%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %YogadRSTisamuccaya of Haribhadra: %Based on the HaribhadrayogabhAratI %BambaI vikramasaMvat 2036 %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% (p. 67) // auM arhaM namaH// zrIharibhadrasUrisandRbdhaH svopajJavyAkhyAsametaH // zrI yogadRSTisamuccayaH// yogatantrapratyAsannabhUtasya yogadRSTisamuccayasya vyAkhyA prArabhyate/ iha cAdAv evAcAryaH (1) ziSTasamayapratipAlanAya (2) vighnavinAyakopazAntaye (3) prayojanAdipratipAdanArthaM zlokasUtram upanyastavAn--- natvecchAyogato 'yogaM, yogigamyaM jinottamam/ vIraM vakSye samAsena, yogaM taddRSTibhedataH// 1// iti// (1) tatra ziSTAnAm ayaM samayo yad uta "ziSTAH kvacid iSTe vastuni pravartamAnAH santa iSTadevatAnamaskArapUrvakaM pravartante"/ ayam apy AcAryo na hi na ziSTa iti atas tatsamayapratipAlanAya/ tathA coktam "ziSTAnAm eSa samayas te sarvatra zubhe kila// pravartante sadaiveSTadevatAstavapUrvakam"// 1// ityAdi// (2) tathA "zreyAMsi bahuvighnAni bhavanti" iti, uktaM ca---"zreyAMsi bahuvighnAni, bhavanti mahatAm api// azreyasi pravRttAnAM kvApi yAnti vinAyakAH"// 1// iti// idaM prakaraNaM tu samyagjJAnahetutvAc chreyobhUtam/ ato "mA bhUd vighna" iti vighnavinAyakopazAntaye/ (3) tathA prekSAvatAM pravRttyarthaM prayojanAdipratipAdanArthaM ca/ tathA coktam---"sarvasyaiva hi zAstrasya karmaNo vApi kasyacit/ yAvat prayojanaM noktaM, tAvat tat kena gRhyate// 1// na cApy aviSayasyeha, zakyaM vaktuM prayojanam// kAkadantaparIkSAdes tatprayogAprasiddhitaH// 2// asyedaM phalam ity evaM, yogaH sambandha ucyate/ taduktyantargatatvena, na pRthak kaizcid iSyate"// 3// ityAdi// (p. 68) tatra "natvecchAyogato 'yogaM yogigamyaM jinottamam vIraM" ity aneneSTadevatAstavam Aha/ "vakSye samAsena yogaM taddRSTibhedataH" ity anena tu prayojanAditrayam iti zlokasUtrasamudAyArthaH// avayavArthas tu natvA---praNamya, vIraM iti yogaH/ katham ity Aha icchAyogataH iti kriyAvizeSaNam Aha "icchAyogena," zAstrayogasAmarthyayogavyavacchedArtham etat/ iSTavyavacchedaz cAyaM tadanadhikAritvena prakaraNArambhe mRSAvAdaparihAreNa sarvatraucityArambhapravRttipradarzanArthaH/ eteSAM ca trayANAm api yogAnAM svarUpam anantaram eva vakSyati/ kiMviziSTaM vIram ity Aha---jinottamaM iti vastuvizeSaNam/ iha rAgAdijetRtvAt sarva eva viziSTazrutadharAdayo jinA ucyante/ tad yathA---zrutajinAH, avadhijinAH, manaHparyAyajJAnajinAH, kevalijinAz ca, teSAm uttamaH kevalitvAt tIrthaMkaratvAc ca/ anena bhagavatas tathAbhavyatvAkSiptavarabodhilAbhagarbhArhadvAtsalyopAttAnuttarapuNyasvarUpatIrthakaranAmakarmavipAkaphalarUpAM paraMparArthasampAdanIM karmakAyAvasthAm Aha/ ayam eva viziSyate "ayogaM" iti/ "kAyavAGmanaHkarma yogaH," avidyamAnayogo 'yogaH tam/ anena ca bhagavataH zailezyavasthottarakAlabhAvinIM samastakarmAvagamarUpAM tathAbhavyatvaparikSayodbhUtaparamajJAnasukhalakSaNAM kRtakRtyatayA niSThitArthAM paramaphalarUpAM tattvakAyAvasthAm iti/ ata evAha "yogigamyaM" iti, yoginAM gamyo yogigamyaH, tam/ yogino 'tra zrutajinAdayo gRhyante, anenApi bhagavato 'yogimithyAdRSTigamyatvavyavacchedam Aha/ etajjijJAsAyA api caramayathApravRttakaraNabhAvitvAd anyadA tadanupapattir iti/ vIraM iti cAnvarthasaMjJeyaM, mahAvIryarAjanAt tapaHkarmavidAraNena kaSAyAdizatrujayAt kevalazrIsvayaMgrahaNena vikrAnto vIraH, tam/ ittham anena yathAbhUtAnyAsAdhAraNaguNotkIrtanarUpatvAd bhAvastavasyeSTadevatAstavam Aheti/ iSTatvaM ca guNaprakarSarUpatvAd bhagavataH, devatAtvaM ca paramagatyavAptyeti/ "vakSye samAsena yogaM taddRSTibhedataH" ity anena tu prayojanAditrayam Aha/ katham ity ucyate vakSye---abhidhAsye---"yogaM"---mitrAdilakSaNaM, "samAsena"---saMkSepeNa, vistareNa tu pUrvAcAryair (p. 69) evAyam ukto 'py uttarAdhyayanayoganirNayAdiSu, "taddRSTibhedataH" iti yogadRSTibhedena/ tad atra samAsato yogAbhidhAnaM kartur anantaraM prayojanam, paraMparAprayojanaM tu nirvANam eva, zuddhAzayatas tathAsattvahitapravRter asyAz cAvandhyanirvANabIjatvAd iti/ abhidheyaM yoga eva/ sAdhyasAdhanalakSaNaH sambandha iti kSuNNo 'yaM mArgaH/ zrotQNAM tv anantaraprayojanaM prakaraNArthaparijJAnaM paraMparAprayojanaM tv amISAm api nirvANam eva, prakaraNArthaparijJAnAdaucityenAtraiva pravRtter asyAz cApy avandhyanirvANabIjatvAd iti// 1// evaM sampAditeSTadevatAstavaH prayojanAdyabhidhAya prakaraNopakArakaM prAsaGgikam abhidhAtum Aha--- ihaivecchAdiyogAnAM, svarUpam abhidhIyate/ yoginAm upakArAya, vyaktaM yogaprasaGgataH// 2// "ihaiva" iti prakrame, kim ity Aha "icchAdiyogAnAM" iti icchAyogazAstrayogasAmarthyayogAnAm kim ata Aha, "svarUpam abhidhIyate" iti svalakSaNam ucyate/ kim artham etad ity Aha "yoginAm upakArAya" iti/ yogino 'tra kulayoginaH pravRttacakrA gRhyante vakSyamANalakSaNAH, na niSpannayogA eva, teSAm ata upakArAbhAvAt, tad itareSAm evopakArArtham/ upakAraz cAto yogahRdayAvabodhaH/ katham abhidhIyata ity Aha "vyaktaM"---spaSTaM, na cAprastutam apy etad ity Aha yogaprasaGgata" iti, mitrAdiyogaprasaGgena prasaGgAkhyatantrayuktyAkSiptam ity arthaH// 2// icchAyogasvarUpapratipAdanAyAha--- kartum icchoH zrutArthasya, jJAnino 'pi pramAdataH/ vikalo dharmayogo yaH, sa icchAyoga ucyate// 3// "kartum icchoH"---kasyacin nirvyAjam eva tathAvidhakSayopazamabhAvena, ayam eva viziSyate kiMviziSTasyAsya cikIrSoH? "zrutArthasya"---zrutAgamasya, arthazabdasyAgamavacanatvAt, arthyate 'nena tattvaM iti kRtvA/ ayam api kadAcid ajJAny eva bhavati, kSayopazamavaicitryAt ata Aha "jJAnino 'pi"---avagatAnuSTheyatattvArthasyApIti/ evaMbhUtasyApi sataH kim ity Aha "pramAdataH"---pramAdena vikathAdinA, vikalaH asaMpUrNaH kAlAdivaikalyam Azritya, dharmayogo---dharmavyApAraH, "yaH" iti (p. 70) yo 'rthaH vandanAdiviSayaH "sa icchAyoga ucyate," icchApradhAnatvaM cAsya tathAkAlAdAv api karaNAd iti// 3// zAstrayogasvarUpAbhidhitsayAha--- zAstrayogas tv iha jJeyo, yathAzaktyapramAdinaH/ zrAddhasya tIvrabodhena, vacasAvikalas tathA// 4// "zAstrayogas tu" iti zAstrapradhAno yogaH zAstrayogaH prakramAd dharmavyApAra eva/ sa tu---punaH, "iha"---yogatantre, "jJeyo"---vijJeyaH/ kasya kIdRg ity Aha---yathAzakti---zaktyanurUpaM, apramAdinaH---vikathAdipramAdarahitasya/ ayam eva viziSyate zrAddhasya---tathAvidhamohApagamAt saMpratyayAtmikAdizraddhAvataH, tIvrabodhena---paTubodhena hetubhUtena, vacasA---Agamena, avikalaH---akhaNDaH, tathA kAlAdivaikalyAbAdhayA, "na hy apaTavo 'ticAradoSajJA" iti// 4// sAmarthyayogalakSaNam Aha--- zAstrasandarzitopAyas tadatikrAntagocaraH/ zaktyudrekAd vizeSeNa, sAmarthyAkhyo 'yam uttamaH// 5// "zAstrasandarzitopAyaH" iti sAmAnyena zAstrAbhihitopAyaH, sAmAnyena zAstre tadabhidhAnAt/ "tadatikrAntagocara"---iti zAstrAtikrAntaviSayaH/ kuta ity Aha zaktyudrekAt iti zaktiprAbalyAt/ "vizeSeNa" iti na sAmAnyena zAstrAtikrAntagocaraH, sAmAnyena phalaparyavasAnatvAc chAstrasya/ "sAmarthyAkhyo 'yaM" iti sAmarthyayogAbhidhAno 'yaM yogaH "uttamaH"---sarvapradhAnaH tadbhAvabhAvitvAt, akSepeNa pradhAnaphalakAraNatvAd iti// 5// etat samarthanAyaivAha--- siddhyAkhyapadasamprAptihetubhedA na tattvataH/ zAstrAd evAvagamyante, sarvathaiveha yogibhiH// 6// "siddhyAkhyapadasamprAptihetubhedAH"---mokSAbhidhAnapadasamprAptikAraNavizeSAH samyagdarzanAdayaH, kim ity Aha "na tattvataH"---na tattvabhAvena paramArthataH, "zAstrAd evAvagamyante"/ na caivam api zAstravaiyarthyam ity Aha, "sarvathaiveha yogibhiH" iti sarvair eva prakArair iha loke sAdhubhiH, anantabhedatvAt teSAm iti// 6// (p. 71) sarvathA tatparicchede zAstrAd evAbhyupagamyamAne doSam Aha-- sarvathA tatparicchedAt sAkSAtkAritvayogataH/ tatsarvajJatvasaMsiddhes tadA siddhipadAptitaH// 7// "sarvathA"---sarvaiH prakArair akSepaphalasAdhakatvAdibhiH/ "tatparicchedAt"---zAstrAd eva siddhyAkhyapadasamprAptihetubhedaparicchedAt kim ity Aha "sAkSAtkAritpayogataH (sAkSAtkAritvayogataH???)"---kevaleneva "sAkSAtkAritvena yogAt kAraNAt, "tatsarvajJatvasaMsiddheH"---zrotRyogisarvajJatvasaMsiddheH, adhikRtahetubhedAnAm anena sarvathA paricchedayogAt, tataz ca "tadA"---zravaNakAla eva, "siddhipadAptitaH"---muktipadApteH, ayogikevalitvasyApi zAstrAd eva sadbhAvAvagatiprasaGgAd iti// 7// syAd etat---astv evam api kA no bAdhA, ity atrAha--- na caitad evaM yat tasmAt prAtibhajJAnasaGgataH/ sAmarthyayogo 'vAcyo 'sti, sarvajJatvAdisAdhanam// 8// "na caitad evaM"---anantaroditaM, zAstrAd ayogikevalitvAvagame 'pi siddhyasiddheH/ yad---yasmAd evaM "tasmAt prAtibhajJAnasaMgato" mArgAnusAriprakRSTohAkhyajJAnayuktaH/ kim ity Aha "sAmarthyayogaH" sAmarthyapradhAno yogaH sAmarthyayogaH prakramAd dharmavyApAra eva kSapakazreNigato gRhyate, ayaM "avAcyo 'sti" tadyoginaH svasaMvedanasiddheH, "sarvajJatvAdisAdhanaM" akSepeNAtaH sarvajJatvasiddheH/ Aha---"idam api prAtibhaM zrutajJAnam eva, anyathA SaSThajJAnaprasaGgaH/ na caitat kevalaM, sAmarthyayogakAryatvAd asya/ evaM ca siddhyAkhyapadasaMprAptihetubhedAs tattvataH zAstrAd evAvagamyanta iti"/ ---atrocyate, naitac chrutaM---na kevalaM, na ca jJAnAntaram iti, rAtriMdivAruNodayavat/ aruNodayo hi na rAtriMdivAtirikto na ca tayor eko 'pi vaktuM pAryate/ evaM prAtibham apy etan na tadatiriktaM na ca tayor ekam api vaktuM zakyate/ tatkAla eva tathotkRSTakSayopazamavato bhAvAt zrutatvena tattvato 'saMvyavahAryatvAn na zrutaM, kSAyopazamikatvAd azeSadravyaparyAyAviSayatvAn na kevalam iti/ iSTaM caitattArakanirIkSaNAdijJAnazabdavAcyam aparair apIty adoSaH// 8// sAmarthyayogabhedAbhidhAnAyAha--- (p. 72) dvidhAyaM dharmasaMnyAsayogasaMnyAsasaMjJitaH/ kSAyopazamikA dharmA yogAH kAyAdikarma tu// 9// "dvidhA"---dviprakAraH ayaM---sAmarthyayogaH/ katham ity Aha "dharmasaMnyAsayogasaMnyAsasaMjJitaH" iti/ dharmasaMnyAsasaMjJA saMjAtAsyeti dharmasaMnyAsasaMjJitaH, "tArakAdibhya itac" (siddhahemacandra 7.1.136)/ evaM yogasaMnyAsasaMjJA saMjAtAsyeti yogasaMnyAsasaMjJitaH/ saMjJA ceha "tayA saMjJAyata" iti kRtvA, sA tatsvarUpam eva gRhyate! ka ete dharmAH ke vA yogA? ity Aha "kSAyopazamikA dharmAH"---kSayopazamanivRttAH kSAntyAdayaH, "yogAH kAyAdikarma tu"---yogAH punaH kAyAdivyApArAH kAyotsargakaraNAdayaH// 9// evam eva dvidhA sAmarthyayoga iti yo yadA bhavati taM tadAbhidhAtum Aha--- dvitIyAoUrvakaraNe, prathamas tAttviko bhavet/ AyojyakaraNAd UrdhvaM, dvitIya iti tadvidaH// 10// "dvitIyApUrvakaraNa" iti, granthibhedanibandhanaprathamApUrvakaraNavyavacchedArthaM dvitIyagrahaNaM, prathame 'dhikRtasAmarthyayogAsiddheH/ apUrvakaraNaM tv apUrvapariNAmaH zubho 'nAdAv api bhave teSu---teSu dharmasthAneSu vartamAnasya tathAsaMjAtapUrvo granthibhedAdiphala ucyate/ tatra prathame 'smin granthibhedaH phalaM, ayaM ca samyagdarzanaphalaH, samyagdarzanaM ca prazamAdiliGgaM AtmapariNAmaH/ yathoktaM---"prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM" (tattvArthAdhigamasUtrabhASya 1.2) iti, yathAprAdhAnyam ayam upanyAsaH cAruz ca pazcAnupUrvyeti samayavidaH/ dvitIye tv asmiMs tathAvidhakarmasthites tathAvidhasaMkhyeyasAgaropamAtikramabhAvini "prathamas tAttviko bhavet" iti, "prathamo"---pAramArthiko bhavet, kSapakazreNiyoginaH kSAyopazamikakSAntyAdidharmanivRtteH, ato 'yam ittham upanyAsa iti/ atAttvikas tu pravrajyAkAle 'pi bhavati, pravRttilakSaNadharmasaMnyAsAyAH pravrajyAyAH jJAnayogapratipattirUpatvAt/ ata evAsyA bhavavirakta evAdhikAry uktaH, yathoktaM---"atha pravrajyArhaH (1) (p. 73) AryadezotpannaH, (2) viziSTajAtikulAnvitaH, (3) kSINaprAyakarmamalaH, (4) tata eva vimalabuddhiH, (5) "durlabhaM mAnuSyaM, janmamaraNanimittaM, saMpadaz capalAH, viSayA duHkhahetavaH saMyoge viyogaH, pratikSaNaM maraNaM, dAruNo vipAkaH" ity avagatasaMsAranairguNyaH, (6) tata eva tadviraktaH, (7) pratanukaSAyaH, (8) alpahAsyAdiH, (9) kRtajJaH, (10) vinItaH (11) prAg api rAjAmAtyapaurajanabahumataH, (12) adrohakArI, (13) kalyANAGgaH, (14) zrAddhaH, (15) sthiraH, (16) samupasaMpannaz ca iti"/ na hy anIdRzo jJAnayogam ArAdhayati, na cedRzo nArAdhayatIti bhAvanIyam/ sarvajJavacanam AgamaH, tan nAyam anirUpitArtha iti/ AyojyakaraNAd UrdhvaM iti kevalAbhogenAcintyavIryatayA "yojya"---tathAtathAtatkAlakSapaNIyatvena bhavopagrAhikarmaNas tathAvasthAnabhAve "karaNaM" kRtir AyojyakaraNaM zailezyavasthAphalam etat/ ata evAha "dvitIya iti tadvidaH"---yogasaMnyAsasaMjJitaH sAmarthyayoga iti tadvido 'bhidadhati zailezyavasthAyAm asya bhAvAt/ sarvam idam AgamikaM vastu, tathA caitatsaMvAdyArSam---"karaNaM ahApavattaM, apuvvamaNiyaTTimeva bhavvANaM/ iyaresiM paDhamaM ciya, bhaNNAi karaNaM ti pariNAmo// 1// jA gaNThI tA paDhamaM, gaNThiM samaicchao bhave bIyaM/ aNiyaTTIkaraNaM puNa, jIvassa kammajaNio, ghaNarAgaddosapariNAmo// 3// etto vivajjao khalu, bhinne eyammi sammaNANaM tu/ thovaM pi suparisuddhaM saccAsammohaheu tti// 4// sammattaMmi u laddhe, paliyapuhatteNa sAvao hoi/ caraNovasamakhayANaM, sAgarasaMkhantarA honti"// 5// ityAdi, lezataH paribhAvitArtham etat// 10// yata AyojyakaraNAd UrdhvaM dvitIyaH--- atas tv ayogo yogAnAM, yogaH para udAhRtaH/ mokSayojanabhAvena, sarvasaMnyAsalakSaNaH// 11// ata eva zailezyavasthAyAM yogasaMnyAsAt kAraNAt "ayogo"---yogAbhAvaH (p. 74) "yogAnAM"---mitrAdInAm, "madhya" iti gamyate, kim ity Aha "yogaH paraH"---pradhAnaH "udAhRtaH" iti/ katham ity Aha "mokSayojanabhAvena" hetunA yojanAd yoga iti kRtvA, svarUpam asyAha "sarvasaMnyAsalakSaNaH"---adharmadharmasaMnyAsayor apy atra parizuddhibhAvAd iti// 11// evam etatsvarUpam abhidhAya prakRtopayogam Aha--- etat trayam anAzritya, vizeSeNaitad udbhavAH/ yogadRSTaya ucyanta aSTau sAmAnyatas tu tAH// 12// etat trayaM---icchAyogAdilakSaNaM, anAzrityAnaGgIkRtya vizeSeNAsmAd iyam ityevaMlakSaNena/ kim ity Aha "etad udbhavAH yogadRSTaya ucyante" mitrAdyAH, "aSTau sAmAnyatas tu tAH" iSTaya iti// 12// tAz caitAH--- mitrA tArA balA dIprA, sthirA kAntA prabhA parA/ nAmAni yogadRSTInAM, lakSaNaM ca nibodhata// 13// tatra mitreva mitrA, tAreva tAretyAdi yathArthAny eva nAmAni yogadRSTInAm/ "lakSaNaM" cAsAM vakSyamANalakSaNaM, "nibodhata"---zRNutety arthaH// 13// ihaughadRSTivyavacchedArthaM yogadRSTigrahaNam iti tAm abhidhAtum Aha--- sameghAmegharAtryAdau, sagrahAdyarbhakAdivat/ oghadRSTir iha jJeyA, mithyAdRSTItarAzrayA// 14// ihaughadRSTir jJAnAvaraNIyAdikarmakSayopazamavaicitryAc citrA, sameghAmeghaM ca tadrAtryAdi ca AdizabdAd divasaparigrahaH tasmin, sagrahAdiz cAsau arbhakAdiz ceti vigrahaH, prathamAdizabdAd agrahaparigrahaH, dvitIyAdizabdAd anarbhakaparigrahaH/ "oghadRSTiH"---sAmAnyadarzanaM bhavAbhinandisattvaviSayA, mithyAdRSTiz cetaraz ca mithyAdRSTItarau, tadAzrayA, kAcAdyupahato mithyAdRSTiH, tadanupahatas tv itara ity akSaragamanikA/ bhavArthas tu---ekA sameghAyAM rAtrau dRSTiH kiMcin mAtragrAhiNI, aparA tv ameghAyAM manAg adhikataragrAhiNIti, AdizabdAd divasagraha iti, tad ekA sameghe (p. 75) divase tathAparAmegha iti, asti cAnayor vizeSaH/ iyam api sagrahasya draSTuH, AdizabdAd agrahasya ca, bhavaty anayor api vizeSaH, citravibharamAdibhedAt/ iyam apy arbhakasya draSTuH, AdizabdAd anarbhakasya ca, asty anayor api bhedo vivekavaikalyAdibhedAt/ iyam api mithyAdRSTeH kAcAdyupahatalocanasya, itarasya tadanupahatalocanasyeti/ yathaiSa dRSTibheda ekasminn api dRzye citropAdhibhedAt, tathA pAralaukike 'pi prameye kSayopazamavaicitryataz citraH pratipattibheda iti/ etannibandhano 'yaM darzanabheda iti yogAcAryAH/ na khalv ayaM sthirAdidRSTimatAM bhinnagranthInAM yoginAM, yathAviSayaM nayabhedAvabodhabhAvAd iti/ pravRttir apy amISAM parArthaM zuddhabodhabhAvena vinivRttAgrahatayA maitryAdipAratantryeNa gambhIrodArAzayatvAt cAricarikasaMjIvanyacarakacAraNanItyety alaM prasaGgena// 14// prakRtaM prastumaH// prakRtA ca mitrAdibhedabhinnA yogadRSTiH, iyaM cettham aSTadheti nidarzanamAtram adhikRtyAha--- tRNagomayakASThAgnikaNadIpaprabhopamA/ ratnatArArkacandrAbhA, saddRSTer dRSTir aSTadhA// 15// ihAdhikRtadRSTibodhaH khalv arthokta eva tRNAgnikaNAdyudAharaNasAdharmyato nirUpyate/ sAmAnyena "saddRSTer"---yogino "dRSTir" bodhalakSaNASTadhA bhavati/ tRNAgnikaNopamA mitrAyAM, gomayAgnikaNopamA tArAyAM, kASThAgnikaNopamA balAyAM, dIpaprabhopamA dIprAyAM, tathAvidhagrahakAzamAtrAdineha sAdharmyam/ yad Aha---mitrAyAM bodhas tRNAgnikanasadRzo bhavati, na tattvato 'bhISTakAryakSamaH, samyakprayogakAlaM yAvad anavasthAnAd alpavIryatayA paTur amRtibIjasaMskArAdhAnAnupapatteH, tataz ca vikalaprayogabhAvAd bhAvato vandanAdikAryAyogAd iti/ tArAyAM tu bodho gomayAgnikaNasadRzaH, ayam apy evaMkalpa eva, tattvato viziSTasthitivIryavkalatvAt, ato 'pi prayogakAle smRtipATavAsiddheH tadabhAve prayogavaikalyAt, tatas tathA tatkAryAbhAvAd iti/ balAyA, apy eSa kASThAgnikaNakalpo viziSTa ISaduktabodhadvayAt, tadbhavato 'tra manAk sthitivIrye, ataH paTuprAyA smRtir iha prayogasamaye tadbhAve (p. 76) cArthaprayogamAtraprItyA yatnalezabhAvAd iti/ dIprAyAM tv eSa dIpaprabhAtulyo viziSTatara uktabodhatrayAt, ato 'trodagre sthitivIrye tatpaTvy api prayogasamaye smRtiH/ evaM bhAvato 'py atra dravyaprayogo vandanAdau tathAbhaktito yatnabhedapravRtter iti prathamaguNasthAnakaprakarSa etAvAn iti samayavidaH/ sthirA tu bhinnagranther eva bhavati tadbodho ratnaprabhAsamAnas tadbhAvApratipAtI pravardhamAno nirapAyo nAparaparitApakRt paritoSahetuH prAyeNa praNidhAnAdiyonir iti/ kAntAyAM tu tArAbhAsamAna eSaH, ataH sthita eva prakRtyA niraticAramAtrAnuSThAnaM zuddhopayogAnusAri viziSTApramAdasacivaM viniyogapradhAnagambhIrodArAzayam iti/ prabhAyAM punar arkabhAsamAno bodhaH, sa dhyAnahetur eva sarvadA, neha prAyo vikalpAvasaraH, prazamasAraM sukham iha/ akiMcitkarANy atrAnyazAstrANi, samAdhiniSTham anuSThAnaM, tatsaMnidhau vairAdinAzaH, parAnugrahakartRtA, aucityayogovineyeSu, tathAvandhyA satkriyeti/ parAyAM punardRSTau candracandrikAbhAsamAno bodhaH saddhyAnarUpa eva sarvadA, vikalparahitaM manaH, tadabhAvenottamaM sukhaM ArUDhAvarohaNavannAnuSThAnaM pratikramaNAdi, paropakAritvaM, yathAbhavyatvaM tathA pUrvavad avandhyA kriyeti/ evaM sAmAnyena saddRSTer yogino dRSTir aSTadhety aSTaprakArA/ atrAha---granthibhede saddRSTitvaM sa ca dIrghottarakAlam (prottarakAlam?) iti kathaM saddRSTer dRSTir aSTadheti? ucyate/ avandhyasaddRSTihetutvena mitrAdidRSTInAm api satItvAd iti/ varSolakaniSpattAv ikSurasakakkabaguDakalpAH khalv etAH khaNDasarkarAmatsyaNDIvarSolakasamAzcetarA ity AcAryAH, ikSvAdInAm eva tathAhavanAd iti/ rucyAdigocarA evaitAH eteSAm eva saMvegamAdhuryopapatteH ikSukalpatvAd iti/ nalAdikalpAs tv abhavyAH, saMvegamAdhuryazUnyatvAt/ anena sarvathApariNAmikSaNikAtmavAde dRSTibhedAbhAvam Aha tat tathAbhavanAnupapatter iti// 15// iyaM ca sakalayogidarzanasAdhAraNeti yathAvidhAnAM yathA bhavati tathAvidhAnAM tathAbhidhAtum Aha--- (p. 77) yamAdiyogayuktAnAM, khedAdiparihArataH/ adveSAdiguNasthAnaM krameNaiSA satAM matA// 16// yamAdiyogayuktAnAm iti/ iha yamAdayo yogAGgatvAd yogA ucyante/ yathoktaM "yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo 'STAGgAni" [pAtaJjalayogasUtra 2.21]/ tad evaM (khedAdiparihArataH) yamAdiyogapratyanIkAzayaparihAreNa/ ete 'pi cASTAv eva/ tathA---"khedodvegakSepotthAnabhrAntyanyamudrugAsaGgaiH yuktAni hi cittAni prapaJcato varjayen matimAn// 1//" [ ] tad etat parihAreNApi krameNaiSASTadheti/ evam adveSAdiguNasthAnam iti yata etAny apy aSTAv eva/ yathoktam---"adveSo jijJAsA zuzruSA (zuzrUSA???) zravaNabodhamImAMsAH/ parizuddhA pratipattiH pravRttir aSTAgikI (aSTAGgikI???) tattve// 1//" evaM krameNaiSA saddRSTiH "satAM"---munInAM bhagavatpataJjalibhadantabhAskarabandhubhagavaddattAdInAM yoginAm ity arthaH "matA"---iSTA/ etat sAkalyaM ca pratidRSTi darzayiSyAmaH// 16// sAmprataM dRSTizabdArthAbhidhAnAyAha--- sacchraddhAsaGgato bodho, dRSTir ity abhidhIyate/ asatpravRttivyAghAtAt satpravRttipadAvahaH// 17// "sacchraddhAsaGgato bodhaH" ity anenAsacchraddhAvyavacchedam Aha, asacchraddhA ceha zAstrabAhyA svAbhiprAyatas tathAvidhAsadUhAtmikA gRhyate, tadvaikalyAt "sacchraddhAsaGgataH" iti evaMbhUto bodho 'vagamaH, kim ity Aha dRSTir ity abhidhIyate/ darzanaM dRSTir iti kRtvA niSpratyapAyatayA/ phalata etAm evAha "asatpravRttivyAghAtAt" iti tathAzrAddhatayA zAstraviruddhapravRttivyAghAtena kim ity Aha "satpravRttipadAvahaH" iti/ zAstrAviruddhapravRttipadAvaho 'vedyasaMvedyaparityAgena vedyasaMvedyapadaprApaka ity arthaH/ vedyasaMvedyapadarUpatve 'pi sthirAdidRSTInAM sAmAnyalakSaNatvAd asyaivam apy adoSa iti/ atha vA satpravRttipadaM paramArthataH zailezIpadam iti tadAvahatvena ca kazcid doSa iti// 17// eSA ca paristhUrabhedAd aSTadhA, anyathA bahubhedety abhidhAtum Aha--- (p. 78) iyaM cAvaraNApAyabhedAd aSTavidhA smRtA/ sAmAnyena vizeSAs tu, bhUyAMsaH sUkSmabhedataH// 18// "iyaM ca" anantaroditalakSaNA dRSTiH/ "AvaraNApAyabhedAd AvaraNApagamabhedena paristhUranItyA "aSTavidhA smRtA" pUrvAcAryaiH "sAmAnyena"---sUkSmekSikAm anAdRtya/ "vizeSAs tu"---bhedAH punaH saddRSTer bhUyAMso 'tibahavaH "sUkSmabhedato 'nantabhedatvAd darzanAdInAM mithaHSaTsthAnapatitatvAbhidhAnAd iti// 18// iha ca dRSTisamuccaye pratipAtayutAz cAdyAz catasro nottarAs tathA/ sApAyA api caitAs tAH pratipAtena netarAH// 19// "pratipAtayutAH"---bhraMzopetAH/ "AdyAz catasto"---dRSTayo mitrAdirUpAH "etA api ca" pratipAtayutA api api tathAkarmavaicitryAt, na tu pratipAtayutA eva tAbhyas taduttarabhAvAd iti/ "nottarAs tathA"---na sthirAdyAs tena prakAreNa pratipAtayutAH/ yata evaM "sApAyA api"---durgatihetutvena, "etAs tA"---etA eva/ katham ity Aha "pratipAtena"---bhraMzena, "netarA"---na sthirAdyAH sApAyA iti/ Aha---kathaM zreNikAdInAm etad apratipAtAd apAyaH? ucyate---etadabhAvopAttakarmasAmarthyena/ ata evoktaM pratipAtena tu saMbhavamAtram adhikRtya "sApAyA api," tathApi prAyovRtti viSayatvAt sUtrasyaivam upanyAsaH/ atha vA saddRSTyaghAte saty apy apAyo 'py anapAya eva vajratandulavatpAkena tadAzayasya kAyaduHkhabhAve 'pi vikriyAnupapatter ity evam upanyAsaH/ yogAcAryA evAtra pramANam iti/ ataH "pratipAtena netarA" iti sthitam// 19// ihApi--- prayANabhaGgAbhAvena, nizi svApasamaH punaH/ vighAto divyabhavataz caraNasyopajAyate// 20// "prayANabhaGgAbhAvena" iti kanyakubjAdigamane 'navarataprayANakagamanenApi "nizi"---rAtrau "svApasamaH punaH"---svApatulyas tu kim ity Aha "vighAtaH"---pratibandhaH "divyabhavataH"---devajanmanaH sakAzAt "caraNasya"---cAritrasya "upajAyate" tathAvidhaudayikabhAvayogena, tadabhAve tu punas tatraiva pravRttiH, svApavigame 'navarataprayANe (p. 79) ca pravRttakanyakubjagantRgamanapravRttivat// 20// idAnIM pratidRSTi sAkalyenAGgayojanAm upadarzayann Aha--- mitrAyAM darzanaM mandaM, yama icchAdikas tathA/ akhedo devakAryAdAv adveSaz cAparatra tu// 21// "mitrAyAM" dRSTau"darzanaM mandaM"---svalpo bodhaH, tRNAgnikaNoddyotena sadRzaH/ "yama"---ahiMsAdilakSaNaH "icchAdikas tathA" yathoktaM---"ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH"/ ete ca "icchApravRttisthairyasiddhibhedA" iti vakSyati/ "akhedo devakAryAdau" AdizabdAd gurukAryAdiparigrahaH/ tathAtathopanata etasmiMs tathAparitoSAn na khedo 'trApi tu pravRttir eva, zirogurutvAdidoSabhAve 'pi bhavAbhinandino bhogakAryavat/ adveSaz cAmatsaraz ca aparatra tv adevakAryAdau, tathA tattvaveditayA mAtsaryavIryabIjabhAve 'pi tadbhAvAGgkurAnudayAt tattvAnuSThAnam adhikRtya karmaNy AzayaH/ ato 'syAparatra na cintA, tadbhAve 'pi karuNAMzabIjasyaiveSatsphuraNam iti// 21// asyAM dRSTau vyavasthito yogI yat sAdhayati tadabhidhitsayAha--- karoti yogabIjAnAm upAdAnam iha sthitaH/ avandhyamokSahetUnAm iti yogavidoH (yogavido???) viduH// 22// "karoti" tattvakaraNena "yogabIjAnAM"---vakSyamANalakSaNAnAM "upAdAnaM"---grahaNam, "iha sthito" mitrAyAM dRSTau maitro yogIty arthaH/ kiMviziSTAnAM yogabIjAnAm ity Aha---avandhyamokSahetUnAM iti, na hi yogabIjaM na yogaphalaM nAma, yogaz ca mokSaphala iti/ "iti yogavido"---viziSTA eva yogAcAryAH, "vidur" iti jAnate// 22// sAmprataM yogabIjAny upanyasyann Aha--- jineSu kuzalaM cittaM, tannamaskAra eva ca/ praNAmAdi ca saMzuddhaM, yogabIjam anuttamam// 23// "jineSu" bhagavadarhatsu "kuzalaM cittaM"---dveSAdyabhAvena prItyAdimat, anena manoyogavRttim Aha/ "tannmaskAra eva ca"---jinanamaskAra eva ca tathAmanoyogaprerita iti, anena tu vAgyogavRttim/ "praNAmAdi ca" paJcAGgAdilakSaNaM; (p. 80) AdizabdAn maNDalAdigrahaH "saMzuddhaM" ity asaMzuddhavyavacchedArtham etat, tasya sAmAnyena yathApravRttikaraNabhedatvAt tasya ca yogabIjatvAnupapatteH/ etat sarvam eva sAmastyapratyekabhAvAbhyAM "yogabIjaM"---mokSayojakAnuSThAnakAraNam "anuttamam" iti sarvapradhAnaM viSayaprAdhAnyAd iti// 23// yadaitad bhavati tatsamayam abhidhAtum Aha--- carame pudgalAvarte, tathA bhavyatvapAkataH/ saMzuddham etanniyamAn nAnyadApIti tadvidaH// 24// "carame pudgalAvarte" iti pudgalAnAm AvartAs tathAtathA tattadgrahaNasantyAgAbhyAm iti pudgalAvartAH, "ete hy anAdau saMsAre tathAbhavyatvAkSiptAH kasyacit kiyanto 'pi" iti vacanaprAmANyAc caramapade caramAvartAbhidhAnAt/ atrApi kAraNam Aha "tathAbhavyatvapAkataH" iti tathAbhavyatvapAkena tatas tasmAn mithyAtvakaTukatvanivRttyA manAk mAdhuryasiddheH saMzuddham etaj jineSu kuzalAdicittam "niyamAd"---niyamena tathAbhavyatvapAkabhAvena karmaNA tathA, anyadA saMzuddhavadasaMzuddhAnupapatteH, ata evAha "nAnyadApi" nAnyasminn api kAle prAk pazcAc ca kliSTAzayavizuddhatarAzayayogAt "iti tadvidaH" ity evaM yogavido 'bhidadhati// 24// evam asya samayam abhidhAyaitad abhidhitsayA tv Aha--- upAdeyadhiyAtyantaM, saMjJAviSkambhaNAnvitam/ phalAbhisandhirahitaM, saMzuddhaM hy etad IdRzam// 25// "upAdeyadhiyA" upAdeyabuddhyA "atyantaM"---sarvAnyApohena tathAparipAkAt samyagjJAnapUrvarUpatvena "saMjJAviSkambhaNAnvitaM"---kSayopazamavaicitryAd AhArAdisaMjJodayAbhAvayuktam/ saMjJA AhArAdibhedena daza/ tathA cArSam---"kaivihA NaM bhante sannA pannattA?