM kAntasya, sapatnInAM duHkhajJAnam/ caitrasya tu tAm avindato mUDhajJAnaM viSAdaH/ syAd etat/ ya ekasya cittena parikalpitaH (p.190) kAminIlakSaNo 'rthas tenaivAnyeSAm api cittam uparajyata iti sAdhAraNam upapadyata ity ata Aha --- na cAnyeti/ tathA saty ekasmin nIlajJAnavati sarva eva nIlajJAnavantaH syur iti/ nanv arthavAdinAm apy eko 'rthaH kathaM sukhAdibhedabhinnavijJAnahetuH/ na hy avilakSaNAt kAraNAt kAryabhedo yukta ity ata Aha --- sAMkhyapakSa iti/ ekasyaiva bAhyasya vastunas traiguNyapariNAmasya trairUpyam upapannam/ evam api sarveSAm avizeSeNa sukhaduHkhamohAtmakaM vijJAnaM syAd ity ata Aha --- dharmAdinimittApekSaM rajaHsahitaM sattvaM dharmApekSaM sukhajJAnaM janayati/ sattvam eva tu vigalitarajaskaM vidyApekSaM mAdhyasthyajJAnam iti/ te ca dharmAdayo na sarve sarvatra puruSe santi kiM tu kazcit kvacid ity upapannA vyavastheti/ atra kecid AhuH prAvAdukA jJAnasahabhUr evArtho bhogyatvAt sukhAdivad iti/ etad uktaM bhavati --- bhavatv artho jJAnAd vyatiriktas tathApy asau jaDatvAn na jJAnam antareNa zakyaH pratipattum/ jJAnena tu bhAsanIyaH/ tathA ca jJAnasamaya evAsti nAnyadA pramANAbhAvAd iti/ tad etad utsUtraM tAvad dUSayati bhASyakAraH --- ta etayA dvAreti/ vastu khalu sarvacittasAdhAraNam anekakSaNaparamparohyamAnaM pariNAmAtmakam anubhUyate laukikaparIkSakaiH/ tac ced vijJAnena saha bhaven nUnam evaMvidham evaM ced idamaMzasyopari ko 'yam anurodho yena so 'pi nApahnUyetety arthaH//4.15// (p.191) na caikacittatantraM vastu tad apramANakaM tadA kiM syAt//4.16// mA vA bhUd idaMaMzasyApahnavo jJAnasahabhUr evAstv arthas tatrApy Aha --- na caikacittatantraM vastu tad apramANakaM tadA kiM syAt/ yad dhi ghaTagrAhi cittaM tad yadA paTadravyavyagratayA na ghaTe vartate/ yad vA vivekaviSayam AsIt tad eva ca nirodhaM samApadyate tadA ghaTajJAnasya vA vivekajJAnasya vAbhAvAd viveko vA ghaTo vA jJAnabhedamAtrajIvanas tannAzAn naSTa eva syAd ity Aha --- ekacitteti/ kiM tat syAn na syAd ity arthaH/ saMbadhyamAnaM ca cittena tadvastu viveko vA ghaTo vA kuta utpadyeta/ niyatakAraNAnvayavyatirekAnuvidhAyibhAvAni hi kAryANi na svakAraNam ativartya kAraNAntarAd bhavitum Izate/ mA bhUd akAraNatve teSAM kAdAcitkatvavyAghAtaH/ na ca tajjJAnakAraNatvam eva tatkAraNatvam iti yuktam/ AzAmodakasya modakasya copayujyamAnasya rasavIryavipAkAdisAmyaprasaGgAt/ tasmAt sAdhUktaM saMbadhyamAnaM vA (ca) punaz citteneti/ api ca yo yo 'rvAgbhAgaH sa sarvo madhyaparabhAgavyAptaH/ jJAnAdhIne sadbhAve tv asyAnanubhUyamAnatvAn madhyaparabhAgau na sta iti vyApakAbhAvAd arvAgbhAgo 'pi na syAd ity arthAbhAvAt kuto jJAnasahabhUr artha ity Aha --- ye cAsyeti/ anupasthitA ajJAtAH/ upasaMharati --- tasmAd iti/ sugamaM zeSam//4.16// (p.192) taduparAgApekSitvAc cittasya vastu jJAtAjJAtam//4.17// syAd etad arthaz cet svatantraH, sa ca jaDasvabhAva iti na kadAcit prakAzeta/ prakAzane vA jaDatvam apy asyApagatam iti bhAvo 'py apagacchet/ na jAtu svabhAvam apahAya bhAvo vartitum arhati/ na cendriyAdyAdheyo jaDasvabhAvasyArthasya dharmaH prakAzata iti sAMpratam/ arthadharmatve nIlatvAdivat