/ goyamA!, dasavihA---AhArasannA, bhayasannA, mehuNasannA, pariggahasannA, kohasannA, mANasannA, mAyasannA, lobhasannA, ohasannA, logasannA"---iti/ etat samprayuktAzayAnuSThAnaM sundaram apy abhyudayAya, na niHzreyasAvAptaye parizuddhyabhAvAd bhavabhoganiHspRhAzayaprabhavam etad iti yoginaH, "phalAbhisandhirahitaM"---bhavAntargataphalAbhisandhyabhAvena/ Aha---asambhavyeva saMjJAviSkambhaNe pUrvAditaphalAbhisandhiH/ satyam etat tadbhavAntargataphalam adhikRtyeha (p. 81) tu tadanyabhavAntaMgatam (tadanyabhavAntargatam???) api sAmAnikAdilakSaNaphalam adhikRtya gRhyate tadabhisandher asundaratvAt tadupAttasyAsya svataH pratibandhasAratvataH/ etadrahitaM cedam apavargasAdhanaM, svapratibandhasAraM tu tatsthAnasthitikAry eva tathAsvabhAvatvAt, gautamabhagavadbahumAnavat, evambhUtasyaiva yoganiSpAdakatvAt/ na hy azAlibIjAt kAlenApi zAlyaGkuraH/ etat tv abhinnagranther api tadaivaM bhavati caramayathApravRttikaraNasAmarthyena tathAvidhakSayopazamasAratvAd apramattayateH sarAgasyaiva vItarAgabhAvakalpam/ yathAhur yogAcAryAH---"yogabIjacittaM bhavasamudranimagnasyeSadunmajjanAbhogaH tatsaktyatizayazaithilyakArI prakRteH prathamavipriyekSA tadAkUtakAriNI mujjAsamAgamopAyanacetastaducitas taducitacintAsamAvezakRd granthiparvataparamavajraM niyamAt tadbhedakAri bhavacArakapalAyanakAlaghaNTA tadapasArakAriNI samAsena" ityAdi/ ataH saMzuddhaM hy etadIdRzam etad iti jinakuzalacittAdi/ etac ca tathAvidhakalAdibhAvena tattatsvabhAvatayA phalapAkArambhasadRzam iti// 25// na cedam eva kevalaM yogabIjam iti tadantarAbhidhitsayAha--- AcAryAdiSv api hy etad vizuddhaM bhAvayogiSu/ vaiyAvRttyaM ca vidhivac chuddhAzayavizeSataH// 26// "AcAryAdiSv api" AcAryopAdhyAyatapasvyAdiSv api, etad eva kuzalacittAdi, "vizuddhaM"---saMzuddham evety arthaH, kiMviziSTeSu? Aha "bhAvayogiSu"---na dravyAcAryAdiSv adharmajalakSaNeSu, kUTarUpe khalv akUTabuddher apy asundaratvAt/ naitad eva kevalaM yogabIjam, kiM tarhi? "vaiyAvRttyaM ca"---vyAvRttabhAvalakSaNam AhArAdinA, "vidhivat"---sUtroktavidhiyuktaM puruSAdyapekSayety arthaH/ yad Aha---"purisaMtassuvayAraM, avayAraM cappaNo ya NAUNaM/ kujjA veyAvaDiyaM, ANaM kAUM nirAsaMso"// u. pa. 237// ityAdi// ata evAha zuddhAzayavizeSataH---zuddhacittaprabandhavizeSeNa// 26// ayaM ca tathAvidhakAlAdibhAvenety uktaprAya (uktaprAyaM???) bIjAntaram Aha--- bhavodvegaz ca sahajo, dravyAbhigrahapAlanam/ tathA siddhAntam Azritya, vidhinA lekhanAdi ca// 27// (p. 82) "bhavodvagaz (bhavodvegaz???) ca"---saMsArodvegaz ca janmAdirUpatayA bhavaty asya, "sahajo"---neSTayogAdinimittaH, tasyArtadhyAnarUpatvAt/ uktaM ca---"pratyutpannAt tu duHkhAn nivado (nirvedo???) dveSa IdRzaH/ na vaitAgyam ityAdi" yogabIjam iti vartate/ tathA "dravyAbhigrahapAlanaM auSadhAdisamAdAnam adhikRtya, bhAvAbhigrahasya viziSTakSayopazamabhAvarUpasyAbhinnagranther asambhavAd dravyAbhigrahagrahaNam/ tathA siddhAntam AzrityArSaM na tu kAmAdizAstrANi, kim ity Aha "vidhinA"---nyAyAttadhanasatprayogAdilakSaNena kim ity Aha---"lekhanAdi ca" yogabIjam anuttamam iti// 27// AdizabdArtham Aha--- lekhanA pUjanA dAnaM, zravaNaM vAcanodgrahaH/ prakAzanAtha svAdhyAyaz cintanA bhAvaneti ca// 28// "lekhanA"---satpustakeSu, "pUjanA"---puSpavastrAdibhiH, "dAnaM"---pustakAdeH, "zravaNaM"---vyAkhyAnasya, "vAcanA"---svayam evAsya, "udgrahaH"---vidhigrahaNaM asyeva (asyaiva???), "prakAzanA"---gRhItasya bhavyeSu, "atha svAdhyAyo" vAcanAdiH asyaiva, "cintanA" granthArthataH asyaiva, "bhAvaneti ca" etadgocaraiva yogabIjam iti yogaH// 28// tathA--- bIjazrutau ca saMvegAt pratipattiH sthirAzayA/ tadupAdeyabhAvaz ca, parizuddho mahodayaH// 29// "bIjazrutau ca" yathoktagocarAyAm, "saMvegAt" zraddhAvizeSAt pratipattiH---"evam etat"---ityevaMrUpA, "sthirAzayA"---tathAvidhacittaprabandhavisrotasikAbhAvena/ "tadupAdeyabhAvaz ca"---bIjazrutyupAdeyabhAvaz ca, "parizuddhaH"---phalautsukyAbhAvena, "mahodayaH" ata evAnuSvaGgikAbhyudayato niHzreyasasAdhanAd iti// 29// evam etadyogabIjopAdAnaM yathA jAyate tathAbhidhAtum Aha--- etadbhAvamale kSINe, prabhUte jAyate nRNAm/ karoty avyaktacaitanyo, mahat kAryaM na yat kiJcit// 30// etadanantaroditaM yogabIjopAdAnaM "bhAvamale"---tattatpudgalAdisambandhayogyatAlakSaNe, kSINe sati, na stoke kiM tu "prabhUte" pudgalaparAvartAkSepake (prabhUtapudgalaparAvartAkSepake) "jAyate"---prAdurbhavati, "nRNAM"---puMsAm/ prAya ete 'dhikAriNa iti (p. 83) nRgrahaNaM, anyathA cAturgatikam etat, prabhUta eva kSINe nAlpa ity Aha "karoty avyaktacaitanyaH"---hitAhitavivekazUnyo bAlaH, "na mahat kAryaM" arthAnuSThAnAdi, "yat kiJcit" kiM tu vyaktacaitanya eva karoti// 30// yadAsya kSayo 'bhimataH tadopadarzayann Aha--- carame pudgalAvarte, kSayaz cAsyopapadyate/ jIvAnAM lakSaNaM tatra, yata etad udAhRtam// 31// "carame pudgalAvarte" yathoditalakSaNe "kSayaz cAsyopapadyate" bhAvamalasya, jIvAnAM lakSaNaM "tatra"---carame pudgalAvarte, yata etadudAhRtaM vakSyamANam iti// 31// yadudAhRtaM tad abhidhAtum Aha--- duHkhiteSu dayAtyantam adveSo guNavatsu ca/ aucityAt sevanaM caiva, sarvatraivAvizeSataH// 32// "duHkhiteSu" zarIrAdinA duHkhena, "dayAtyantaM sAnuvattvety (? sAnunbandhety) arthaH, adveSo 'matsaraH keSv ity Aha "guNavatsu ca" vidyAdiguNayukteH, "aucityAt sevanaM caiva" zAstrAnusAreNa, "sarvatraiva" dInAdau, "avizeSataH" sAmAnyena// 32// yataz caivam ataH--- evaMvidhasya jIvasya, bhadramUrter mahAtmanaH/ zubho nimittasaMyogo, jAyate 'vaJcakodayAt// 33// "evaMvidhasya jIvasya" anantaroditalakSaNayogino, "bhadramUrteH" priyadarzanasya, "mahAtmanaH" sadvIryayogena kim ity Aha "zubhaH" prazastaH ka ity Aha "nimittasaMyogaH"---sadyogAdisaMyogaH, sadyogAdInAm eva niHzreyasasAdhananimittatvAt "jAyate"/ kuta ity Aha "avaJcakodayAt" vakSyamANasamAdhivizeSodayAd ity arthaH// 33// avaJcakodayAt ity uktaM; ata etatsvarUpapratipipAdayiSayAha-- yogakriyAphalAkhyaM yat zrUyate 'vaJcakatrayam/ sAdhUn Azritya paramam iSulakSyapriyopamam// 34// yogakriyAphalAkhyaM yasmAt zrUyate 'vaJcakatrayam Agame "yogAvaJcakaH kriyAvaJcakaH phalAvaJcakaH" iti vacanAt/ avyaktasamAdhir evaiS tadadhikAre pAThAt, (p. 84) citrakSayopazamatas tathAvidha AzayavizeSa iti/ etac ca "sAdhUn Azritya" sAdhavo munayaH, "paraM avaJcakatrayaM" svarUpatas tv etad "iSulakSyakriyopamaM" zarasya lakSyakriyA tatpradhAnatayA tadavisaMvAdiny eva, anyathA lakSyakriyAtvAyogAt/ evaM sAdhUn Azritya yogAvaJcakas tadyogAvisaMvAdI/ evaM tadvandanAdikrayA (tadvandanAdikriyA???) tatphalaM cAzrityaiSa evam eva dravyata iti// 34// etad api yannimittaM tad abhidhAtum Aha--- etac ca satpraNAmAdinimittaM samaye sthitam/ asya hetuz ca paramas tathAbhAvamalAlpatA// 35// etac cAvaJcakatrayaM, "satpraNAmAdinimittaM"---sAdhuvandanAdinimittam ity arthaH/ "samaye sthitaM"---siddhAnte pratiSThitam/ "asya"---satpraNAmAdeH hetuz ca paramaH ka ity Aha "tathAbhAvamalAlpatA" karmasambandhayogyatAlpatA ratnAdimalApagame jyotsnAdipravRttivad iti yogAcAryAH// 35// prakRtavastvapodvalanAya vyatirekasAram Aha--- nAsmin ghane yataH satsu, tatpratItir mahodayA/ kiM samyag rUpam Adatte, kadAcid bhandalocanaH// 36// "nAsmin"---bhavamale "ghane"---prabale, yataH "satsu"---sAdhuSu, "tatpratItiH"---satpratItir bhavati/ kiMviziSTety Aha "mahodayA"---abhyudayAdisAdhakatvena/ prativastUpamayAmum evArtham Aha "kiM samyag rUpam Adatte?" lakSaNavyaJjanAdikArtsnyena "kadAcid mandalocanaH" indriyadoSAn nAdatta evety arthaH// 36// adhunAnvayasAram adhikRtavastusamarthanAyaivAha--- alpavyAdhir yathA loke tadvikArair na bAdhyate/ ceSTate ceSTasiddhyarthaM, vRttyaivAyaM (dhRtyaivAyaM) tathA hite// 37// "alpavyAdhiH"---kSINaprAyarogaH yathA loke kazcit tadvikAraiH---kaNDvAdibhiH "na bAdhyate" vyAdher alpatvena na bAdhyate/ kiM cety Aha "ceSTate ca" rAjasevAdau, "iSTasiddhyarthaM" kuTumbAdipAlanAya, eSa dRSTAnto 'yam arthopanaya ity Aha, vRttyaiva (dhRtyaiva) dharmayonirUpayA etac ca "vRttiH (dhRtiH) zraddhA sukhA vividiSA vijJaptir iti dharmayonayaH" iti vacanAt/ tad anayA hetubhUtayA, "ayaM"---yogI tathAlpavyAdhipuruSavatsthUrAkAryavRttinirodhena, (p. 85) "hite"---hitaviSaye dAnAdau ceSTata iti// 37// etad anantaroditam akhilam eva yadopajAyate tad abhidhAtum Aha--- yathApravRttakaraNe, carame 'lpamalatvataH/ Asannagranthibhedasya, samastaM jAyate hy adaH// 38// "yathApravRttakaraNe"---prAgvyAvarNitasvarUpe "carame" paryantavartini alpamalatvataH kAraNAt "Asannagranthibhedasya" sataH, samastam anantaroditaM "jAyate hy ada" etad iti// 38// atha vA caramaM yathApravRttam idam apUrvam evety Aha--- apUrvAsannabhAvena, vyabhicAraviyogataH/ tattvato 'pUrvam evedam iti yogavido viduH// 39// "apUrvApannabhAvena" hetunA tathA "vyabhicAraviyogataH" kAraNAt "tattvataH"---paramArthena "apUrvam evedaM" caramaM yathApravRttam, iti yogavido jAnata iti bhAvaH// 39// ihaiva guNasthAnayojanam Aha--- prathamaM yad guNasthAnaM, sAmAnyenopavarNitam/ asyAM tu tadavasthAyAM, mukhyam anvarthayogataH// 40// prathamam AdyaM yad guNasthAnaM mithyAdRSTyAkhyaM, sAmAnyenopavarNitam Agame "micchaddiThI sAmAyaNAi" iti vacanAt asyAM tu tadavasthAyAm ity asyAm eva, mukhyaM nirupacaritam/ kuta ity Aha "anvarthayogataH"---evaMguNabhAvena guNasthAnopapatter iti// uktA mitrA// 40// adhunA tArocyate/ tad atrAha--- tArAyAM tu manAk spaSTaM, niyamaz ca tathAvidhaH/ anudvego hitArambhe, jijJAsA tattvagocarA// 41// "tArAyAM" punar dRSTau kim ity Aha "manAk spaSTaM" darzanam iti, ataH "niyamaz ca tathAvidhaH" zaucAdir icchAdirUpa eva "zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH" (yogasUtra 2.32) iti vacanAt/ tad atra dvitIyayogAt pratipattir api mitrAyAM tv etadabhAva eva tathAvidhakSayopazamAbhAvAt/ tathAnudvego hitArambhe (p. 86) pAralaukike 'khedasahitaH ata eva tatsiddhiH/ tathA "jijJAsA tattvagocarA" adveSata eva tatpratipattyAnuguNyam iti// 41// asyAM dRSTau yadanyad guNajAtaM bhavati tad Aha--- bhavaty asyAM tathAcchinnA, prItir yogakathAsv alam/ zuddhayogeSu niyamAd, bahumAnaz ca yogiSu// 42// bhavaty asyAM dRSTau "tathA"---tena prakAreNa "acchinnA"---bhAvapratibandhasAratayA prItir yogakathAsv alam ity arthaM tathA zuddhayogeSv akalkapradhAneSu "niyamAd"---niyamena bahumAnaz ca yogiSu bhavati// 42// na kevalam ayam, kiM ca--- yathAzaktyupacAraz ca, yogavRddhiphalapradaH/ yoginAM niyamAd eva, tadanugrahadhIyutaH// 43// "yathAzakti"---zaktyaucityena kim ity Aha "upacAraz ca"---grAsAdisampAdanena yathoktayogiSv iti prakramaH/ sa eva viziSyate "yogavRddhiphalapradaH" tatsamyakpariNAmena, "yoginAM niyamAd eva" nAnyathA tadvighAtahetur iti, "tadanugrahadhIyutaH" upacArasampAdakAnugrahadhIyuta ity arthaH// 43// ayam eva viziSyate--- lAbhAntaraphalaz cAsya, zraddhAyukto hitodayaH/ kSudropadravahAniz ca, ziSTasammatatA tathA// 44// lAbhAntaraphalaz cAsyopacArakartuH, zuddhopacArapuNyAt tathAvipAkabhAvAt/ ata eva zraddhAyukta upacAra iti prakramaH/ "hitodayaH" pUrvavat, "kSudropadravahAniz ca" bhavati, ata eva vyAdhyAdinAzaH, ziSTasammatatA tathA, ata evAsyAtisundaro bahumAnaH// 44// tathA--- bhayaM nAtIva bhavajaM, kRtyahAnir na cocite/ tathAnAbhogato 'py uccair na cApy anucitaktiyA// 45// "bhayaM nAtIva bhavajaM" tathAzubhApravRtteH, "kRtyahAnir na cocite" sarvasminn eva dharmAdarAt, tathAnAbhogato 'py uccair atyarthaM, na cApy anucitaktiyA sarvatraiva// 45// evaM--- kRtye 'dhike 'dhikagate, jijJAsA lAlasAnvitA/ tulye nije tu vikale, santrAso dveSavarjitaH// 46// (p. 87) "kRtye" dhyAnAdau "adhike"---svabhUmikApekSayA "adhikagata" AcAryAdivartini "jijJAsA"sya katham etad evam iti "lAlasAnvitA"---abhilASAtirekayuktA/ "tulye" kRtye vandanAdau, "nije" tv AtmIya eva "vikale"---kAyotsargakaraNAdinA, "santrAso" bhavaty Atmani "hA! virAdhako 'ham" iti, "dveSavarjito" 'dhike 'dhikRtadRSTisAmarthyAd iti// 46// duHkharUpo bhavaH sarva ucchedo 'sya kutaH katham/ citrA satAM pravRttiz ca, sAzeSA jJAyate katham// 47// "duHkharUpo bhavaH sarvo" janmajarAdirUpatvAt "ucchedo 'sya" bhavasya, "kuto" hetoH kSAntyAdeH "kathaM" kena prakAreNa/ citrA "satAM" munInAM, pravRttiz caityakarmAdinA prakAreNa, sAzeSA jJAyate kathaM tadanyApohataH// 47// yataH--- nAsmAkaM mahatI prajJA, sumahAn zAstravistaraH/ ziSTAH pramANam iha tad ity asyAM manyate sadA// 48// "nAsmAkaM mahatI prajJA" saMvAdinI, svaprajJAvikalpite visaMvAdadarzanAt, tathA "sumahAn zAstravistaraH" tattatpravRttihetutvAt/ evaM "ziSTAH" sAdhujanasammatAH "pramANam iha vyatikare" tasmAd ity evam asyAM dRSTau "manyate sadA"---yat tair AcaritaM tad eva yathAzakti sAmAnyena kartuM yujyata ity arthaH// 48// uktA tArA/ adhunA balocyate, tad atrAha-- sukhAsanasamAyuktaM, balAyAM darzanaM dRDham/ parA ca tattvazuzrUSA, na kSepo yogagocaraH// 49// sukhAsanasamAyuktam iti sthirasukhAsanavat "bAlAyAM" dRSTau "darzanaM" prAguktaM "dRDhaM" kASThAgnikaNopamam iti kRtvA, "parA ca tattvazuzrUSA" jijJAsAsambhaveti/ "na kSepo yogagocaraH" tadanudvegaja iti kRtvA// 49// amum evArtham Aha--- nAsyAM satyAm asattRSNA, prakRtyaiva pravartate/ tadabhAvAc ca sarvatra, sthitam eva sukhAsanam// 50// nAsyAm adhikRtadRSTau, satyAm asattRSNA---sthitinibandhanAtiriktagocarA, prakRtyaiva---svabhAvenaiva pravartate viziSTazuddhiyogAt/ tadabhAvAc ca---asattRSNAbhAvAc (p. 88) ca, sarvatra---vyAptyA sthitam eva sukhAsanaM, tathAparibhramaNAbhAvena// 50// etad evAha--- atvarApUrvakaM sarvaM, gamanaM kRtyam eva vA/ praNidhAnasamAyuktam apAyaparihArataH// 51// atvarApUrvakam anAkulam ity arthaH "sarvaM"---sAmAnyena kiM tad ity Aha "gamanaM" devakulAdau, kRtyam eva vA vandanAdi, praNidhAnasamAyuktaM---manaHpraNidhAnapuraHsaraM, apAyaparihArataH---dRSTyAdyapAyaparihAreNa// 51// uktaM darzanam/ asyaiva zuzrUSAm Aha--- kAntakAntAsametasya, divyageyazrutau yathA/ yUno bhavati zuzrUSA, tathAsyAM tattvagocarA// 52// kAntakAntAsametasya---kamanIyapriyam Ayuktasya, divyageyazrutau yathA---kiMnarAdigeyazrutAv ity arthaH yUno---vayaHsthasya bhavati zuzrUSA---zrotum icchA tadgocaraiva tathAsyAM--dRSTau vyavasthitasya sataH tattvagocarA---tattvaviSayaiva zuzrUSA bhavati// 52// iyaM caivambhUtety Aha--- bodhAmbhaHsrotasaz caiSA, sirAtulyA satAM matA/ abhAve 'syAH zrutaM vyartham asirAvanikUpavat// 53// bodhAmbhaHsrotaso---bodhodakapravAhasya caiSA---zuzrUSA, sirAtulyA---avandhyAkSayatadbIjakalpatayA satAM matA munInAm iSTA/ abhAve 'syAH zuzrUSAyAH kim ity Aha zrutaM vyarthaM---zramaphalam/ kiMvad ity Aha asirAvanikUpavat asirAvanau pRthivyAM kUpakhananaM atatkhananam evAtatphalatvAd iti// 53// ihaiva vyatirekam Aha--- zrutAbhAve 'pi bhAve 'syAH, zubhabhAvapravRttitaH/ phalaM karmakSayAkhyaM