sarvapuruSasAdhAraNa ity ekaH zAstrArtha iti sarva eva vidvAMsaH prasajyeran na jAlmaH kazcid asti/ na cAtItAnAgatayor dharmaH pratyutpanno yuktaH/ tasmAt svatantro 'rtha upalambhaviSaya iti manorathamAtram etad ity ata Aha --- taduparAgApekSitvAc cittasya vastu jJAtAjJAtam/ jaDasvabhAvo 'py artha indriyapraNADikayA cittam uparaJjayati/ tad evaMbhUtaM cittadarpaNam upasaMkrAntapratibimbA citizaktiz cittam arthoparaktaM cetayamAnArtham anubhavati, na tv arthe kiMcit prAkaTyAdikam Adhatte/ nApy asaMbaddhA cittena tatpratibimbasaMkrAnter uktatvAd iti/ yady api ca sarvagatatvAc cittasya cendriyasya cAhaMkArikasya viSaye nAsti saMbandhas tathApi yatra zarIre vRttimac cittaM tena saha saMbandho viSayANAm ity ayaskAntamaNikalpA ity uktam/ ayaHsadharmakaM cittam iti/ indriyapraNADikayAbhisaMbandhyoparaJjayanti/ ata eva cittaM pariNAmIty Aha --- vastuna iti//4.17// sadA jJAtAz cittavRttayas tatprabhoH puruSasyApariNAmitvAt//4.18// tad evaM cittavyatirekiNam artham avasthApya tebhyaH pariNatidharmakebhyo vyatiriktam AtmAnam AdarzayituM tadvaidharmyam apariNAmitvam asya vaktuM pUrayitvA sUtraM paThati --- yasya tu tad eva cittaM viSayas tasya --- sadA jJAtAz cittavRttayas tatprabhoH puruSasyApariNAmitvAt/ kSiptamUDhavikSiptaikAgratAvasthitaM cittam A nirodhAt sarvadA puruSeNAnubhUyate vRttimat tat kasya hetor yataH puruSo 'pariNAmI pariNAmitve cittavat puruSo 'pi jJAtAjJAtaviSayo bhavet/ (p.193) jJAtaviSaya eva tv ayam/ tasmAd apariNAmI/ tataz ca pariNAmibhyo 'tiricyata iti/ tad etad Aha --- yadi cittavad iti/ sadA jJAtatvaM tu manasaH savRttikasya tasya yaH prabhuH svAmI bhokteti yAvat/ tasya prabhoH puruSasyApariNAmitvam anumApayati/ tathA cApariNAminas tasya puruSasya pariNAminaz cittAd bheda iti bhAvaH//4.18// na tat svAbhAsaM dRzyatvAt//4.19// atra vainAzikam utthApayati --- syAd AzaGketi/ ayam arthaH --- syAd etad evaM yadi cittam Atmano viSayaH syAt, api tu svaprakAzam etad viSayAbhAsaM pUrvacittaM pratItya samutpannaM tat kutaH puruSasya sadAjJAtaviSayatvaM kutastarAM vApariNAmitayA pariNAminaz cittAd bheda iti/ na tat svAbhAsaM dRzyatvAt/ bhaved etad evaM yadi svasaMvedanaM cittaM syAn na tv etad asti/ tad dhi pariNAmitayA nIlAdivad anubhavavyApyaM yac cAnubhavavyApyaM na tat svAbhAsaM bhavitum arhati svAtmani vRttivirodhAt/ na hi tad eva kriyA ca karmakArakaM ca/ na hi pAkaH pacyate chidA vA chidyate/ puruSas tv apariNAmI nAnubhavakarmeti nAsmin svayaMprakAzatA na yujyate/ aparAdhInaprakAzatA hy asya svayaMprakAzatA nAnubhavakarmatA/ tasmAd dRzyatvAd darzanakarma cittaM na svAbhAsam/ AtmaprakAzapratibimbatayaiva cittasya tadvRttiviSayAH prakAzanta iti bhAvaH/ nanu dRzyo 'gniH svayaMprakAzaz ca/ na hi yathA ghaTAdayo 'gninA vyajyanta evam agnir agnyantareNety ata Aha --- na cAgnir atreti/ kasmAt/ na hIti/ mA nAmAgnir agnyantarAt prakAziSTa vijJAnAt tu prakAzata iti na svayaM prakAzata iti na vyabhicAra ity arthaH/ (p.194) prakAzaz cAyam iti/ ayam iti puruSasvabhAvAt prakAzAd vyavacchinatti, kriyArUpaH prakAza iti yAvat/ etad uktaM bhavati --- yA yA kriyA sA sA sarvA