syAt parabodhanibandhanam// 54// "zrutAbhAve 'pi"---zravaNAbhAve 'pi, "bhAve 'syAH"---zuzrUSAyAH, kim ity Aha "zubhabhAvapravRttitaH"---tadbhAvasyaiva zubhatvAt "phalaM karmakSayAkhyaM syAt"---vacanaprAmANyena/ etac ca "parabodhanibandhanaM"---pradhAnabodhakAraNaM vacanaprAmANyAd eva// 54// (p. 89) yoge 'kSepaguNam Aha--- zubhayogasamArambhe, na kSepo 'syAM kadAcana/ upAyakauzalaM cApi, cAru tadviSayaM bhavet// 55// "zubhayogasamArambhe"---tathAvidhadhyAnAdau, na kSepo 'syAm adhikRtadRSTau satyAM, kadAcana bhavati/ upAyakauzalaM cApi tathAvidhadezAdhyAsanAdi cAruzobhanaM, tadviSayaM---zubhayogasamArambhaviSayaM, bhaved iti// 55// tathAsyAm eva dRSTAv abhyuccayam Aha--- pariSkAragataH prAyo, vighAto 'pi na vidyate/ avighAtaz ca sAvadyaparihArAn mahodayaH// 56// pariSkAragataH---upakaraNagata ity arthaH prAyo---bAhulyena vighAto 'pi icchApratibandho, na vidyate---asyAM satyAm iti/ "avidyataz ca" kimbhUto bhavatIty Aha sAvadyaparihArAt---pratiSiddhaparihAreNa mahodayaH---abhyudayaniHzreyasahetur ity arthaH// 56// uktA balA/ sAmprataM dIprAm Aha--- prANAyAmavatI dIprA, na yogotthAnavaty alam/ tattvazravaNasaMyuktA, sUkSmabodhavivarjitA// 57// prANAyAmavatI caturthAGgabhAvataH bhAvarecakAdibhAvAt "dIprA"---caturthI dRSTiH, "na yogotthAnavatI"---tathAvidhaprazAntavAhitAlAbhena alam atyartham tattvazravaNasaMyuktA---zuzrUSAphalabhAvena sUkSmabodhavivarjitA---nipuNabodharahitety arthaH// 57// bhAvarecakAdiguNam Aha--- prANebhyo 'pi gurur dharmaH, satyAm asyAm asaMzayam/ prANAMs tyajati dharmArthaM, na dharmaM prANasaGkaTe// 58// prANebhyo 'pIndriyAdibhyo, gurur dharmo---mahattara ity arthaH, satyAm asyAm adhikRtadRSTau dIprAyAm asaMzayam, etat kuta ity Aha prANAMs tyajati dharmArthaM---tathotsargapravRttyA, na dharmaM prANasaGkaTe tyajati---tathotsargapravRttyaiva// 58// atra pratibandhanibandhanam Aha--- (p. 90) eka eva suhRddharmo, mRtam apy anuyAti yaH/ zarIreNa samaM nAzaM, sarvam anyat tu gacchati// 59// eka eva suhRddharmo---nAnyaH, tallakSaNayogAt/ tad Aha mRtam apy anuyAti ya iti, zarIreNa samaM nAzaM---vyayaM, sarvam anyat tu gacchati svajanAdi// 59// itthaM sadAzayopetas tattvazravaNatatparaH/ prANebhyaH paramaM dharmaM, balAd eva prapadyate// 60// ittham---evaM sadAzayopetaH san, tattvazravaNatatpara etatpradhAnaH, prANebhyaH paramaM dharmaM balAd eva prapadyate tatsvabhAvatvAt svata (tata) eva na yogotthAnam asya// 60// tattvazravaNaguNam Aha--- kSArAmbhas tyAgato yadvan madhurodakayogataH/ bIjaM prarpham Adatte, tadvat tattvazruter naraH// 61// kSArAmbhas tyAgato yadvan madhurokayogataH, tanmAdhuryAnavagame 'pi spaSTasaMvittyA bIjaM praroham Adatte tadvat tattvazruter naraH, tattvazruter acintyasAmarthyAn mahAprabhAvatvAd iti// 61// asyaiva bhAvArtham Aha--- kSArAmbhas tulya iha ca bhavayogo 'khilo mataH/ madhurodakayogena, samA tattvazrutis tathA// 62// kSArAmbhas tulya iha ca bhavayogo 'khilo mato 'tattvazravaNarUpo 'pi, madhurodakayogena samA tattvazrutis tathA tadaGgatayA tattvazrutir apIti// 62// aysA eva guNam Aha--- atas tu niyamAd eva, kalyANam akhilaM nRNAm/ gurubhaktisukhopetaM, lokadvayahitAvaham// 63// atas tv ity ata eva tattvazruteH kim ity Aha "niyamAd eva kalyANaM" paropakArAdi "akhilaM nRNAM"---tattvazrutes tathAvidhAzayabhAvAt, tad eva viziSyate "gurubhaktisukhopetaM" kalyANaM, tadAjJayA tatkaraNasya tattvataH kalyANatvAt, ata evAha "lokadvayAhitAvahaM" anubandhasya gurubhaktisAdhyatvAd iti// 63// asya eva vizeSataH paraM phalam Aha--- (p. 91) gurubhaktiprabhAvena, tIrthakRddarzanaM matam/ samApattyAdibhedena, nirvANaikanibandhanam// 64// "gurubhaktiprabhAvena"---gurubhaktisAmarthyena tadupAttakarmavipAkata ity arthaH, kim ity Aha tIrthakRddarzanaM mataM---bhagavaddarzanam iSTam, katham ity Aha samApattyAdibhedena---"samApattir dhyAnataH sparzanA" tathA, AdizabdAt tannAmakarmabandhavipAkatadbhAvApattyupapattiparigrahaH/ tad eva viziSyate nirvANaikanibandhanaM---avandhyamokSakAraNam asAdhAraNam ity arthaH// 64// iha pratiSiddhasUkSmabodhalakSaNAbhidhitsayAha--- samyagdhetvAdibhedena, loke yas tattvanirNayaH/ vedyasaMvedyapadataH, sUkSmabodhaH sa ucyate// 65// samyag aviparItena vidhinA, hetvAdibhedeneti hetusvarUpaphalabhedena, loke vidvatsamavAye, yas tattvanirNayaH---paramArthaparicchedaH kuta ity Aha vedyasaMvedyapadataH---vakSyamANalakSaNAd vedyasaMvedyapadAt, "sUkSmabodhaH sa ucyate" nipuNa ity arthaH// 65// ihaiva vizeSataH pravRttinimittam Aha--- bhavAmbhodhisamuttArAt karmavajravibhedataH/ jJeyavyAptez ca kArtsnyena, sUkSmatvaM nAyam atra ru// 66// bhavAmbhodhisamuttArAd---bhavasamudrasamuttAraNAl lokottarapravRttihetutayA tathA karmavajravibhedataH---karmavajravibhedena vibhedatas tv apunargrahaNataH, jJeyavyAptez ca kArtsnyenAnantadharmAtmakatattvapratipattyA, sUkSmatvaM---nipuNatvaM bodhasya, nAyam atra tu---nAyaM sUkSmo bodhaH atra---dIprAyAM dRSTau, adhastyAsu ca tattvato granthibhedAsiddher iti// 66// avedyasaMvedyapadaM, yasmAd Asu tatholbaNam/ pakSicchAyAjalacarapravRttyAbham ataH param// 67// avedyasaMvedyapadaM---vakSyamANalakSaNaM, yasmAd Asu---mitrAdyAsu catasuSu (catasRSu???) dRSTiSu, tatholbaNaM---tena nivRttyAdipadaprakAreNa prabalam uddhatam ity arthaH, pakSicchAyAjalacarapravRttyAbhaM---pakSicchAyAyAM taddhiyA jalacarapravRttyAkAram/ ataH, paraM---vedyasaMvedyapadam (p. 92) Asu na tAttvikam ity arthaH, granthibhedAsiddher ity etad api padam Asu caramayathApravRttakaraNenaivety AcAryAH// 67// kim etad evam ity Aha--- apAyazaktimAlinyaM, sUkSmabodhavibandhakRt (sUkSmabodhanibandhakRt)/ naitadvato 'yaM tattattve, kadAcid upajAyate// 68// apAyazaktimAlinyaM narakAdyapAyazaktimalinatvam kim ity Aha sUkSmabodhavibandhakRt (sUkSmabodhanibandhakRt)---apAyahetvAsevanakliSTabIjabhAvena naitadvato 'pAyazaktimAlinyavato ayaM---sUkSmo bodhaH tat tasmAt "tattve iti" tattvaviSaye kadAcid upajAyate, avandhyasthUrabodhabIjabhAvAd ity arthaH// 68// yasmAd evam--- apAyadarzanaM tasmAc chrutadIpAn na tAttvikam/ tadAbhAlambanaM tv asya, tathA pApe pravRttitaH// 69// apAyadarzanaM---doSadarzanaM tasmAc chrutadIpAd AgamAt, na tAttvikaM---na pAramArthikam asyeti yogaH/ tadAbhAlambanaM tu---paramArthAbhAviSayaM punarbhavati bhrAntyA, kuta ity Aha---tathA pApe pravRttitaH---tathA citrAnAbhogaprakAreNa pApe pravRtter iti// 69// ato 'nyad uttarAsv asmAt pApe karmAgaso 'pi hi/ taptalohapadanyAsatulyA vRttiH kvacid yadi// 70// ato 'nyad uttarAsv iti---prakramAd avedyapadAd anyad vedyasaMvedyapadam, uttarAsv iti sthirAdyAsu catasRSu dRSTiSu/ asmAd vedyasaMvedyapadAt, pApe---pApakarmaNi hiMsAdau, karmAgaso 'pi hi---karmAparAdhAd api kim ity Aha taptalohapadanyAsatulyA vRttiH---saMvegasArA pApe kvacid yadi bhavati, prAyas tu na bhavaty eveti// 70// kim ity evambhUtety Aha--- vedyasaMvedyapadataH, saMvegAtizayAd iti/ caramaiva bhavaty eSA, punardurgatyayogataH// 71// vedyasaMvedyapadato---vakSyamANalakSaNAt, saMvegAtizayAd ity atizayasaMvegena caramaiva bhavaty eSA---pApavRttiH/ kuta ity Aha punardurgatyayogataH zreNikAdyudAharaNAt/ "pratipatitasaddarzanAnAm anantasaMsAriNAm anekadhAdurgatiyoga iti yat kiMcid etat," na, abhiprAyAparijJAnAt, kSAyikasamyagdRSTer eva naizcayikavedyasaMvedyapadabhAva (p. 93) ity abhiprAyAd, vyAvahArikaM api tu etad eva cAru, saty etasmin prAyo durgatAv api mAnasaduHkhAbhAvAt, vajratandulavad asya bhAvapAkAyogAt/ acAru punar ekAntata eva ato 'nyad iti// 71// yad Aha--- avedyasaMvedyapadam apadaM paramArthataH/ padaM tu vedyasaMvedyapadam eva hi yoginAm// 72// avedyasaMvedyapadam iti mithyAdRSTyAzayasthAnam, ata evAha "apadaM paramArthataH"---yathAvasthitavastutattvAnApAdanAt/ "padaM tu"---padaM punaH, "vedyasaMvedyapadam eva" vakSyamANalakSaNam anvarthayogAd iti// 72// tathA cAha--- vedyaM saMvedyate yasminn apAyAdinibandhanam/ tathApravRttibuddhyApi, stryAdyAgamavizuddhayA// 73// vedyaM---vedanIyaM vastusthityA tathAbhAvayogisAmAnyenAvikalpakajJAnagrAhyam iti yo 'rthaH, saMvedyate---kSapopazamAnurUpaM nizcayabuddhyA vijJAyate, "yasmin pade"---AzayasthAne kiMviziSTam ity Aha apAyAdinibandhanaM---narakasvargAdikAraNam stryAdi tathA---tena prakAreNa yena sAmAnyAnuviddhaM apravRttibuddhyApi---tadupAdAnatyAgAzayAtmikayA saMvedyate, stryAdi vedyaM AgamavizuddhayA---zrutApanItaviparyayamalayA/ pradhAnam idam eva bandhakAraNaM prekSAvatAm apIti stryAdigrahaNam// 73// tatpadaM sAdhvavasthAnAd bhinnagranthyAdilakSaNam/ anvarthayogatas tantre vedyasaMvedyam ucyate// 74// tatpadam iti padanAtpadam AzayasthAnaM, "sAdhvavasthAnAt"---paricchedAt samyagavasthAnena, bhinnagranthyAdilakSaNaM bhinnagranthidezaviratirUpam kim ity Aha "anvarthayogataH"---anvarthayogena, tantre---siddhAnte, vedyasaMvedyam ucyate---vedyaM saMvedyate 'neneti kRtvA// 74// tasmAd anyad Aha--- avedyasaMvedyapadaM, viparItam ato matam/ bhavAbhinandiviSayaM, samAropasamAkulam// 75// avedyasaMvedyapadaM viparItam ato---vedyasaMvedyapadAt matam iSTam, tathA hi---avedyam avedanIyaM vastusthityA na tathAbhAvayogisAmAnyenApy avikalpakajJAnagrAhyaM, (p. 94) tathAvidhasamAnapariNAmAnupapatteH, tat saMvedyate ajJAnAvaraNakSayopazamAnurUpaM nizcayabuddhyopaplavasArayA mRgatRSNodakavaj jJAyate yasmin pade tat tathAvidham/ ata evAha bhavAbhinandiviSayaM etad, bhavAbhinandI vakSyamANalakSaNaH, samAropasamAkulam iti---mithyAtvadoSato 'pAyagamanAbhimukham ('pAyagamanAbhimukho na tathA piGgalitam?) ity arthaH// 75// bhavAbhinandilakSaNam Aha--- kSudro lAbharatir dIno, matsarI bhayavAn zaThaH/ ajJo bhavAbhinandI syAn niSphalArambhasaGgataH// 76// kSudraH---kRpaNaH/ lAbharatir---yAJcAzIlaH/ dInaH---sadaivAkalyANadarzI/ matsaro---parakalyANaduHsthitaH/ bhayavAn nityabhItaH/ zaTho---mAyAvI/ ajJo---mUrkhaH bhavAbhinandI---saMsArabahumAnI syAd evambhUto, niSphalArambhasaGgataH---sarvatrAtattvAbhinivezAd iti// 76// yadi nAmaivaM tataH kim ity Aha--- ity asatpariNAmAnuviddho bodho na sundaraH/ tatsaGgAd eva niyamAd viSasampRktakAnnavat// 77// ity evaM---bhavAbhinandipariNAme sati, asyAsatpariNAmatvAt asatpariNAmAnuviddho bodhaH sAmAnyena na sundaraH/ kuta ity Aha tatsaGgAd eva---vivakSitAsatpariNAmasambadhAd (vivakSitAsatpariNAmasambandhAd???) eva, niyamAd---kim ity Aha viSasampRktakAnnavat iti nidarzanamAtram// 77// phalata etad evAha--- etadvanto 'ta eveha, viparyAsaparA narAH/ hitAhitavivekAndhAH, khidyante sAmpratekSiNaH// 78// etadvanto 'vedyapadavantaH ata eva---kAraNAt iha---loke, viparyAsapradhAnA narAH kim ity Aha hitAhitavivekAndhAH---etadrahitA ity arthaH, ata evAha khidyante sAmpratekSiNaH santa iti// 78// tathA ca--- janmamRtyujarAvyAdhirogazokAdyupadrutam/ vIkSamANA api bhavaM, nodvijante 'timohataH// 79// janma---prAdurbhAvalakSaNaM, mRtyuH---prANatyAgasvarUpaH, jarA---vayohAnyAtmikA, vyAdhiH---kuSThAdilakSaNaH, rogo---vizucikAdyAtaGkaH, zoka---iSTaviyogAdijo manovikAraH, adizabdAd (AdizabdAd???) grahAdiparigrahaH, ebhir upadruta (upadrutaM???) kadarthitaM vIkSamANA api (p. 95) pazyanto 'pi santaH bhavaM---saMsAraM, nodvijante 'smAd iti prakramaH, atimohato hetor iti// 79// tathA hy amISAM (? tathA cAmISAM) kim ity Aha--- kukRtyaM kRtyam AbhAti, kRtyaM cAkRtyavat sadA/ duHkhe sukhadhiyAkRSTAH, kacchUkaNDUyakAdivat// 80// kukRtyaM---prANAtipAtArambhAdi kRtyam AbhAti mohAt, kRtyaM cAhiMsAnArambhAdi ca akRtyavat sadAbhAti mohAd eva/ duHkhe---samArambhAdau sukhadhiyA---sukhabuddhayA AkRSTA---AkarSitAH kiMvad ity Aha kacchUkaNDUyakAdivat kacchU---pAmA tasyAH kaNDUyakAH---kaNDUyanta iti kaNDUyakAH, AdizabdAt kRmipratudyamAnAgnisevakakuSThiparigrahaH// 80// amum evArthaM spaSTayann Aha--- yathA kaNDUyaneSv eSAM, dhIr na kacchUnivartane/ bhogAGgeSu tathaiteSAM, na tadicchAparikSaye// 81// kasyacit kaNDUyakasya kaNDUyanAtirekAt parikSINanakhasya sikatAkSitinivAsAt kathaJcid anavAptatRNakaNDUvinodakasya bhikSApuSTikAdyair gRhItatRNapUlakena vaidyapathikena darzanaM babhUva/ sa tena tRNam ekaM yAcito, dattaM cAnena tat tasmai/ parituSTo 'sau hRdayena, cintitaM ca sasantoSaM "aho dhanyaH khalv ayaM yasyaitAvanti kaNDUyanAni," pRSTaz ca sa kva khalv etAny evam atiprabhUtAny avApyante? tenoktam---lATadezAdau, prayojanaM kiJ ca tavaibhiH? tenoktaM kacchUkaNDUvinodanam/ pathika Aha---yady evaM, tataH kim ebhiH? kacchUm eva te saptarAtreNApanayAmi "kurUpayogaM triphalAyAH"/ sa punar Aha---kacchvapagame kaNDUvinodAbhAve kiM phalaM jIvitasya, tad alaM triphalayA, kvaitAny avApyanta ity etad eva kathaya, iti zlokagarbhArthaH// akSaragamanikA tu yathA kaNDUyaneSv eSAM tathaiteSAM bhavAbhinandinAM dhIr na tadicchAparikSaye---na bhogecchAnivRttau, tattvAnabhijJatayaiva vayaHparipAke 'pi vAjIkaraNAdarAt/ icchAgrahaNam iha bhogakriyopalakSaNam// 81// yataz caivam ataH--- AtmAnaM pAzayanty ete, sadAsacceSTayA bhRzam/ pApadhUlyA jaDAH kAryam avicAryaiva tattvataH// 82// (p. 96) AtmAnaM---jivaM pAzayanti---gaNDayanti ete 'dhikRtasattvAH sadA---sarvakAlaM asacceSTayA---prANAtipAtArambharUpayA hetubhUtayA bhRzam atyartham/ kayA pAzayantIty Aha---pApadhUlyA---jJAnAvaraNIyAdilakSaNayA jaDA---mandAH kAryam avicAryaiva tattvataH---paramArthena kSaNikakusukhasaktatayAtmAnaM pAzayantIti// 82// tathA hi--- dharmabIjaM paraM prApya, mAnuSyaM karmabhUmiSu/ na satkarmakRSAv asya, prayatante 'lpamedhasaH// 83// dharmabIjaM---dharmakAraNaM paraM---pradhAnaM prAPyAsAdya kiM tad ity Aha mAnuSyaM---mAnuSatvaM/ kvety Aha