kartRkaraNakarmasaMbandhena dRSTA/ yathA pAko dRSTaz caitrAgnitaNDulasaMbandhena yathA vA prakAzanam/ tathA ca prakAzo 'pi kriyeti tayApi tathA bhavitavyam/ saMbandhaz ca bhedAzrayo nAbhede saMbhavatIty arthaH/ kiM ca svAbhAsaM cittam ity agrAhyam eva kasyacid iti zabdArthaH/ syAd etat/ mA bhUd grAhyaM cittam/ na hi grahaNasyAkAraNasyAvyApakasya ca nivRttau cittanivRttir ity ata Aha --- svabuddhIti/ buddhiz cittaM, pracArA vyApArAH, sattvAH prANinaH, cittasya vRttibhedAH krodhalobhAdayaH svAzrayeNa cittena svaviSayeNa ca saha pratyAtmam anubhUyamAnAz cittasyAgrAhyatAM vighaTayantIty arthaH/ svabuddhipracArapratisaMvedanam eva vizadayati --- kruddho 'ham iti//4.19// ekasamaye cobhayAnavadhAraNam//4.20// ekasamaye cobhayAnavadhAraNam/ svAbhAsaM viSayAbhAsaM cittam iti bruvANo na tAvad yenaiva vyApAreNAtmAnam avadhArayati tenaiva viSayam apIti vaktum arhati/ na hy avilakSaNo vyApAraH kAryabhedAya paryAptas tasmAd vyApArabhedo 'GgIkartavyaH/ na ca vainAzikAnAm utpattibhedAtirikto 'sti vyApAraH/ na caikasyA evotpatter avilakSaNAyAH kAryavailakSaNyasaMbhavaH/ tasyAkasmikatvaprasaGgAt/ na caikasyotpattidvayasaMbhavaH/ tasmAd arthasya ca jJAnarUpasya cAvadhAraNaM naikasmin samaya iti/ tad etad bhASyeNocyate --- na caikasmin kSaNa iti/ tathA coktaM vainAzikaiH --- "bhUtir yeSAM kriyA saiva kArakaM saiva cocyate" iti/ tasmAd dRzyatvam etac cittasya sadAtanaM svAbhAsatvam apanayad draSTAraM ca draSTur apariNAmitvaM ca darzayatIti siddham//4.20// (p.195) cittAntaradRzye buddhibuddher atiprasaGgaH smRtisaMkaraz ca//4.21// punar vainAazikam utthApayati --- syAn matiH/ mA bhUd dRzyatvena svasaMvedanam/ evam apy AtmA na sidhyati/ svasaMtAnavartinA caramacittakSaNena svarasaniruddhasvajanakacittakSaNagrahaNAd ity arthaH/ samaM ca tajjJAnatvenAnantaraM cAvyavahitatvena samanantaraM tena/ cittAntaradRzye buddhibuddher atiprasaGgaH smRtisaMkaraz ca/ buddhir iti cittam ity arthaH/ nAgRhItA caramA buddhiH pUrvabuddhigrahaNasamarthA/ na hi buddhyAsaMbaddhA pUrvabuddhir buddhA bhavitum arhati/ na hy agRhItadaNDo daNDinam avagantum arhati/ tasmAd anavastheti/ vijJAnavedanAsaMjJArUpasaMskArAH skandhAH/ sAMkhyayogAdayaH pravAdAH sAMkhyAz ca yogAz ca ta evAdayo yeSAM vaizeSikAdipravAdAnAM te sAMkhyayogAdayaH pravAdAH/ sugamam anyat//4.21// citer apratisaMkramAyAs tadAkArApattau svabuddhisaMvedanam//4.22// syAd etat/ yadi cittaM na svAbhAsaM nApi cittAntaravedyam AtmanApi kathaM bhokSyate cittam/ na khalv AtmanaH svayaMprakAzasyApy asti kAcit kriyA/ na ca tAm antareNa kartA na cAsaMbaddhaz cittena karmaNA tasya bhoktAtiprasaGgAd ity AzayavAn pRcchati --- (p.196) katham iti/ sUtreNottaram Aha --- citer apratisaMkramAyAs tadAkArApattau svabuddhisaMvedanam/ yat tad avocad vRttisArUpyam itaratra [yogasUtram 1.4] iti tad itaH samutthitam/ citeH svabuddhisaMvedanaM buddhes tadAkArApattau citipratibimbAdhAratayA tadrUpatApattau satyAm/ yathA hi candramasaH kriyAm antareNApi saMkrAntacandrapratibimbam amalaM jalam acalaM calam ivAlavAlam arAlam iva candramasam avabhAsayati evaM vinApi citivyApAram