karmabhUmiSu---bharatAdyAsu/ kim ity Aha na satkarmakRSau---dharmabIjAdhAnAdirUpAyAM asya---dharmabIjasya prayatante 'lpamedhasaH---alpamataya ity arthaH// 83// kin tarhi--- baDizAmiSavat tucche, kusukhe dAruNodaye/ saktAs tyajanti sacceSTAM, dhigaho dAruNaM tamaH// 84// baDizAmiSavad iti nidarzanaM matsyagalamAMsavat tucche---alpe kusukhe---duSTabhogaje dAruNodaye---raudravipAke, samayaparibhASeyam, saktA---gRddhAH kim ity Aha tyajanti sacceSTAM---dharmasAdhanam, karmadoSo 'yam ity Aha "dhigaho dAruNaM tamaH"---kaSTam ajJAnam iti yo 'rthaH// 84// upasaMharann Aha--- avedyasaMvedyapadam AndhyaM durgatipAtakRt/ satsaGgAgamayogena, jeyam etan mahAtmabhiH// 85// avedyasaMvedyapadam uktalakSaNaM, AndhyaM---andhabhAvarUpam/ ata evAha durgatipAtakRt---durgatipAtakaraNazIlam, satsaGgAgamayogena---viziSTasaGgAgamasambandhenety arthaH ekavadbhAvaH puruSaprAdhAnyakhyApanaparaH/ jeyam etad avedyasaMvedyapadaM, mahAtmabhiH---pumbhiH asyAm eva bhUmikAyAm anyadA jetum azakyatvAt/ ata evAnuvAdaparo 'py Agama iti yogAcAryAH ayogyaniyogAsiddher iti// 85// ata eva jayaliGgAny Aha--- jIyamAne ca niyamAd etasmiMs tattvato nRNAm/ nivartate svato 'tyantaM, kutarkaviSamagrahaH// 86// (p. 97) jIyamAne ca niyamAd etasminn avedyasaMvedyapade mahAmithyAtvanibandhane pazutvAdizabdavAcye tattvataH---paramArthena, nRNAM---puMsAM nivartate svata---AtmanaivAparopadezena, nimittAbhAve naimittikAbhAvAt atyantaM---nitarAM samyagjJAnayogAt, AgamaprAmANyAvagamAt kutarkaviSamagraho---dRSTApAyahetutvena graha iva grahaH// 86// kiMviziSTo 'yam ity Aha--- bodharogaH zamApAyaH, zraddhAbhaGgo 'bhimAnakRt/ kutarkaz cetaso vyaktaM, bhAvazatrur anekadhA// 87// bodharogas tad yathAvasthitopaghAtabhAvAt, zamApAyo 'sadabhinivezajanakatvAt, zraddhAbhaGga AgamArthApratipatteH, abhimAnakRn mithyAbhimAnajanakatvAt, evaM "kutarka" AgamanirapekSa ity arthaH, kim ity Aha cetasaH antaHkaraNasya "bhAvazatruH"---paramArtharipuH anekadhA---AryApavAdAdikAraNena// 87// yataz caivam ataH kim ity Aha--- kutarke 'bhinivezas tan na yukto muktivAdinAm/ yuktaH punaH zrute zIle, samAdhau ca mahAtmanAm// 88// kutarke---uktalakSaNe, abhinivezas tathAtadgraharUpaH, kim ity Aha---na yuktaH, keSAm ity Aha muktivAdinAM---saMnyAsinAm ity arthaH/ yuktaH punaH zrute---Agame zIle---paradrohaviratilakSaNe samAdhau ca---dhyAnaphalabhUte mahAtmanAM muktivAdinAm abhinivezo yukta iti// 88// bIjaM cAsya paraM siddham avandhyaM sarvayoginAm/ parArthakaraNaM yena, parizuddham ato 'tra ca// 89// bIjaM cAsya zrutAdeH paraM siddhaM---pradhAnaM pratiSThitam avandhyaM---niyataphaladAyi sarvayoginAM---kulayogiprabhRtInAm/ kiM tad ity Aha parArthakaraNaM---paraprayojananiSpAdanaM, yena---kAraNena parizuddhaM---anyAnupaghAtena/ ataH kAraNAt---atra ca parArthakaraNe yukto 'bhiniveza iti// 89// kutarkAsAratAm evAbhidhAtum Aha--- (p. 98) avidyAsaGgatAH prAyo, vikalpAH sarva eva yat/ tadyojanAtmakaz caiSa, kutarkaH kim anena tat// 90// avidyAsaGgatAH---jJAnAvaraNIyAdisampRktAH prAyo---bAhulyena vikalpAH sarva eva---zabdavikalpA arthavikalpAz ca, yat tadyojanAtmako---vikalpayojanAtmakaH caiSa---gomayapAyasAdivikalpanena kutarkaH---uktalakSaNaH, kim anena tat---na kiJcid ity arthaH// 90// kiM ca--- jAtiprAyaz ca sarvo 'yaM, pratItiphalabAdhitaH/ hastI vyApAdayatyuktau, prAptAprAptavikalpavat// 91// "jAtiprAyaz ca"---dUSaNAbhAsaprAyaz ca sarvo 'yaM kutarkaH "pratItiphalabAdhita" iti kRtvA, etad evAha---hastI vyApAdayatyuktau---meNThena, kim ivety Aha prAptAprAptavikalpavat iti/ kazcin naiyAyikaz chAtraH kutazcid Agacchan avazIbhUtamattahastyArUDhena kenacid uktaH, bhoH! bhoH! tvaritam apasara; hastI vyApAdayati iti ca/ tathApariNatanyAyazAstra Aha "re re baThara! kim evaM yuktibAhyaM pralapasi! tathA hi---"kim ayaM prAptaM vyApAdayati kiM vAprAptam iti?/ AdyapakSe bhavata eva vyApattiprasaGgaH, prAptibhAvAt---[dvitIye tribhuvanasya, aprAptyavizeSAt]" evaM yAvad Aha tAvad dhastinA gRhItaH, sa katham api meNThena mocita iti/ jAtiprAyatA sarvatra bhinnArthagrahaNasvabhAvasaMvedanavedane tadgatAkAravikalpanasyaivamprAyatvAd iti carcitam anyatra// 91// kiJ ca--- svabhAvottaraparyanta, eSo 'sAv api tattvataH/ nArvAgdRggocaro nyAyAd anyathAnyena kalpitaH// 92// svabhAvottaraparyanta eSa kutarkaH, atra ca vastusvabhAvair uttaraM vAcyam iti vacanAt evam agnir dahaty ApaH kledayantIti svabhAva eSAm iti/ asAv api svabhAvaH tattvataH---paramArthena nArvAgdRggocaro---na chadmasthaviSayaH nyAyAd---nyAyena paraprasiddhena kimbhUtaH sann ity Aha---anyathA---prakArAntareNa, anyena---prativAdinA, kalpitaH sann iti/ tathA hi---atha vastusvabhAvair uttaraM vAcyam iti sarvatraiva tathA tattatsiddhau (p. 99) vaktuM pAryate/ katham? yena tadarthakriyAkaraNasvabhAvas tena tAM karoti na punaH kSaNikatayA, tasyAH sarvabhAveSv evAbhyupagamAt, yataH kutazcit tadarthakriyAbhAvaprasaGgAt tannibandhanAvizeSAd iti/ evam agniH kledayaty apsannidhau tathApo dahanty agnisannidhau tathAsvabhAvatvAd eva/ svabhAvavaicitryAn nAtrApi lokabAdhAm antareNAparo vA svabhAvo, dRSTAntamAtrasya sarvatra sulabhatvAt/ tad evam asamaJjasakArI kutarka ity aidamparyam// 92//amum evArthaM vizeSeNAbhidhAtum Aha--- ato 'gniH kledayaty ambusannidhau dahatIti ca/ ambvagnisannidhau tatsvAbhAvyAd ity udite tayoH// 93// yato nArvAgdRggocaro 'dhikRtasvabhAvaH, ato 'smAt kAraNAt "agniH kledayati, adhyakSavirodhaparihArAyAha ambusannidhau iti/ cAmbu, na pratItibAdhety Aha tatsvAbhAvyAt tayoH agnyambunor iti" udite saty api paravAdinA// 93// kim ity Aha--- kozapAnAd Rte jJAnopAyo nAsty atra yuktitaH/ viprakRSTo 'py ayaskAntaH svArthakRd dRzyate yataH// 94// kozapAnAd Rte---kozapAnaM vinA, jJAnopAyo nAsty atra---svabhAvavyatikare, yuktitaH---zuSkatarkayuktyA, kazcid aparo dRSTAnto 'py asyArthasyopodbalako vidyate na vety Aha viprakRSTo 'py ayaskAntaH---lohAkarSa upalavizeSaH, svArthakRt---lohAkarSAdisvakAryakaraNazIlaH, dRzyate yataH, loke sa hi viprakRSTa eva na sannikRSTaH, loham eva na tAmrAdi, AkarSaty eva na kartayati, tad ittham asy evAgnyAdInAM tathAsvabhAvakalpanaM kena bAdhyate? na kenacid iti bhAvanIyam// 94// upasaMharann Aha--- dRSTAntamAtraM sarvatra yad evaM sulabhaM kSitau/ etatpradhAnas tat kena svanItyApodyate hy ayam// 95// dRSTAntamAtraM---sAdhye vastuni lokapratItibAdhitaM sarvatrAvizeSeNa yad evaM---uktanItyA sulabhaM kSitau pRthivyAm/ etatpradhAno 'yaM kutarkaH, kenApodyate---bAdhyate, na kenacit, svanItivirodhAd ity arthaH// 95// ihaiva dRSTAntam Aha--- (p. 100) dvicandrasvapnavijJAnanidarzanabalotthitaH/ nirAlambanatAM sarvajJAnAnAM sAdhayan yathA// 96// dvicandrasvapnavijJAnanidarzanabalotthita iti nidarzanam udAharaNam etatsAmarthyopajAtaH nirAlambanatAm AlambanazUnyatAM, sarvajJAnAnAM---mRgatRSNikAjalAdigocarANAm avizeSeNa---sAmAnyena, sAdhayan yathA kenApodyate!// 96// na caivaM tattvasiddhir ity Aha--- sarvaM sarvatra cApnoti yad asmAd asamaJjasam/ pratItibAdhitaM loke tad anena na kiJcana// 97// sarvaM niravazeSaM sAdhyam iti prakramaH "sarvatra ca"---sarvatraiva vastuni, prApnoti yad asmAt kutarkAt, asamaJjasam atiprasaGgena, pratItibAdhitaM loke tathAvidhadRSTAntamAtrasAraM, tad anena na kiJcana kutarkeNa// 97// itaz caitad evam ity Aha--- atIndriyArthasiddhyarthaM yathAlocitakAriNAm/ prayAsaH zuSkatarkasya na cAsau gocaraH kvacit// 98// atIndriyArthasiddhyarthaM---dharmAdisiddhyartham ity arthaH/ yathAlocitakAriNAM prekSAvatAM, prayAsaH---pravRttyutkarSaH, zuSkatarkasyAdhikRtasya, na cAtIndriyo 'rtho gocaro viSayaH kvacid iti// 98// gocaras tv Agamasyaiva tatas tadupalabdhitaH/ candrasUryoparAgAdisaMvAdyAgamadarzanAt// 99// gocaras tu---gocaraH punaH, AgamasyaivAtIndriyo 'rthaH/ kuta ity Aha tatas tadupalabdhitaH---AgamAd atIndriyArthopalabdhitaH/ etad evAha candrasUryoparAgAdisaMvAdyAgamadarzanAt, laukiko 'yam artha iti bhAvanIyam// 99// upasaMharann Aha--- etatpradhAnaH sacchrAddhaH zIlavAn yogatatparaH/ jAnAty atIndriyAn arthAMs tathA cAha mahAmatiH// 100// etatpradhAna ity AgamapradhAnaH, sacchrAddhaH---prAjJaH, zIlavAn---paradrohaviratimAn, yogatatparaH---sadA tadabhiyuktaH, evambhUtaH san jAnAty atIndriyAn arthAn---dharmAdIn/ tathA cAha mahAmatiH pataJjaliH// 100// kim ity Aha--- (p. 101) AgamenAnumAnena yogAbhyAsarasena ca/ tridhA prakalpayan prajJAM labhate tattvam uttamam// 101// AgamenAptavacanena lakSaNena, anumAnena---liGgaliGgijJAnarUpeNa, yogAbhyAsarasena ca vihitAnuSThAnAtmakena, tridhA prakalpayan prajJAm uktakrameNaiva, anyathA hi pravRttyasiddheH, kim ity Aha---"labhate tattvam uttamaM" pApasaMmohanivRttyA zrutAdibhedena// 101// amum evArtham Aha--- na tattvato bhinnamatAH sarvajJA bahavo yataH/ mohas tadadhimuktInAM tadbhedAzrayaNaM tataH// 102// na tattvataH paramArthena, bhinnamatA bhinnAbhiprAyAH, sarvajJA bahavo yato---yasmAt/ mohas tadadhimuktInAM---sarvAtizayazrAddhAnAM, tadbhedAzrayaNaM sarvajJabhedAGgIkaraNaM, tatas tasmAd iti// 102// katham ity Aha--- sarvajJo nAma yaH kazcit pAramArthika eva hi/ sa eka eva sarvatra vyaktibhede 'pi tattvataH// 103// sarvajJo nAma yaH kazcid arhadAdiH, pAramArthika eva hi---nirupacaritaH sa eka eva sarvatra sarvajJatvena vyaktibhede 'pi tattvataH RSabhAdilakSaNe sati// 103// pratipattis tatas tasya sAmAnyenaiva yAvatAM/ te sarve 'pi tam ApannA iti nyAyagatiH parA// 104// pratipattiH tatas tasya---sarvajJasya sAmAnyenaiva yAvatAM---tantrAntarIyANAm api, te sarve 'pi tam ApannAH sarvajJaM mukhyam eveti nyAyagatiH parA, tam antareNa tatpratipatter asiddheH// 104// vizeSas tu punas tasya kArtsnyenAsarvadarzibhiH/ sarvair na jJAyate tena tam Apanno na kazcana// 105// vizeSas tu bheda eva, punas tasya sarvajJasya, kArtsnyenAsarvadarzibhiH---pramAtRbhiH sarvair na vijJAyate, tadadarzanAt, darzane 'pi tajjJAnAgateH, tena kAraNena taM---sarvajJaM ApannaH---pratipanno, na kazcanAsarvadarzI// 105// (p. 102) tasmAt sAmAnyato 'py enam abhyupaiti ya eva hi/ nirvyAjaM tulya evAsau tenAMzenaiva dhImatAm// 106// tasmAt sAmAnyato 'py enaM sarvajJaM, abhyupaiti ya eva hi---kazcid asarvadarzI, nirvyAjam aucityayogena taduktapAlanaparaH/ tulya evAsau tenAMzena---sarvajJapratipattilakSaNena, dhImatAm anupahatabuddhInAm ity arthaH// 106// amum evArthaM nidarzanagarbham Aha--- yathaivaikasya nRpater bahavo 'pi samAzritAH/ dUrAsannAdibhede 'pi tadbhRtyAH sarva eva te// 107// yathaivaikasya nRpateH---kasyacid vivakSitasya, bahavo 'pi samAzritAH---pumAMso, dUrAsannAdibhede 'pi sati tathA niyogAdibhedena kRte, tadbhRtyA---vivakSitanRpatibhRtyAH, sarva eva te samAzritA iti// 107// dArSTAntikayojanam Aha--- sarvajJatattvAbhedena tathA sarvajJavAdinaH/ sarve tattattvagA jJeyA bhinnAcArasthitA api// 108// sarvajJatattvAbhedena---yathoditanItyA hetubhUtena tathA---nRpatisamAzritabahupuruSavat sarvajJavAdinaH sarve---jinAdimatabhedAvalambinaH tattattvagAH---sarvajJatattvagAH, jJeyAH bhinnAcArasthitA api tathAdhikArabhedeneti// 108// upasaMharann Aha--- na bheda eva tattvena sarvajJAnAM mahAtmanAm/ tathA nAmAdibhede 'pi bhAvyam etan mahAtmabhiH// 109// na bheda eva tattvena---paramArthena, sarvajJAnAM mahAtmanAM---bhAvasarvajJAnAm ity arthaH/ tatheSTAniSTanAmAdibhede 'pi sati, bhAvyam etan mahAtmabhiH zrutamedhAsaMmohasArayA prajJayA// 109// zAstragarbham evopapattyantaram Aha--- citrAcitravibhAgena yac ca deveSu varNitA/ bhaktiH sadyogazAstreSu tato 'py evam idaM sthitam// 110// citrAcitravibhAgena---vakSyamANalakSaNena yac ca deveSu varNitA---lokapAlamuktAdiSu bhaktiH sadyogazAstreSu---sauvAdhyAtmacintAzAstreSu, tato 'pi kAraNAt evam idaM sthitaM---prastutam iti// 110// amum evArthaM spaSTayann Aha--- (p. 103) saMsAriSu hi deveSu bhaktis tatkAyagAminAm/ tadatIte punas tattve tadatItArthayAyinAm// 111// saMsAriSu hi deveSu---lokapAlAdiSu bhaktiH---sevA, tatkAyagAminAM---saMsAridevakAyagAminAM, tadatIte punaH---saMsArAtIte tu, tattve tadatItArthayAyinAM---saMsArAtItamArgayAyinAM yoginAM bhaktiH// 111// anayor vizeSam Aha--- citrA cAdyeSu tadrAgatadanyadveSasaGgatA/ acitrA carame tv eSA zamasArAkhilaiva hi// 112// citrA ca---nAnAprakArA ca AdyeSu---sAMsArikeSu deveSu tadrAgatadanyadveSasaGgatA---svAbhISTadevatArAgAnabhISTadveSasaMyuktA, mohagarbhatvAt/ acitrA ekAkArA, carame tadatIte tu tattve, eSA bhaktiH, sA ca zamasArA zamapradhAnA, akhilaiva hi tathAsaMmohAbhAvAd iti// 112// atraiva hetum Aha--- saMsAriNAM hi devAnAM yasmAc citrANy anekadhA/ sthityaizvaryaprabhAvAdyaiH sthAnAni pratizAsanam// 113// saMsAriNAM hi devAnAM---lokapAlAdInAM yasmAc citrANy anekAkArANi anekadhAnekaiH prakAraiH/ kaiH kAnIty Aha sthityaicaryaprabhAvAdyaiH (sthityaivaryaprabhAvAdyaiH???) AdizabdAt sahajarUpAdiparigrahaH, sthAnAni---vimAnAdIni pratizAsanaM---zAsanaM prati brahmANDatraividhyAnubhedAt// 113// yasmAd evam--- tasmAt tatsAdhanopAyo niyamAc citra eva hi/ na bhinnanagarANAM syAd ekaM vartma kadAcana// 114// tasmAt kAraNAt tatsAdhanopAyaH saMsAridevasthAnasAdhanopAyo niyamAc citra eva hi bhavati/ idam eva vastu lokaprasiddhodAharaNadvAreNAha---na bhinnanagarANAM syAd---bhavet ekaM vartma kadAcana tathA tadbhedAnupapatter iti// 114// tathA--- iSTApUrtAni karmANi loke citrAbhisandhitaH/ nAnAhalAni sarvANi draSTavyAni vicakSaNaiH// 115// iSTApUrtAni karmANi---vakSyamANalakSaNAni loke prANigaNe citrAbhisandhita (p. 104) kAraNAt kim ity Aha nAnAphalAni---citraphalAnIti yo 'rthaH, sarvANi draSTavyAni hetubhedAt, kair ity Aha vicakSaNaiH---vidvadbhir iti// 115// iSTApUrtasvarUpam Aha--- Rtvigbhir mantrasaMskArair brAhmaNAnAM samakSataH/ antarvedyAM hi yaddattam iSTaM tad abhidhIyate// 116// Rtvigbhir yajJAdhikRtaiH mantrasaMskAraiH karaNabhUtaiH "brAhmaNAnAM samakSataH" tadanyeSAM, antarvedyAM hi yaddattaM hiraNyAdi, iSTaM tad abhidhiyate vijJeSalakSaNayogAt (vizeSalakSaNayogAt???)