upasaMkrAntacitipratibimbaM cittaM svagatayA kriyayA kriyAvatIm asaMgatAm api saMgatAM citizaktim avabhAsayad bhogyabhAvam AsAdayad bhoktRbhAvam ApAdayati tasyA iti sUtrArthaH/ bhASyam apy etad artham asakRt tatra tatra vyAkhyAtam iti na vyAkhyAtam atra/ buddhivRttyaviziSTatve jJAnavRtter Agamam udAharati --- tathA coktaM --- na pAtAlam iti/ zAzvatasya zivasya brahmaNo vizuddhasvabhAvasya citicchAyApannAM manovRttim eva citicchAyApannatvAc citer apy aviziSTAM guhAM vedayante/ tasyAm eva guhAyAM tad guhyaM brahma tadapanaye tu svayaMprakAzam anAvaraNam anupasargaM pradyotate caramadehasya bhagavata iti//4.22// draSTRdRzyoparaktaM cittaM sarvArtham//4.23// tad evaM dRzyatvena cittasya pariNAminas tadatiriktaH pumAn apariNatidharmopapAditaH saMprati lokapratyakSam apy atra pramANayati --- ataz caitad iti/ avazyaM caitad ity arthaH/ draSTRdRzyoparaktaM cittaM sarvArtham/ yathA hi nIlAdyanuraktaM cittaM nIlAdyarthaM pratyakSeNaivAvasthApayati evaM (p.197) draSTRcchAyApattyA tadanuraktaM cittaM draSTAram api pratyakSeNAvasthApayati/ asti hi tryAkAraM jJAnaM nIlam ahaM saMpratyemIti/ tasmAj jJeyavat tajjJAtApi pratyakSasiddho 'pi na vivicyAvasthApito yathA jale candramaso bimbam/ na tv etAvatA tad apratyakSam/ na cAsya jalagatatve tad apramANam iti candrarUpe 'py apramANaM bhavitum arhati/ tasmAc cittapratibimbatayA caitanyagocarApi cittavRttir na caitanyAgocareti/ tad idaM sarvArthatvaM cittasyeti/ tad etad Aha --- mano hIti/ na kevalaM tadAkArApattyA mantavyenArthenoparaktaM mano 'pi tu svayaM ceti/ cakAro bhinnakramaH puruSeNety asyAnantaraM draSTavyaH/ tacchAyApattiH puruSasya vRttiH/ iyaM ca caitanyacchAyApattiz cittasya vainAzikair abhyupetavyA/ katham anyathA citte caitanyam eta AropayAM babhUvur ity Aha --- tad aneneti/ kecid vainAzikA bAhyArthavAdinaH/ apare vijJAnamAtravAdinaH/ nanu yadi cittam eva draSTrAkAraM dRzyAkAraM cAnubhUyate hanta cittAd abhinnAv evAstAM draSTRdRzyau/ yathAhuH --- "abhinno 'pi hi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH/ grAhyagrAhakasaMvittibhedavAn iva lakSyate" iti// (cf. pramANavArttikam 3.353) tat katham ete 'nukampanIyA ity ata Aha --- samAdhiprajJAyAm iti/ te khalUktAbhir upapattibhiz cittAtiriktaM puruSam abhyupagamyApy aSTAGgayogopadezena samAdhiprajJAyAm AtmagocarAyAm avatArya bodhayitavyAH/ tadyathA --- samAdhiprajJAyAM prajJeyo 'rtha AtmA pratibimbIbhUto 'nyaH kasmAt tasyAtmana AlambanIbhUtatvAt/ atha cittAd abhinnam eva kasmAn nAlambanaM bhavatIti (p.198) yadi yuktibodhito 'pi vaiyAtyAd vadet tatra hetum Aha --- sa ced AtmarUpo 'rthaz cittamAtraM syAn na tu tato vyatiriktas tataH kathaM prajJayaiva prajJArUpam avadhAryeta svAtmani vRttivirodhAt/ upasaMharati --- tasmAd iti/ samIcInopadezenAnukampitA bhavantIty Aha --- evam iti/ jAtitaH svabhAvata ity arthaH//4.23// tad asaMkhyeyavAsanAbhiz citram api parArthaM saMhatyakAritvAt//4.24// cittAtiriktAtmasadbhAve hetvantaram avatArayati --- kutaz ceti/ tad asaMkhyeyavAsanAbhiz citram api parArthaM saMhatyakAritvAt/ yady apy asaMkhyeyAH karmavAsanAH klezavAsanAz ca cittam evAdhizerate na tu puruSam/ tathA ca vAsanAdhInA vipAkAz cittAzrayatayA cittasya bhoktRtAm Avahanti, bhoktur arthe ca bhogyam iti sarvaM cittArthaM prAptaM, tathApi tac cittam asaMkhyeyavAsanAvicitram api parArtham/ kasmAt/ saMhatyakAritvAd iti sUtrArthaH/ vyAcaSTe --- tad etad iti/ syAd etac cittaM saMhatyApi kariSyati svArthaM ca bhaviSyati kaH khalu virodha iti yadi kazcid brUyAt taM pratyAha --- saMhatyakAriNeti/ sukhacittam iti bhogam upalakSayati/ tena duHkhacittam api draSTavyam/ jJAnam ity apavarga uktaH/ etad uktaM bhavati --- sukhaduHkhe citte pratikUlAnukUlAtmake nAtmani saMbhavataH/ svAtmani vRttivirodhAt/ na cAnyo 'pi saMhatyakArI sAkSAt paramparayA vA sukhaduHkhe vidadhAnas tAbhyAm anukUlanIyaH pratikUlanIyo vA/ tasmAd yaH sAkSAt paramparayA vA na sukhaduHkhayor vyApriyate sa evAbhyAm anukUlanIyaH pratikUlanIyo vA/ sa ca nityodAsInaH puruSa evam (p.199) apavRjyate yena jJAnena tasyApi jJeyatantratvAt svAtmani ca vRttivirodhAn na jJAnArthatvam/ na bAhyaviSayAd asmAd apavargasaMbhavo videhaprakRtilayAnAm apavargAsaMbhavAt/ tasmAt tajjJAnam api puruSArtham eva na tat svArthaM nApi paramAtrArtham/ saMhataparArthatve cAnavasthAprasaGgAd asaMhataparArthasiddhir iti//4.24// vizeSadarzina AtmabhAvabhAvanAnivRttiH//4.25// tad evaM kaivalyamUlabIjaM yuktimayam Atmadarzanam uktvA tadupadezAdhikRtaM puruSam anadhikRtapuruSAntarAd vyAvRttam Aha --- vizeSadarzina AtmabhAvabhAvanAnivRttiH/ yasyAtmabhAve bhAvanAsti tasyASTAGgayogopadezAd anutiSThato yuJjAnasya tatparipAkAc cittasattvapuruSayor vizeSadarzanAd AtmabhAvabhAvanA nivartate/ yasyAtmabhAvabhAvanaiva nAsti nAstikasya tasyopadezAnadhikRtasyAparinizcitAtmatatparalokabhAvasya nopadezo na vizeSadarzanaM nAtmabhAvabhAvanAnivRttir iti sUtrArthaH/ nanv AtmabhAvabhAvanAyAz cittavartinyAH kuto 'vagama ity ata Aha --- yathA prAvRSIti/ prAgbhavIyaM tattvadarzanabIjam apavargabhAgIyaM yat karmASTAGgayogAnuSThAnaM tad ekadezAnuSThAnaM vA tadabhinirvartitam astIty anumIyate/ tasya cAtmabhAvabhAvanAvazyam eva svAbhAvikI vastvabhyAsaM vinApi pravartate/ anadhikAriNam AgaminAM vacanena darzayati --- yasyAbhAvAd idam iti/ pUrvapakSo nAsti karmaphalaM paralokino 'bhAvAt paralokAbhAva iti, tatra rucir aruciz ca nirNaye paJcaviMzatitattvaviSaye/ (p.200) AtmabhAvabhAvanA prAg vyAkhyAtA/ vizeSadarzinaH parAmarzam Aha --- cittasyaiveti/ tasya (asya) vizeSadarzanakuzalasyAtmabhAvabhAvanA nivartata iti//4.25// tadA vivekanimnaM kaivalyaprAgbhAraM cittam//4.26// atha vizeSadarzinaH kIdRzaM cittam ity ata Aha --- tadA vivekanimnaM kaivalyaprAgbhAraM cittam/ nigadavyAkhyAtam//4.26// tacchidreSu pratyayAntarANi saMskArebhyaH//4.27// syAd etad vizeSadarzanaM ced vivekaniSThaM, na jAtu cittaM vyutthitaM syAt/ dRzyate cAsya bhikSAm aTato vyutthitam ity ata Aha --- tacchidreSu pratyayAntarANi saMskArebhyaH/ pratyayeti/ pratIyate yena sa pratyayaz cittasattvaM tasmAd vivekaz citeH/ tena nimnasya jAnAmIti sAkSAnmokSo vivicya darzito na jAnAmIti mohas tanmUlAv ahaMkAramamakArAv aham asmIti vA mameti vA darzitau/ kSIyamANAni ca tAni bIjAni