// 116// tathA--- vApIkUpataDAgAni, devatAyatanAni ca/ annapradAnam etat tu, pUrtaM tattvavido viduH// 117// vApIkUpataDAgAni---lokaprasiddhAny eva, devatAyatanAni ca---vasatikAdIni, tathA annapradAnaM laukikam eva, etat tv evambhUtaM, kim ity Aha pUrvaM tattvavido viduH---iti pUrtaparibhASayA tattvavido vidanti// 117// AntaraM hetum adhikRtyAha--- abhisandheH phalaM bhinnam anuSThAne same 'pi hi/ paramo 'taH sa eveha vArIva kRSikarmaNi// 118// abhisandhes tathAvidhAzayalakSaNAt kim ity Aha phalaM bhinnaM---saMsAridevasthAnAdi anuSThAne same 'pi hi iSTAdau/ paramaH---pradhAnaH, ataH---kAraNAt sa eva---abhisandhir eva iha---phalasiddhau kiMvad ity Aha vArIva kRSikarmaNi iti dRSTAntaH paramo---lokarUDhyA// 118// abhisandhibhedanibandhanAny Aha--- rAgAdibhir ayaM ceha, bhidyate 'nekadhA nRNAm/ nAnAphalopabhoktQNAM, tathAbuddhyAdibhedataH// 119// rAgAdibhir doSaiH ayaM cAbhisandhiH iha---loke bhidyate 'nekadhA nRNAM tanmRdumadhyAdhimAtrabhedena kiMviziSTAnAm ity Aha---nAnAphalopabhoktQNAM tathAbuddhyAdibhedataH---vakSyamANAd bhidyate 'bhisandhir iti// 119// enam evAha--- buddhir jJAnam asaMmohas trividho bodha iSyate/ tadbhedAt sarvakarmANi, bhidyante sarvadehinAm// 120// (p. 105) buddhir vakSyamANalakSaNA jJAnam apy evam eva, asaMmohaz caivaM, trividho bodha iSyate zAstreSu/ tadbhedAd buddhyAdibhedAt, sarvakarmANISTAdIni bhidyante sarvadehinAM, taddhetubhedAt phalabheda iti kRtvA// 120// tatra--- indriyArthAzrayA buddhir jJAnaM tv AgamapUrvakam/ sadanuSThAnavac caitad asaMmoho 'bhidhIyate// 121// indriyArthAzrayA buddhis tIrthayAtRkadarzane tadgamanabuddhivat/ jJAnaM tv AgamapUrvakaM tIrthayAtrAvidhivijJAnavat, sadanuSThAnavac caitaj jJAnam kim ity Aha asaMmoho 'bhidhiyate ('bhidhIyate???) bodharAja iti// 121// evam eteSAM lakSaNe vyavasthite sati lokasiddham udAharaNam Aha--- ratnopalambhatajjJAnatatprAptyAdi yathAkramaM/ ihodAharaNaM sAdhu, jJeyaM buddhyAdisiddhaye// 122// "ratnopalambhaH" sAmAnyenendriyArthAzrayA buddhiH, "tajjJAnaM" tv AgamapUrvakaM ratnajJAnaM, "tatprAptyAdi" tv asaMmohaH, bodhagarbhatvAd asya yathAkramam iha---buddhyAdau udAharaNaM sAdhu, abhipretArthasAdhakatvAt, ata evAha jJeyaM buddhyAdisiddhaye buddhijJAnAsaMmohasiddhyartham iti// 122// sadanuSThAnalakSaNam Aha--- AdaraH karaNe prItir avighnaH sampadAgamaH/ jijJAsA tannisevA ca, sadanuSThAnalakSaNam// 123// Adaro---yatnAtizaya iSTAdau, karaNe prItir abhiSvaGgAtmikA/ avighnas tatkaraNa evAdRSTasAmarthyAt sampadAgamaH, tata eva zubhabhAvapuNyasiddheH, jijJAseSTAdigocaraiva, tannisevA ca iSToditA sevA, cazabdAt tadanugrahagrahaH/ etat sadanuSThAnalakSaNaM, anubandhasAratvAd asya// 123// tatra--- buddhipUrvANi karmANi, sarvANy eveha dehinAm/ saMsAraphaladAny eva, vipAkavirasatvataH// 124// buddhipUrvANi karmANi sarvANy eva sAmAnyena iha---loke, dehinAM---prANinAm kim ity Aha saMsAraphaladAny eva azAstrapUrvakatvAt, tathA cAha vipAkavirasatvataH iti---teSAM niyogata eva vipAkavirasatvAd iti// 124// (p. 106) jJAnapUrvANi tAny eva, muktyaGgaM kulayoginAm/ zrutazaktisamAvezAd anubandhaphalatvataH// 125// jJAnapUrvANi---yathoditajJAnanibandhanAni tAny eva---karmANi kim ity Aha muktyaGgaM bhavanti kulayoginAM---vakSyamANalakSaNAnAm/ kulayogigrahaNam anyAsambhavajJApanArtham, kuta ity Aha zrutazaktisamAvezAt hetoH, amRtazaktikalpeyaM, naitadabhAve mukhyaM kulayogitvam/ ata evAha "anubandhaphalatvataH" muktyaGgatvasiddheH, tAttvikAbanundhasyaivambhUtatvAd (tAttvikAnubandhasyaivambhUtatvAd???) iti// 125// asaMmohasamutthAni, tv ekAntaparizuddhitaH/ nirvANaphaladAny Azu, bhavAtItArthayAyinAm// 126// asaMmohasamutthAni---punaryathoditAsaMmohanibandhanAni tu ekAntaparizuddhitaH---kAraNAt, paripAkavazena kim ity Aha nirvANaphaladAny Azu---zIghraM tAny eva karmANi keSAm ity Aha bhavAtItArthayAyinAM---samyakparatattvavedinAm ity arthaH// 126// eteSAm eva lakSaNam Aha--- prAkRteSv iha bhAveSu, yeSAM ceto nirutsukam/ bhavabhogaviraktAs te, bhavAtItArthayAyinaH// 127// prAkRteSv iha bhAveSu---zabdAdiSu buddhiparyavasAneSu, yeSAM ceto nirutsukaM---niHsaGgatAsamAvezAt, bhavabhogaviraktAs te---evambhUtA jIvA muktakalpA "bhavAtItArthayAyina" ucyante, bhavacittAsaMsparzAd iti// 127// eka eva tu mArgo 'pi, teSAM zamaparAyaNaH/ avasthAbhedabhede 'pi, jaladhau tIramArgavat// 128// eka eva tu mArgo 'pi cittavizuddhilakSaNaH/ teSAM bhavAtItArthayAyinAM zamaparAyaNaH---zamaniSThaH avasthAbhedabhede 'pi---guNasthAnakabhedApekSayA jaladhau tIramArgavad iti nidarzanam/ avasthAbhedaz ceha taddUrAsannatAdibhedena// 128// paratattvAbhidhitsayAha--- saMsArAtItatattvaM tu, paraM nirvANasaMjJitam/ tad dhy ekam eva niyamAc chabdabhede 'pi tattvataH// 129// (p. 107) saMsArAtItatattvaM tv iti saMsArAtItaM punas tattvam kim ity Aha paraM---pradhAnaM nirvANasaMjJA saMjAtAsyeti kRtvA, tad dhy ekam eva sAmAnyena, niyamAt---niyamena, zabdabhede 'pi vakSyamANalakSaNe sati, tattvataH---paramArthena// 129// etad evAha--- sadAzivaH paraM brahma, siddhAtmA tathAteti ca/ zabdais tad ucyate 'nvarthAd ekam evaivamAdibhiH// 130// sadAziva iti sarvakAlaM zivo na kadAcid apy azivaH, trikAlaparizuddhaH sarvAzivAbhAvAt paraM---pradhAnaM "brahma"---tathA bRMhattvabRMhakatvAbhyAM (bRhattvabRMhakatvAbhyAM???) sadbhAvAlambanatvAt/ siddhAtmA---kRtakRtyAtmA niSThitArtha ity arthaH/ tathAteti ca---AkAlaM tathAbhAvAt/ yathoktam---"upAdAnanimittAbhyAm adhikAritvatA dhruvA/ sarvakAlaM tathAbhAvAt tathAtety abhidhIyate// 1// visaMyogAtmikA ceyaM triduHkhaparivarjitA/ bhUtakoTiH parAtyantaM bhUtArthaphaladeti ca// 2//" [ ] ityAdizabdais tannirvANam ucyate, anvarthAd anvarthenoktanItyA ekam eva sat evamAdibhir iti// 130// katham evety (evam ity) Aha--- tallakSaNAvisaMvAdAn nirAbAdham anAmayam/ niSkriyaM ca paraM tattvaM, yato janmAdyayogataH// 131// tallakSaNAvisaMvAdAd iti---nirvANalakSaNAvisaMvAdAt/ enam evAha nirAbAdhaM---nirgatam AbAdhAbhyaH, anAmayaM---avidyamAnadravyabhAvarogam niSkriyaM ca kartavyAbhAvAn nibandhanAbhAvena paraM tattvam evambhUtaM yato---yasmAt, janmAdyayogato---janmajarAmaraNAyogena// 131// aidamparyam Aha--- jJAte nirvANata ve (nirvANatattve???) 'sminn asaMmohena tattvataH/ prekSAvatAM na tadbhaktau, vivAda upapadyate// 132// jJAte---paricchinne, nirvANatattve 'sminn evambhUte asaMmohena---bodhena, tattvataH---paramArthataH kim ity Aha prekSAvatAM---buddhimatAM na tadbhaktau---na nirvANatattvasevAyAm kim ity Aha "vivAda upapadyate" tattattvajJAnabhedAbhAvAt (tattattvajJAnAbhedAt) 'nyathA prekSAvattvavirodhAd iti// 132// (p. 108) sarvajJapUrvakaM caitan niyamAd eva yatsthitam/ Asanno 'yam Rjur mArgas tadbhedas tat kathaM bhavet// 133// sarvajJapUrvakaM caitad adhikRtatattvaM nirvANAkhyaM niyamAd eva yatsthitam asarvajJasya nirvANAnupapatteH, Asanno 'yaM nirvANasya sarvajJalakSaNa Rjur avakro, mArgaH---panthAH/ tadbhedaH---sarvajJabhedo matabhedalakSaNaH tat tasmAt kathaM bhaven naiva bhavatIti// 133// dezanAbhedaH katham ity AzaGkyAha--- citrA tu dezanaiteSAM, syAd vineyAnuguNyataH/ yasmAd ete mahAtmAno, bhavavyAdhibhiSagvarAH// 134// citrA tu---nAnAprakArA punaH, dezanA "nitya AtmA, anitya iti ca" ityAdirUpA eteSAM---sarvajJAnAM kapilasugatAdInAM, syAd---bhavet vineyAnuguNyataH---tathAvidhaziSyAnuguNyena kAlAntarApAyabhIrum adhikRtyopasarjanIkRtaparyAyA dravyapradhAnA nityadezanA, bhogAsthAvatas tv adhikRtyopasarjanIkRtadravyA paryAyapradhAnA anityadezanA/ na tu te 'nvayavyatirekavadvastuvedino na bhavanti, sarvajJatvAnupapatteH/ evaMdezanA tu tathAguNasampAdanenAduSTaivety Aha "yasmAd ete mahAtmAnaH" sarvajJAH kim ity Aha bhavavyAdhibhiSagvarAH---saMsAravyAdhivaidyapradhAnAH// 134// ataH kim ity Aha--- yasya yena prakAreNa, bIjAdhAnAdisambhavaH/ sAnubandho bhavaty ete, tathA tasya jagus tataH// 135// yasya---prANino, yena prakAreNa---nityadezanAdilakSaNena, bIjAdhAnAdisambhavas tathAbhAvodvegAdibhAvena sAnubandho bhavati tathAtathottaraguNavRddhyA ete---sarvajJAH tathA---tena prakAreNa tasya jaguH---gItavantaH tata iti// 135// parihArAntaram Aha--- ekApi dezanaiteSAM yad vA zrotRvibhedataH/ acintyapuNyasAmarthyAt tathA citrAvabhAsate// 136// ekApi dezanA tanmukhavinirgamam adhikRtya eteSAM---sarvajJAnAM, yad vA (p. 109) zrotRvibhedatas tathAbhavyatvabhedena acintyapuNyasAmarthyAt---parabodhAzrayopAttakarmavipAkAd ity arthaH tathA---nityAdiprakAreNa, citrAvabhAsata iti// 136// na ca naivam api guNa ity Aha--- yathAbhavyaM ca sarveSAm upakAro 'pi tatkRtaH/ jAyate 'vandhyatApy evam asyAH sarvatra susthitA// 137// yathAbhavyaM---bhavyasadRzaM ca sarveSAm upakAro 'pi---guNo 'pi, tatkRto---dezanAniSpannaH jAyate---prAdurbhavati/ avandhyatApi---aniSphalatApi evamuktanItyA asyAH---dezanAyAH, sarvatra susthiteti// 139// prakArAntaram Aha--- yad vA tattannayApekSA, tattatkAlAdiyogataH/ RSibhyo dezanA citrA, tanmUlaiSApi tattvataH// 138// yad vA tattannayApekSA---dravyAstikAdIn AdhikRtya tattatkAlAdiyogAt---duHSamAdiyogAt RSibhyaH---kapilAdibhya eva dezanA citreti/ na ceyam api nirmUlety Aha---tanmUlaiSApi---sarvajJadezanAmUlaiSApi tattvataH---paramArthena, tatpravacanAnusAratas tathApravRtter iti// 138// prakRte RSibhyo yojanam Aha--- tadabhiprAyam ajJAtvA, na tato 'rvAgdRzAM satAm/ yujyate tatpratikSepo, mahAnarthakaraH paraH// 139// tadabhiprAyaM---sarvajJAbhiprAyaM ajJAtvA, na tataH---kAraNAt arvAgdRzAM satAM---pramAtQNAm kim ity Aha yujyate tatpratikSepaH---sarvajJapratikSepaH, kiMviziSTa ity Aha "mahAnarthakaraH paraH"---mahAnarthakaraNazIlaH pradhAna iti// 139// ihaiva nidarzanam Aha--- nizAnAthapratikSepo, yathAndhAnAm asaGgataH/ tadbhedaparikalpaz ca, tathaivArvAgdRzAm ayam// 140// nizAnAthapratikSepaz candrapratikSepaH yathAndhAnAM---cakSurvikalAnAM, asaGgato nItyA, tadbhedaparikalpaz ca---nizAnAthabhedaparikalpaz ca vakracaturasratvAdiH, tathaivArvAgdRzAM---chadmasthAnAm ayaM---sarvajJapratikSepaH tadbhedaparikalpaz cAsaGgata iti// 140// kiJ ca--- (p. 110) na yujyate pratikSepaH, sAmAnyasyApi tas (tat???) satAm/ AryApavAdas tu punar jihvAcchedAdhiko mataH// 141// na yujyate pratikSepo---nirAkaraNarUpaH sAmAnyasyApi kasyacit puruSAdeH tat tasmAt satAM---munInAm AryApavAdas tu punaH---sarvajJaparibhava ity arthaH kim ity Aha jihvAcchedAdhiko mataH---tathAvidhapratyapAyabhAvena// 141// kiJ ca, kudRSTyAdivan no santo, bhASante prAyasaH kvacit/ nizcitaM sAravac caiva, kin tu sattvArthakRt sadA// 142// kudRSTyAdivat kutsyam ityAdi, no santo---munayo, bhASante kvacit, kathaM tarhi bhASanta ity Aha nizcitaM---asandigdhaM, sAravac caiva nApArthakam kin tu sattvArthakRt---parArthakaraNazIlaM sadA bhASante// 142// upasaMharann Aha--- nizcayo 'tIndriyArthasya, yogijJAnAd Rte na ca/ ato 'py atrAndhakalpAnAM, vivAdena na kiJcana// 143// nizcayo 'tIndriyArthasya---sarvajJAdeH yogijJAnAd Rte na ca, tata eva tatsiddheH, ato 'pi kAraNAd atra sarvajJAdhikAre, andhakalpAnAM---vizeSatas tadatattvadarzinAM, vivAdena na kiJcana saccittanAzaphalena// 143// na cAnumAnaviSaya eSo 'rthas tattvato mataH// na cAto nizcayaH samyaganyatrApy Aha dhIdhanaH// 144// na cAnumAnaviSayo---na ca yuktigocaraH eSo 'rthaH---sarvajJavizeSalakSaNaH tattvato mataH---paramArtheneSTaH (paramArthena dRSTaH) na cAto 'numAnAt nizcayaH samyaganyatrApi sAmAnyArthe/ Aha dhIdhanaH---sa bhartRhatiH// 144// kim Ahety Aha--- yatnenAnumito 'py arthaH, kuzalair anumAtRbhiH// abhiyuktatarair anyair anyathaivopapAdyate// 145// yatnenAnumito 'py artho 'nvayAdyanusAreNa, kuzalair anumAtRbhir anvayAdijJaiH, abhiyuktatarair anvayAdijJair eva anyathaivopapAdyate---tathAsiddhyAdiprakAreNa// 145// abhyuccayam Aha--- (p. 111) jJAyeran hetuvAdena, padArthA yady atIndriyAH// kAlenaitAvatA prAjJaiH, kRtaH syAt teSu nizcayaH// 146// jJAyeran hetuvAdenAnumAnavAdena, padArthA yady atIndriyAH sarvajJAdayaH kAlenaitAvatA prAjJais tArkikaiH, kRtaH syAt teSu nizcayo 'vagama iti// 146// na caitad evaM yat tasmAc chuSkatarkagraho mahAn// mithyAbhimAnahetutvAt tyAjya eva mumukSubhiH// 147// na caitad evaM yad yena kAraNena tasmAc chuSkatarkagraho mahAn atiraudraH mithyAbhimAnahetutvAt tyAjya eva mumukSubhir moktum icchubhiH// 147// kiJ ca---grahaH sarvatra tattvena, mumukSUNAm asaGgataH/ muktau dharmA api prAyas tyaktavyAH kim anena tat// 148// grahaH sarvatra---vastuni, tattvena---paramArthena, mumukSUNAm asaGgato 'yuktaH, kuta ity Aha muktau dharmA api prAyas tyaktavyAH---prAyograhaNaM kSAyikadharmavyavacchedArtham kim anena graheNa tat? na kiJcid ity arthaH// 148// yata evam--- tad atra mahatAM vartma, samAzritya vicakSaNaiH// vartitavyaM yathAnyAyaM, tadatikramavarjitaiH// 149// tad atra vyatikare, mahatAM vartma samAzrityAGgIkRtya, vicakSaNaiH---paNDitaiH, vartitavyaM yathAnyAyaM---nyAyasadRzaM, tadatikramavarjitair mahad vartmAticArarahitaiH// 149// etad evAha--- parapIDeha sUkSmApi, varjanIyA prayatnataH// tadvat tadupakAre 'pi, yatitavyaM sadaiva hi// 150// parapIDA---parabAdhA iha---loke, sUkSmApy AstAM mahatIti, kim ity Aha