ceti samAsaH/ pUrvasaMskArebhyo vyutthAnasaMskArebhyaH//4.27// hAnam eSAM klezavad uktam//4.28// syAd etat saty api vivekavijJAne vyutthAnasaMskArA yadi pratyayAntarANi prasuvate kas tarhi hAnahetur eteSAM yataH pratyayAntarANi na punaH prasuvIrann ity ata Aha --- hAnam eSAM klezavad uktam/ aparipakvavivekajJAnasyAkSIyamANA vyutthAnasaMskArAH pratyayAntaraM prasuvate (p.201) na tu paripakvavivekajJAnasya kSINAH pratyayAntarANi prasotum arhanti/ yathA vivekacchidrasamutpannA api klezA na saMskArAntaraM prasuvate tat kasya hetos tad ete klezA vivekajJAnavahnidagdhabIjabhAvA iti/ evaM vyutthAnasaMskArA apIti/ atha vyutthAnasaMskArA vivekajJAnasaMskArair niroddhavyA vivekasaMskArAz ca nirodhasaMskArair nirodhasaMskArANAM tv abAhyaviSayatvaM darzitaM nirodhopAyaH prAyaz cintanIya ity ata Aha --- jJAnasaMskArAs tv iti/ paravairAgyasaMskArA ity arthaH//4.28// prasaMkhyAne 'py akusIdasya sarvathA vivekakhyAter dharmameghaH samAdhiH//4.29// tad evaM sUtrakAro vyutthAnanirodhopAyaM prasaMkhyAnam uktvA prasaMkhyAnanirodhopAyam Aha --- prasaMkhyAne 'py akusIdasya sarvathA vivekakhyAter dharmameghaH samAdhiH/ tataH prasaMkhyAnAn na kiMcit sarvabhAvAdhiSThAtRtvAdi prArthayate/ pratyuta tatrApi kliznAti pariNAmitvadoSadarzanena viraktaH sarvathA vivekakhyAtir eva bhavati/ etad eva vivRNoti --- tatrApIti/ yadA vyutthAnapratyayA bhaveyus tadA nAyaM brAhmaNaH sarvathA vivekakhyAtir yatas tasya na pratyayAntarANi bhavanti tataH sarvathA vivekakhyAtir iti/ tadAsya dharmameghaH samAdhir bhavati/ etad uktaM bhavati --- prasaMkhyAne viraktas tannirodham icchan dharmameghaM samAdhim upAsIta/ tadupAsane ca sarvathA vivekakhyAtir bhavati/ tathA ca taM niroddhuM pArayatIti//4.29// tataH klezakarmanivRttiH//4.30// tasya ca prayojanam Aha --- tataH klezakarmanivRttiH/ kasmAt punar jIvann eva vidvAn (p.202) vimukto bhavati/ uttaraM --- yasmAd iti/ klezakarmavAsaneddhaH kila karmAzayo jAtyAdinidAnam/ na cAsati nidAne nidAnI bhavitum arhati/ yathAhAtra bhagavAn akSapAdaH --- "vItarAgajanmAdarzanAt" [gautamIyanyAyasUtram 3.1.25] iti//4.30// tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAj jJeyam alpam//4.31// athaivaM dharmameghe sati kIdRzaM cittam ity ata Aha --- tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAj jJeyam alpam/ Avriyate cittasattvam ebhir ity AvaraNAni malAH klezakarmANi sarve ca ta AvaraNamalAz ceti sarvAvaraNamalAs tebhyo 'petasya cittasattvasya jJAnasya jJAyate 'nenety anayA vyutpattyAnantyAd aparimeyatvAj jJeyam alpam/ yathA hi zaradi ghanapaTalamuktasya caNDArciSaH paritaH pradyotamAnasya prakAzAnantyAt prakAzyA ghaTAdayo 'lpAH prakAzante, evam apagatarajastamasaz cittasattvasya prakAzAnantyAd alpaM prakAzyam iti/ tad etad Aha --- sarvair iti/ etad eva vyatirekamukhena (vyatirekamukheNa) sphorayati --- AvarakeNa tamasAbhibhUtam iti/ kriyAzIlena rajasA pravartitam ata evodghATitaM pradezAd apanItaM tama ity arthaH/ ata eva sarvAn dharmAJ jJeyAn mehati varSati prakAzaneneti dharmamegha ity ucyate/ nanv ayam astu dharmameghaH samAdhiH savAsanaklezakarmAzayaprazamahetuH/ atha saty apy asmin kasmAn na jAyate punar jantur ity ata Aha --- yatredam uktam iti/ kAraNasamucchedAd api cet kAryaM kriyate hanta bho maNivedhAdayo 'ndhAdibhyo bhaveyuH pratyakSAH/ tathA cAnupapannArthatAyAm AbhANako laukika upapannArthaH syAt --- avidhyad (p.203) andho maNim iti/ Avayad grathitavAn/ pratyamuJcat pinaddhavAn abhyapUjayat stutavAn iti//4.31// tataH kRtArthAnAM pariNAmakramasamAptir guNAnAm//4.32// nanu dharmameghasya parA kASThA jJAnaprasAdamAtraM paraM vairAgyaM samUlaghAtam apahantu vyutthAnasamAdhisaMskArAn saklezakarmAzayAn guNAs tu svata eva vikArakaraNazIlAH kasmAt tAdRzam api puruSaM prati dehendriyAdIn nArabhanta ity ata Aha --- tataH kRtArthAnAM pariNAmakramasamAptir guNAnAm/ zIlam idaM guNAnAM yad amI yaM prati kRtArthAs taM prati na pravartanta iti bhAvaH//4.32// kSaNapratiyogI pariNAmAparAntanirgrAhyaH kramaH//4.33// atrAntare pariNAmakramaM pRcchati --- atha ko 'yam iti/ kSaNapratiyogI pariNAmAparAntanirgrAhyaH kramaH/ pariNAmakramaH kSaNapratiyogI kSaNaH pratisaMbandhI yasya sa tathoktaH/ kSaNapracayAzraya ity arthaH/ na jAtu kramaH kramavantam antareNa zakyo nirUpayitum/ na caikasyaiva kSaNasya kramaH/ tasmAt kSaNapracayAzrayaH pariziSyate/ tad idam Aha --- kSaNAnantaryeti/ pariNAmakrame pramANam Aha --- pariNAmasyeti/ navasya hi vastrasya prayatnasaMrakSitasyApi cireNa purANatA dRzyate/ so 'yaM pariNAmasyAparAntaH paryavasAnaM, tena hi pariNAmasya kramaH/ tataH prAg api purANatAyAH sUkSmasUkSmatarasUkSmatamasthUlasthUlatarasthUlatamatvAdInAM paurvAparyam anumIyate/ etad eva vyatirekamukhena (vyatirekamukheNa) darzayati --- na hIti/ ananubhUto 'prAptaH kramakSaNo yayA sA tathoktA/ nanv eSa kramaH pradhAnasya na saMbhavati tasya nityatvAd ity ata Aha --- (p.204) nityeSu ceti/ bahuvacanena sarvanityavyApitAM kramasya pratijAnIte/ tatra nityAnAM prakArabhedaM darzayitvA nityavyApitAM kramasyopapAdayati --- dvayIti/ nanu kUTasthaM svabhAvAd apracyutam astu nityaM pariNAmi sadaiva svarUpAc cyavamAnaM kathaM nityam ity ata Aha --- yasminn iti/ dharmalakSaNAvasthAnAm udayavyayadharmatvaM dharmiNas tu tattvAd avighAta eveti/ atha kiM pariNAmAparAntanirgrAhyatA sarvatra kramasya nety Aha --- tatra guNadharmeSu buddhyAdiSv iti/ yato labdhaparyavasAno dharmANAM vinAzAt pradhAnasya tu pariNAmakramo na labdhaparyavasAnaH/ nanu pradhAnasya dharmarUpeNa pariNAmAd astu pariNAmakramaH/ puruSasya tv apariNAminaH kutaH pariNAmakrama ity ata Aha --- kUTastheti/ tatra baddhAnAM cittAvyatirekAbhimAnAt tatpariNAmena pariNAmAdhyAsaH/ muktAnAM cAstikriyAm upAdAyAvAstavo 'pi pariNAmo mohakalpitaH zabdasya puraHsaratayA tatpRSTho vikalpo 'stikriyAm upAdatta iti/ guNeSv alabdhaparyavasAnaH pariNAmakrama ity uktam/ tad asahamAnaH pRcchati --- atheti/ sthityeti mahApralayAvasthAyAm/ gatyeti sRSTau/ etad uktaM bhavati --- yady AnantyAn na pariNAmasamAptiH saMsArasya hanta bhoH kathaM mahApralayasamaye sarveSAm AtmanAM sahasA samucchidyeta kathaM ca sRSTyAdau sahasotpadyeta saMsAraH/ tasmAd ekaikasyAtmano muktikrameNa sarveSAM vimokSAd ucchedaH