varjanIyA---parityaktavyA, prayatnataH sUkSmAbhogena tadvat---prayatnata eva tadupakAre 'pi---paropakAre 'pi, yatitavyam anuSTAnadvAreNa, sadaiva hIti// 150// tathA--- guravo devatA viprA, yatayaz ca tapodhanA/ pUjanIyA mahAtmAnaH, suprayatnena cetasA// 151// guravo---mAtApitRpramukhAH, devatA sAmAnyenaiva, viprAH---dvijAH, yatayaz ca--- (p. 112) pravrajitAz ca, tapodhanAH tadvantaH, pUjanIyA mahAtmAnaH sarva evaite yathArham/ katham ity Aha suprayatnena cetasA AjJApradhAnenety arthaH// 151// kiJ ca--- pApavatsv api cAtyantaM, svakarmanihateSv alam/ anukampaiva sattveSu nyAyyA dharmo 'yam uttamaH// 152// pApavatsv api cAtyantaM, lubdhakAdiSu, svakarmanihateSv alam atyartham, anukampaiva sattveSu nyAyyA na matsaro, dharmo 'yam uttamaH kAraNe kAryopacArAd iti// 152// upasaMharann Aha--- kRtam atra prasaGgena, prakRtaM prastumo 'dhunA/ tat punaH paJcamI tAvad yogadRSTir mahodayA// 153// kRtaM---paryAptaM atra---vyatikare prasaGgena, prakRtaM prastumo 'dhunA---sAmprataM, tat punaH prakRtaM paJcamI tAvad yogadRSTiH sthirAkhyA kiMviziSTety Aha mahodayAnirvANaparamaphalety arthaH// 153// evaM saprapaJcaM caturthIM dRSTim abhidhAya paJcamIm abhidhAtum Aha--- sthirAyAM darzana (darzanaM???) nityaM, pratyAhAravad eva ca/ kRtyam abhrAntam anaghaM sUkSmabodhasamanvitam// 154// sthirAyAM dRSTau, darzanaM---bodhalakSaNaM, nityam apratipAti niraticArAyAm, sAticArAyAM tu prakSINanayanapaTalopadravasya taduktopAyAnavabodhakalpam anityam api bhavati tathAticArabhAvAt/ ratnaprabhAyAm api dhUlyAder upadravaH pratyAhAravad eva ca "svaviSayAsamprayoge svacittasvarUpAnukArI cendriyANAM pratyAhAraH" tadvad etaddarzanaM, kRtyaM---vandanAdi, abhrAntaM kramam adhikRtya/ ata eva, anagham anaticAratvAt/ etad eva vizeSyate sUkSmabodhasamanvitaM---granthibhedAd vedyasaMvedyapadopapatter iti// 154// bAladhUlIgRhakrIDA tulyAsyAM bhAti dhImatAm/ tamogranthivibhedena, bhavaceSTAkhilaiva hi// 155// bAladhUlIgRhakrIDAtulyA---prakRtyasundaratvAsthiratvAbhyAM, asyAM---sthirAyAM dRSTau, bhAti dhImatAM---puMsAM, tamogranthivibhedena hetunA, bhavaceSTAkhilaiva hi (p. 113) cakravartyAdiceSTArUpApi prakRtyasundaratvAd asthiratvAc ca// 155// mAyAmarIcigagandharvanagarasvapnasannibhAn (mAyAmarIcigandharvanagarasvapnasannibhAn???)/ bAhyAn pazyati tattvena, bhAvAn zrutavivekataH// 156// mAyAmarIcayo---mRgatRSNikA gandharvanagaraM---harizcandrapurAdi svapnaH pratIta eva, etatsannibhAn---etadAkArAn, bAhyAn---dehagRhAdIn, pazyati tattvena paramArthena, bhAvAn---padArthAn/ kuta ity Aha zrutavivekataH---samyakpariNatena zrutajJAnena// 156// abAhyaM kevalaM jyotir nirAbAdham anAmayam/ yad atra tatparaM tattvaM, zeSaH punarupaplavaH// 157// abAhyam AntaraM kevalam ekaM jyotir jJAnaM, anAbAdham amUrtatayA pIDArahitaM, anAmayam arogam ata eva yad atra---loke, tatparaM tattvaM vartate, sadA tathAbhAvAt/ zeSaH punarupaplavas tathAsvarUpeNa bhAvAd iti// 157// evaM vivekino dhIrAH, pratyAhAraparAs tathA/ dharmabAdhAparityAgayatnavantaz ca tattvataH// 158// evamuktanItyA, vivekina ete dhIrA acapalAH, "pratyAhAraparAH"---uktalakSaNapratyAhArapradhAnAH tathA---tena prakAreNa dharmabAdhAparityAgayatnavantaz ca---tathAntaHparizuddheH, tattvataH---paramArthena, ete hi bhinnagranthitvAd uttamazrutapradhAnA ity evam Alocayanti// 158// na hy alakSmIsakhI lakSmIr yathAnandAya dhImatAm/ tathA pApasakhA loke, dehinAM bhogavistaraH// 159// na hi---naiva, alakSmIsakhI lakSmIs tathobhayaparibhogena yathAnandAya---AnandArthaM dhImatAM---buddhimatAM tathA pApasakhA loke tadavinAbhAvena, dehinAM bhogavistaro nAnandAya, "nAnupahatya bhUtAni bhogaH saMbhavati, bhUtopaghAtAc ca pApam iti bhAvanA"// 159// dharmabhogaH sundara ity apy AzaGkApohAyAha--- dharmAd api bhavan bhogaH prAyo 'narthAya dehinAm/ candanAd api sambhUto dahaty eva hutAzanaH// 160// (p. 114) dharmAd api bhavan bhogo---devalokAdau, prAyo---bAhulyena, anarthAya dehinAM---tathA pramAdavidhAnAt/ prAyograhaNaM zuddhadharmAkSepibhoganirAsArthaM, tasya pramAdajIvatvAyogAt, atyantAnavadyatIrthakarAdiphalazuddheH puNyasiddhyAdAv AgamAbhinivezAd dharmasAracittopapatter iti/ sAmAnyato dRSTAntam Aha---candanAd api sambhUtaH tathA zaityaprakRteH kim ity Aha dahaty eva hutAzanaH tathAsvabhAvatvAt/ prAya etad evaM, na dahaty api kazcit satyamantrAbhisaMskRtAd dAhAsiddheH/ sakalalokasiddham etad iti// 160// bhogAt tadicchAviratiH skandhabhArApanuttaye/ skandhAntarasamAropas tatsaMskAravidhAnataH// 161// bhogAt sakAzAt, tadicchAviratir bhogecchAviratis tAtkAlikI/ kim ity Aha skandhabhArApanuttaye---skandhabhArApanuttyarthaM skandhAntarasamAropaH vartate/ kuta ity Aha tatsaMskAravidhAnataH---tathAkarmabandhenAniSTabhogasaMskAravidhAnAt tattvatas tadicchAnivRtter iti/ uktA paJcamI dRSTiH/ satyAyasyAm aparair api yogAcAyaralaulyAdayo (yogAcAryair alaulyAdayo???) guNAH procyante/ yathoktam--- alaulyam Arogyam aniSThuratvaM/ gandhaH zubho mUtrapurISam alpam/ kAntiH prasAdaH svarasaumyatA ca/ yogapravRtteH prathamaM hi cihnam// 1// maitryAdiyuktaM ciSayeSv acetaH prabhAvavaddhairyasamanvitaM ca/ dvandvair adhRSyatvam abhISTalAbhaH janapriyatvaM ca tathA paraM syAt// 2// doSavyapAyaH paramA ca tRptir aucityayogaH samatA ca gurvI/ vairAdinAzo 'tha RtambharA dhIr niSpannayogasya tu cihnam etat// 3// ityAdi ihApy etad akRtrimaM guNajAtam ata evArabhya vijJeyam// 161// tathA ca SaSThIM dRSTim abhidhAtum Aha--- kAntAyAm etad anyeSAM prItaye dhAraNA parA/ ato 'tra nAnyam unnityaM mImAMsAsti hitodayA// 162// kAntAyAM---dRSTau etad anantaroditaM nityadarzanAdi anyeSAM prItaye bhavati, na tu dveSAya/ tathA dhAraNA parA---pradhAnA cittasya dezabandhalakSaNA/ yathoktam--- (p. 115) "dezabandhaz cittasya dhAraNA" (pAtaJjalayogasUtra 3.1)/ ato---dhAraNAtaH atra---dRSTau, nAnyamud-nAnyatra harSaH, tadA tattatpratibhAsAyogAt/ tathA nityaM---sarvakAlaM, mImAMsAsti---sadvicArAtmikA/ ata evAha "hitodayA" samyagjJAnaphalatvena// 162// amum evArthaM spaSTayann Aha--- asyAM tu dharmamAhAtmyAt samAcAravizuddhitaH/ priyo bhavati bhUtAnAM dharmaikAgramanAs tathA// 163// asyAm eva---dRSTau kAntAyAM niyogena, dharmamAhAtmyAt kAraNAt, samAcAravizuddhito hetoH kim ity Aha priyo bhavati bhUtAnAM---prANinAM, dharmaikAgramanAs tathA bhavatIti// 163// etad evAha--- zrutadharme mano nityaM kAyas tv asyAnyaceSTite/ atasvAkSepakajJAnAn (atas tv AkSepakajJAnAn???) na bhogA bhavahetavaH// 164// zrutadharme---Agame, mano nityaM tadbhAvanopapatteH, kAyas tu---kAya eva asyAdhikRtadRSTimato anyaceSTite---sAmAnye, atas tv ata eva kAraNAt AkSepakajJAnAt samyagAkSepakajJAnena hetubhUtena, bhogAH---indriyArthasambandhAH bhavahetavaH---saMsArahetavi na iti// 164// amum evArthaM dRSTAntam adhikRtyAha--- mAyAmbhastattvataH pazyann anudvignas tato drutam/ tanmadhyena prayAty eva yathA vyAghAtavarjitaH// 165// mAyAmbhastattvataH pazyan---mayAmbhastvenaiva, anudvignas tato---mAyAmbhasaH drutaM---zIghraM, tanmadhyena---mAyAmbhomadhyena prayAty eva---na na prayAti, yathA ity udAharaNopanyAsArthaH vyAghAtavarjito---mAyambhasas tattvena vyAghAtAsamarthatvAd iti// 165// bhogAn svarUpataH pazyaMs tathA mAyodakopamAn/ bhuJjAno 'pi hy asaGgaH san prayAty eva paraM padam// 166// bhogAn indriyArthasambandhAn, svarUpataH pazyan samAropam antareNa, tathA---tenaiva prakAreNa mAyodakopamAnasArAn, bhuJjAno 'pi hi karmAkSiptAn, asaGgaH san prayAty eva paraM padaM, tathAnabhiSvaGgatayA paravazatAbhAvAt// 166// (p. 116) bhogatattvasya tu punar na bhavodadhilaGghanam/ mAyodakadRDhAvezas tena yAtIha kaH pathA// 167// bhogatattvasya tu---bhogaparamArthasya punaH, na bhavodadhilaGghanaM---tathAbuddhes tadupAye 'pravRtteH/ Aha ca, mAyodajadRDhAvezaH tathAviparyAsAt, tena yAtIha kaH pathA---yatra mAyAyAm udakabuddhiH// 167// sa tatraiva bhavodvigno yathA tiSThaty asaMzayam/ mokSamArge 'pi hi tathA bhogajambAlamohitaH// 168// sa---mAyAyAm udakadRDhAvezaH, tatraiva---pathi, bhavodvignaH san yathA---ity udAharaNopanyAsArthaH, tiSThaty asaMzayaM---tiSThaty eva jalabuddhisamAvezAt/ mokSamArge 'pi hi jJAnAdilakSaNe tathA tiSThaty asaMzayaM bhogajambAlamohitaH---bhoganibandhanadehAdiprapaJcamohita ity arthaH// 168// mImAMsAbhAvato nityaM na moho 'syAM yato bhavet/ atas tattvasamAvezAt sadaiva hi hitodayaH// 169// mImAMsAbhAvatoH (mImAMsAbhAvataH???)---sadvicArabhAvena, nityaM---sarvakAlaM, na moho 'syAM dRSTau, yato bhavet atas tattvasamAvezAt kAraNAt, sadaiva hitodayo 'syAM dRSTAv iti// 169// pratipAditA SaSThI dRSTiH/ sAmprataM saptamy ucyate--- dhyAnapriyA prabhA prAyo nAsyAM rugata eva hi/ tattvapratipattiyutA vizeSeNa zamAnvitA// 170// evaM satpravRttipadAvaheti piNDArthaH// 170// dhyAnajaM sukham asyAM tu jitamanmathasAdhanam/ vivekabalanirjAtaM zamasAraM sadaiva hi// 171// dhyAnajaM sukham asyAM---tv adhikRtadRSTAv eva kiMviziSTam ity Aha---jitamanmathasAdhanaM---vyudastazabdAdiviSayam, etad eva vizeSyate vivekabalanirjAtaM---jJAnasAmarthyotpannam/ ata eva zamasAraM sadaiva hi vivekasya zamaphalatvAd iti// 171// kiJ ca--- (p. 117) sarvaM paravazaM duHkhaM sarvam AtmavazaM sukham/ etad uktaM samAsena lakSaNaM sukhaduHkhayoH// 172// sarvaM paravazaM duHkhaM---tallakSaNayogAt, sarvam AtmavazaM sukham ata evahetoH/ etad uktaM muninA samAsena---saMkSepeNa, lakSaNaM---svarUpaM, sukhaduHkhayor iti// 172// puNyApekSam api hy evaM sukhaM paravazaM sthitam/ tataz ca duHkham evaitat tallakSaNaniyogataH// 173// puNyApekSam api hy evamuktanItyA sukhaM paravazaM sthitaM---puNyasya paratvAt/ tataz ca duHkham evaitat tallakSaNaniyogAt/ tad itthaM dhyAnajaM tAttvikaM sukham aparAyatatvAt karmaviyogamAtrajatvAd iti// 173// dhyAnaM ca nirmale bodhe sadaiva hi mahAtmanAm/ kSINaprAyamalaM hema sadA kalyANam eva hi// 174// dhyAnaM ca nirmale bodhe---spaSTakSayopazasamutthe (spaSTakSayopazamasamutthe???) sati kim ity Aha sadaiva hi mahAtmanAM---munInAm, etad eva prativastUpamayAha kSINaprAyamalaM hema---svarNaM "sadA kalyANam eva hi" tathAvasthopapatteH// 174// satpravRttipadaM cehAsaGgAnuSThAnasaMjJitam/ mahApathaprayANaM yad anAgAmipadAvaham// 175// satpravRttipadaM ceha---sattvamArge kim ity Aha "asaGgAnuSThAnasaMjJitaM" vartate tathAsvarasapravRtteH/ mahApathaprayANaM yad asaGgAnuSThAnam, anAgAmipadAvahaM---nityapadaprApakam ity arthaH// 175// asaGgAnuSThAnanAmAny Aha--- prazAntavAhitAsaMjJaM visabhAgaparikSayaH/ zivavartma dhruvAdhveti yogibhir gIyate hy adaH// 176// prazAntavAhitAsaMjJaM---sAMkhyAnAM, visabhAgaparikSayo---bauddhAnAM, zivavartma---zaivAnAM, dhruvAdhvA---mahAvratikAnAM, ity evaM yogibhir gIyate hy ado 'saGgAnuSThAnam iti// 176// etat prasAdhayaty Azu yad yogy asyAM vyavasthitaH/ etatpadAvahaiSaiva tat tatraitadvidAM matA// 177// (p. 118) etad asaGgAnuSThAnaM, prasAdhayaty Azu---zIghraM, yad yogI asyAM---dRSTau vyavasthitaH san, etatpadAvahaiSaiva dRSTiH tat tatraitadvidAM mateSTeti// 177// uktA saptamI dRSTiH/ adhunAnantarocyate/ tadAha--- samAdhiniSThA tu parA tadAsaGgavivarjitA/ sAtmIkRtapravRttiz ca taduttIrNAzayeti ca// 178// samAdhiniSThA tu parASTamI dRSTiH, "samAdhis tu dhyAnavizeSaH," phalam ity anye/ yathoktaM "dezabandhaz cittasya dhAraNA" (pAtaJjalayogasUtra 3.1) "tatra pratyayaikatAnatA dhyAnaM" (pAtaJjalayogasUtra 3.2) "tad evArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyam iva samAdhiH" (pAtaJjalayogasUtra 3.3) iti// tadAsaGgavivarjitA---samAdhyAsaGgavivarjitA bhUtapravRttiz caiSA candanagandhanyAyena/ taduttIrNAzayeti cAsaccittAbhAvena// 178// nirAcArapado hy asyAm aticAravivarjitaH/ ArUDhArohaNAbhAvagativat tv asya ceSTitam// 179// nirAcArapado hi---eva asyAM dRSTau yogI bhavati, pratikramaNAdyabhAvAt, aticAravivarjitas tannibandhanAbhAvena/ ArUDhArohaNAbhAvagativat tv asya---yoginaz ceSTitaM bhavati, AcArajeyakarmAbhAvAt nirAcArapada ity arthaH// 179// kathaM bhikSATanAdyAcAro 'syety AzaGkApanodAyAha--- ratnAdizikSAdRgbhyo 'nyA yathA dRk tanniyojane/ tathAcArakriyApy asya saivAnyA phalabhedataH// 180// ratnAdizikSAdRgbhyaH sakAzAt anyA---bhinnaiva yathA dRk---tanniyojane zikSitasya sataH/ tathAcArakriyApy asya---yoginaH, saiva---bhikSATanAdilakSaNA anyA bhavati/ kuta ity Aha phalabhedataH, prAk sAmparAyikakarmakSayaH phalaM, idAnIM tu bhavopagrAhikarmakSaya iti// 180// tanniyogAn mahAtmeha kRtakRtyo yathA bhavet/ tathAyaM dharmasannyAsaviniyogAn mahAmuniH// 181// tanniyogAd---ratnaniyogAt mahAtmeha---loke kRtakRtyo yathA bhavet--- (p. 119) kazcid ratnavaNik tathAyam adhikRtayogo, dharmasannyAsaviniyogAt sakAzAt mahAmuniH kRtakRtyo bhavatIti// 181// tatra--- dvitIyApUrvakaraNe mukhyo 'yam upajAyate/ kevalazrIs tataz cAsya niHsapatnA sadodayA// 182// dvitIyApUrvakaraNe---zreNivartini, mukhyo 'yaM---dharmasannyAsaH upajAyate, upacaritas tu pramattasaMyatAd Arabhya, kevalazrIs tataz ca---dharmasannyAsaviniyogAt asya---yogino niHsapatnA kevalazrIH, sadodayA---pratipAtAbhAvena// 182// siMhAvalokitanItyAdhikRtavastunirdhAraNAyAha--- sthitaH zItAMzuvaj jIvaH prakRtyA bhAvazuddhayA/ candrika vac (candrikAvac???) ca vijJAnaM tadAvaraNam abhravat// 183// sthito---na sthApanIyaH, zItAMzuvac candravat, jIvaH---AtmA, prakRtyAtmIyayA, bhAvazuddhayA---tattvazuddhayety arthaH// 183// prakRtayojanam Aha--- ghAtikarmAbhrakalpaM taduktayogAnilAhateH/ yadApaiti tadA zrImAn jAyate jJAnakevalI// 184// ghAtikarma---jJAnAvaraNIyAdi tad yathA (ta[d