sarveSAM saMsArasya krameNeti pradhAnapariNAmakramaparisamAptiH/ evaM ca pradhAnasyApy (p.205) anityatvaprasaGgaH/ na cApUrvasattvaprAdurbhAva iSyate yenAnantyaM syAt/ tathA saty anAditvavyAhateH sakalazAstrArthabhaGgaprasaGga iti bhAvaH/ uttaram Aha --- avacanIyam anuttarArham etat/ ekAntata etasyAvacanIyatAM darzayitum ekAntavacanIyaM praznaM darzayati asti prazna iti/ sarvo jAto mariSyatIti praznottaram --- oM bho iti/ satyaM bho ity arthaH/ avibhajya vacanIyam uktvA pravibhajya vacanIyaM praznam Aha --- atha sarva iti/ vibhajya vacanIyatAm Aha --- vibhajyeti/ vibhajya vacanIyam eva praznAntaraM vispaSTArtham Aha --- tathA manuSyeti/ ayaM tv avacanIya ekAntataH/ na hi sAmAnyena kuzalAkuzalapuruSasaMsArasyAntavattvam anantavattvaM vA zakyam ekAntato vaktum/ yathA prANabhRnmAtrasya zreyastvam azreyastvaM vA naikAntataH zakyam avadhArayitum/ yathA jAtamAtrasya maraNam ekAntataH/ vibhajya punaH zakyAvadhAraNam ity Aha --- kuzalasyeti/ ayam abhisaMdhiH --- krameNa mokSe sarveSAM mokSAt saMsAroccheda ity anumAnaM, tac cAgamasiddhamokSAzrayaM, tathA cAbhyupagatamokSapratipAdakAgamapramANabhAvaH kathaM tam evAgamaM pradhAnavikAranityatAyAm apramANIkuryAt/ tasmAd AgamabAdhitaviSayam etad anumAnaM na pramANam/ zrUyate hi zrutismRtItihAsapurANeSu sargapratisargaparamparAyA anAditvam anantatvaM ceti/ api ca sarveSAm evAtmanAM saMsArasya na tAvad yugapaducchedaH saMbhavI/ na hi paNDitarUpANAm apy anekajanmaparamparAbhyAsaparizramasAdhyA vivekakhyAtipratiSThA/ kiM punaH prANabhRnmAtrasya sthAvarajaGgamAder ekadAkasmAd bhavitum arhati/ na ca kAraNAyaugapadye kAryayaugapadyaM yujyate/ krameNa tu vivekakhyAtAv asaMkhyeyAnAM krameNa muktau na saMsArocchedo 'nantatvAj jantUnAm asaMkhyeyatvAd iti sarvam avadAtam//4.33// (p.206) puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citizaktir iti//4.34// (iti zrIpataJjaliviracitayogasUtreSu caturthaH kaivalyapAdaH//4//) kaivalyarUpAvadhAraNaparasya sUtrasyAvAntarasaMgatim Aha --- guNAdhikAreti/ puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citizaktir iti/ kRtakaraNIyatayA puruSArthazUnyAnAM yaH pratiprasavaH svakAraNe pradhAne layas teSAM kAryakAraNAtmakAnAM guNAnAM vyutthAnasamAdhinirodhasaMskArA manasi lIyante mano 'smitAyAm asmitA liGge liGgam aliGga iti/ yo 'yaM guNAnAM kAryakAraNAtmakAnAM pratisargas tat kaivalyam/ yaM kaMcit puruSaM prati pradhAnasya mokSaH svarUpapratiSThA vA puruSasya mokSa ity Aha --- svarUpeti/ asti hi mahApralaye 'pi svarUpapratiSThA citizaktiH/ na cAsau mokSa ity ata Aha --- punar iti/ sautra itizabdaH zAstraparisamAptau//4.34// muktyarhacittaM paralokameyajJasiddhaye dharmaghanaH samAdhiH/ dvayI ca muktiH pratipAditAsmin pAde prasaGgAd api cAnyad uktam//1// nidAnaM tApAnAm uditam atha tApAz ca kathitAH sahAGgair aSTAbhir vihitam iha yogadvayam api// kRto mukter adhvA guNapuruSabhedaH sphuTataro viviktaM kaivalyaM parigalitatApA citir asau//2// iti zrIvAcaspatimizraviracitAyAM pAtaJjalabhASyavyAkhyAyAM kaivalyapAdaz caturthaH//4// samAptam idaM pAtaJjalayogadarzanaM saTIkabhASyayutam// (p.207)