ya]thA) jJAnAvaraNIyaM, darzanAvaraNIyaM, mohanIyaM, antarAyaM ceti/ etad abhrakalpaM vartate tad ghAtikarma uktayogAnilAhateH---antaroditayogavAyughAtAd ity arthaH yadApaiti---zreNiparisamAptau tadA zrImAn asau mukhyavikramayogena jAyate jJAnakevalI---sarvajJa ity arthaH// 184// ata evAha--- kSINadoSo 'tha sarvajJaH sarvalabdhiphalAnvitaH/ paraM parArthaM sampAdya tato yogAntam aznute// 185// kSINadoSaH---sakalarAgAdiparikSayeNa arthAt tadaiva sarvajJo---nirAvaraNajJAnabhAvena sarvajJa ity arthaH/ sarvalabdhiphalAnvitaH---sarvautsukyanivRttyA paraM parArthaM sampAdya---yathAbhavyaM samyaktvAdilakSaNaM tato yogAntam aznute---yogaparyantam Apnoti// 185// (p. 120) tatra drAg eva bhagavAn ayogAd yogasattamAt/ bhavavyAdhikSayaM kRtvA nirvANaM labhate param// 186// tatra---yogAnte zailezyavasthAyAM, drAg eva---zIghram eva, hrasvapaJcAkSarodgiraNamAtreNa kAlena, bhagavAn asau ayogAd---avyApArAt, yogasattamAd---yogapradhAnAt zailezIyogAd ity arthaH kim ity Aha "bhavavyAdhikSayaM kRtvA" sarvaprakAreNa nirvANaM labhate paraM---bhAvanirvANam ity arthaH// 186// tatrAyaM kIdRza ity Aha--- vyAdhimuktaH pumAn loke yAdRzas tAdRzo hy ayam/ nAbhAvo na ca no mukto vyAdhinAvyAdhito na ca// 187// vyAdhimukto---vyAdhiparikSINaH pumAn yAdRzo bhavatIti tAdRzo hy ayaM nirvRto, nAbhAvaH---pradhyAtadIpakalpopamo, "na ca no mukto vyAdhinA" mukta eva bhavyatvaparikSayeNa, "avyAdhito na ca"---pUrvaM tathA tadbhAvAd iti// 187// amum evArthaM spaSTayann Aha--- bhava eva mahAvyAdhir janmamRtyuvikAravAn/ vicitramohajananas tIvrarAgAdivedanaH// 188// bhavaH---saMsAra eva mahAvyAdhiH/ kiMviziSTa ity Aha---janmamRtyuvikAravAn, jarAdyupalakSaNam etat/ vicitramohajanano mithyAtvodayabhAvena, tIvrarAgAdivedanaH stryAdyabhiSvaGgabhAvena// 188// mukhyo 'yam Atmano 'nAdicitrakarmanidAnajaH/ tathAnubhavasiddhatvAt sarvaprANabhRtAm iti// 189// mukhyo---nirupacarito ayaM---bhavavyAdhiH, Atmano---jIvasya kimbhUta ity Aha anAdicitrakarmanidAnajaH---dravyabhAvabhedabhinnakarmabalotpanna ity arthaH/ kuta ity Aha tathAnubhavasiddhatvAt---janmAdyanubhAvena sarvaprANabhRtAm iti---tiryakprabhRtInAm api// 189// etanmuktaz ca mukto 'pi mukhya evopapadyate/ janmAdidoSavigamAt tadadoSatvasaGgateH// 190// (p. 121) etena bhavavyAdhinA muktaz ca, mukto 'pi---siddhaH "mukhya evopapadyate" pravRttinimittabhAvAt/ tathA cAha---janmAdidoSavigamAt kAraNAt tadadoSatvasaGgates tasya doSavato 'doSatvaprApter iti// 190// amum evArthaM spaSTayann Aha--- tatsvabhAvopamarde 'pi tattatsvAbhAvyayogataH/ tasyaiva hi tathAbhAvAt tadadoSatvasaGgatiH// 191// tasyAtmanaH svabhAvopamarde 'pi sati janmAdibhAvavigamena tattatsvAbhAvyayogataH---tasya tatsvAbhAvyaM tena yogAt, tathA hi---tasyetthambhUta eva svabhAvo yena sa eva tathA bhavatIti tataz ca tasyaiva hi tathAbhAvAj janmAdityAgato janmAdyatItatvena bhAvAt kim ity Aha tadadoSatvasaGgatiH---doSavata evAdoSatvaprAptir ity arthaH// 191// itthaM caitad aGgIkartavyam ity Aha--- svabhAvo 'sya sva-bhAvo yan nijA sattaiva tattvataH/ bhAvAvadhir ayaM yukto nAnyathAtiprasaGgataH// 192// svabhAvo 'syAtmanaH sva-bhAvo yad yasmAt, kim uktaM bhavati---nijA sattaiva "tattvataH"---paramArthena bhAvAvadhir ayaM yuktaH---svabhAvo 'nantaroditaH "nAnyathA" yuktaH/ kuta ity Aha atiprasaGgataH iti// 192// enam evAha--- anantarakSaNAbhUtir AtmabhUteha yasya tu/ tayAvirodhAn nityo 'say syAd asattvAt sadaiva hi// 193// anantarakSaNAbhUtiH---prAkpazcAtkSaNayor abhUtir ity arthaH, AtmabhUteha yasya tu---vartamAnasya vAdino vA tasya doSam Aha---tayA anantarakSaNabhUtyA avirodhAt kAraNAd vartamAnabhAvena kim ity Aha nityo 'sau vartamAnaH syAt tadvat sadA tadbhAvAd iti/ pakSAntaram Aha asattvAt sadaiva hi tayA virodhena tadgrastatvAd iti// 193// paroktimAtraparihArAyAha--- sa eva na bhavaty etad anyathA bhavatItivat/ viruddhaM tannayAd eva tadutpattyAditas tathA// 194// sa eva---iti bhAvaparAmarzaH, na bhavatIti cAbhAvAbhidhAnaM etat, kim ity Aha "anyathAbhAvatItivat" iti nidarzanam, viruddhaM---vyAhatam, (p. 122) sannayAd eva, sa hi sa evAnyathAbhavatIty ukte evam Aha---yadi sa eva katham anyathA bhavati, anyathA ced bhavati kathaM sa iti/ etac ca sa eva na bhavatIty atrApi samAnam eva/ tathA hi yadi sa eva kathaM na bhavati, abhavatvAt kathaM sa iti viruddham etat/ abhyuccayam Aha "tadutpattyAditaH" ity abhAvotpattyAdeH, tathA---viruddham iti// 194// etadbhAvanAyaivAha--- sato 'sattve tadutpAdas tato nAzo 'pi tasya yat/ tannaSTasya punarbhAvaH sadA nAze na tatsthitiH// 195// sato---bhAvasya asattve 'bhyupagamyamAne "sa eva na bhavati" iti vacanAt kim ity Aha tadutpAdaH---ity asattvotpAdaH kAdAcitkatvena tataH---utpAdAt nAzo 'pi tasyAsattvasya "yad utpattimat tad anityaM" iti kRtvA yad yasmAt tat tasmAt, naSTasyAsattvasya punarbhAvas tenaiva rUpeNa sadasattvavinAzAnyathAnupapatteH/ atha nAzo nAzAtmanA bhAvAt prAk pazcAc cAvasthita eva---etad AzaGkyAha sadAnAze---abhyupagamyamAne kim ity Aha "na tatsthitiH" vivakSitakSaNe 'pi tan nazyati// 195// sa kSaNasthitidharmA ced dvitIyAdikSaNe sthitau/ yujyate hy etad apy asya tathA coktAnatikramaH// 196// sa---nAzaH, kSaNasthitidharmA ced bhAva eva/ etad AzaGkyAha dvitIyAdikSaNe sthitau satyAm kim ity Aha yujyate hy etad api---kSaNasthitidharmakatvaM, asya---adhikRtabhAvasya/ tathA caivaM sati uktAnatikramaH// 196// katham ity Aha--- kSaNasthitau tadaivAsya nAsthitir yuktyasaGgateH/ na pazcAd api sety evaM sato 'sattvaM vyavasthitam// 197// kSaNasthitau satyAM tadaiva vivakSitakSaNe asya---vivakSitabhAvasyaiva nAsthitiH/ kuta ity Aha yuktyasaGgateH tadaivAsthitivirodhAd iti yuktiH/ na pazcAd api dvitIyakSaNe sAsthitir na yuktyasaGgater eva "tadAvasthitau tadasthitivirodhAd iti" yuktiH/ ity evaM sato 'sattvaM vyavasthitam/ tataz ca "sato 'sattve" ityAdy anuvartate eveti// 197// nityapakSam adhikRtyAha--- (p. 123) bhavabhAvAnivRttAv apy ayuktA muktakalpanA/ ekAntaikasvabhAvasya na hy avasthAdvayaM kvacit// 198// bhavabhAvAnivRttAv apy ekAntanityatAyAm kim ity Aha ayuktA muktakalpanA AtmanaH/ katham ayayuktety (ayuktety???) Aha ekAntaikasvabhAvasya---apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatAyAH, na hi yasmAt avasthAdvayaM saMsArimuktAkhyaM kvacit, ekAntaikasvabhAvatvavirodhAt// 198// tadabhAve ca saMsArI muktaz ceti nirarthakam/ tatsvabhAvopamardo 'sya nItyA tAttvika iSyatAm// 199// tadabhAve cAvasthAdvayAbhAve ca, saMsArI---tiryagAdibhAvavAn, mukto---bhavaprapaJcoparamAd ity etat nirarthakaM---zabdamAtram eva ca, arthAyogAd iti/ tat tathA svabhAvopamardas tadantareNa tadantarApanayanalakSaNaH asyAtmanaH nItyA---nyAyena/ kim ity Aha tAttvika iSyatAM---pAramArthiko 'bhyupagamyatAm iti// 199// didRkSAdyAtmabhUtaM tanmukhyam asyA nivartate/ pradhAnAdinater hetus tadabhAvAn na tannatiH// 200// didRkSAvidyAmalabhavAdhikArAdi, AtmabhUtaM sahajaM vastusat/ tat tasmAt, mukhyam anupacaritam eva, asyAtmano nivartata iti/ kimbhUtaM tad ity Aha pradhAnAdinateH---pradhAnanayAdipariNateH, hetuH---kAraNam/ tadabhAvAd didRkSAdyabhAvAt, na tannatir na pradhAnAdipariNatir muktAtmana iti// 200// anyathA syAd iyaM nityam eSA ca bhava ucyate/ evaM ca bhavanityatve kathaM muktasya sambhavaH// 201// itthaM caitad aGgIkartavyaM, anyathaivam anabhyupagamyamAne syAd iyaM---pradhAnAdinatiH nityaM---sadaiva/ tataH kim ity Aha eSA ca---pradhAnAdinatiH, bhava ucyate---saMsAro 'bhidhIyate, etannatau tadAtmakamahadAdibhAvAt/ evaM coktanItyA bhavanityatve sati kathaM muktasya sambhavaH? naivety arthaH// 201// avasthA tattvato no cen nanu tatpratyayaH katham/ bhrAnto 'yaM kim aneneti mAnam atra na vidyate// 202// (p. 124) avasthA tattvataH---paramArthena, no cet pUrvAparabhAvena tad AzaGkyAha nanu tatpratyayaH---avasthApratyayaH kathaM---nibandhanAbhAvena/ syAd etat---tadbhrAnto 'yam avasthApratyayaH tat kim anenety etad AzaGkyAha---"mAnam atra" bhrAntatAyAM na vidyate// 202// yogijJAnaM tu mAnaM cet tadavasthAntaraM tu tat/ tataH kiM bhrAntam etat syAd anyathA siddhasAdhyatA// 203// yogijJAnaM tu---yogijJAnam eva pramANaM ced atra etad AzaGkyAha tadavasthAntaraM tu---yogyavasthAntaram eva, tat---yogijJAnam/ tataH kim ity etad AzaGkyAha bhrAntam etat syAt---yogijJAnaM, anyathA abhrAntatve 'sya kim ity Aha siddhasAdhyatA---avasthAbhedopapatter iti// 203// uktam AnuSaGgikaM, prakRtaM prastumaH tac ca siddhasvarUpaM vyAdhimuktaH pumAn loke ityAdyupanyAsAt, tatra--- vyAdhitas tadabhAvo vA tadanyo vA yathaiva hi/ vyAdhimukto na sannItyA kadAcid upapadyate// 204// vyAdhitaH---saJjAtavyAdhir eva, tadabhAvo vA, tadanyo vA---vyAdhitAd anyo vA tatputrAdiH, yathaiva hi vyAdhimukto na trayANAm eko 'pi, sannItyA---sannyAyena, kadAcid upapadyata iti dRSTAntaH// 204// dArSTAntikayojanam Aha--- saMsArI tadabhAvo vA tadanyo vA tathaiva hi/ mukto 'pi hanta no mukto, mukhyavRttyeti tadvidaH// 205// saMsArI---puruSaH tadabhAvo vA---puruSAbhAvamAtram eva tadanyo vaikAntalakSaNaH tathaiva hi yathA dRSTAnte kim ivety Aha "mukto 'pi hanta no mukto" mukhyavRttyA trayANAm api tatpravRttinimittAbhAvAt, iti tadvidaH---muktavida ittham abhidadhatIti// 205// kathaM tarhi muktavyavasthety Aha--- kSINavyAdhir yathA loke vyAdhimukta iti sthitaH/ bhavarogy eva tu tathA muktas tantreSu tatkSayAt// 206// kSINavyAdhiH---puruSaH yathA loke 'vigAnena vyAdhimukta iti tattadabhAvena sthito---na sthApanIyaH bhavarogy eva---na mukhyatadbhAvena tathA muktaH---bhavavyAdhimuktaH, (p. 125) tantreSu sthitaH/ tatkSayAd iti bhavarogakSayAd ity arthaH// 206// evaM prakRtam abhidhAya sarvopasaMhAram Aha--- anekAyogazAstrebhyaH saMkSepeNa samuddhRtaH/ dRSTibhedena yogo 'yam AtmAnusmRtaye paraH// 207// anekayogazAstrebhyaH---pAtaJjalAdibhyaH, saMkSepeNa---samAsena, samuddhRtas tebhyaH pRthakkRtaH navanItam iva kSIrAd iti/ kena ka ity Aha dRSTibhedena---uktalakSaNena yogo 'yaM---adhikRta eva/ kimartham ity Aha AtmAnusmRtyarthaM paraH---pradhAno yoga iti// 207// prayojanAntaram apy Aha--- kulAdiyogibhedena, caturdhA yogino yataH/ ataH paropakAro 'pi, lezato na virudhyate// 208// kulAdiyogibhedena---ye 'tra kulapravRttacakraniSpannayogalakSaNena caturdhA---catuSprakArAH yogino yataH sAmAnyena ataH kim ity Aha paropakAro 'pi tathAvidhakulAdiyogyapekSayA lezato na virudhyate manAg ato 'pi yogapakSapAtAdibhAvAt// 208// tad atra--- kulapravRttacakro ye ta evAsyAdhikAriNaH/ yogino na tu sarve 'pi tathAsiddhyAdibhAvataH// 209// kulapravRttacakrA---ye kulayoginaH pravRttacakrAz ca ya ity arthaH, ete cAsya---yogazAstrasya adhikAriNo 'rhAH yogino na tu sarve 'pi sAmAnyena/ kuta ity Aha tathA---tena prakAreNa, asiddhyAdibhAvataH---gotrayoginAm asiddhibhAvAt, AdizabdAt tu niSpannayoginAM tu siddhibhAvAd iti// 209// etadvizeSalakSaNam Aha--- ye yoginAM kule jAtAs taddharmAnugatAz ca ye/ kulayogina ucyante gotravanto 'pi nApare// 210// ye yoginAM kule jAtA---janmanaiva, taddharmAnugatAz ca---yogidharmAnugatAz ca, ye prakRtyAnye 'pi, kulayogina ucyante iti gamyate dravyato bhAvataz ca/ gotravanto 'pi---sAmAnyena bhUmibhavyA api, nApare---kulayogina iti// 210// etadvizeSalakSaNam adhikRtyAha--- (p. 126) sarvatrAdveSiNaz caite gurudevadvijapriyAH/ dayAlavo vinItAz ca bodhavanto yatendriyAH// 211// sarvatrAdveSiNaiz caite---tathAgrahAbhAvena, tathA gurudevadvijapriyA---dharmaprabhAvAt tathA tathA dayAlavaH---prakRtyA kliSTapApAbhAvena, vinItAz ca---kuzalAnubandhibhavyatayA/ tathA bodhavanto---granthibhedena, yatendriyAz cAritrabhAvena// 211// pravRttacakrAs tu punar yamadvayasamAzrayAH/ zeSadvayArthino 'tyantaM zuzrUSAdiguNAnvitAH// 212// pravRttacakrAs tu punaH, kiMviziSTA bhavantIty Aha yamadvayasamAzrayAH---icchAyamapravRttiyamAzrayA ity arthaH, zeSadvayArthinaH---sthirayamasiddhiyamadvayArthina ity uktaM bhavati, atyantaM---sadupAyapravRttyeti, ata evAha zuzrUSAzravaNagrahaNadhAraNavijJAnohApohatattvAbhinivezaguNayuktAH// 212// tathA--- AdyAvaJcakayogAptyA tadanyadvayalAbhinaH/ ete 'dhikAriNo yogaprayogasyeti tadvidaH// 213// AdyAvaJcakayogAptyA hetubhUtayA, tadanyadvayalAbhinaH---kriyAvaJcakaphalAvaJcakadvayalAbhinaH, tadavandhyabhavyatayaivambhUtAH, kim ity Aha adhikAriNaH, kasyety Aha yogaprayogasyAdhikRtasya, ity evaM tadvido---yogavidaH "abhidadhati" iti zeSaH// 213// upanyastayamAdisvarUpam Aha--- ihAhiMsAdayaH paJca suprasiddhA yamAH satAm/ aparigrahaparyantAs tathecchAdicaturvidhAH// 214// iha loke, ahiMsAdayo dharmAH paJca saMkhyayA suprasiddhAH sarvatantrasAdhAraNatvena, yamA---uparamAH, satAM---munInAm iti, kimparyantA ity Aha aparigrahaparyantAH/ "ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH" (pAtaJjalayogasUtra 2.30) iti vacanAt/ tathecchAdicaturvidhAH pratyekam icchAyamAH pravRttiyamAH sthirayamAH siddhiyamA iti// 214// eteSAM vizeSalakSaNam Aha--- (p. 127) tadvatkathAprItiyutA tathAvipariNAminI/ yameSv icchAvaseyeha prathamo yama eva tu// 215// tadvatkathAprItiyutA---yamavatkathAprItiyutA tathAvipariNAminI---tadbhAvasthiratvena yameSUktalakSaNeSu icchA avaseyeha yamacakre iyaM ca "prathamo yama eva tu" anantaroditalakSaNecchaivecchAyama iti kRtvA// 215// tathA--- sarvatra zamasAraM tu yamapAlanam eva yat/ pravRttir iha vijJeyA dvitIyo yama eva tat// 216// sarvatra---sAmAnyena zamasAraM---tUpazamasAram eva yatkriyAviziSTaM yamapAlanaM, pravRttir iha vijJeyA yameSu, dvitIyo yama eva tat---pravRttiyama ity arthaH// 216// vipakSacintArahitaM yamapAlanam eva yat/ tat sthairyam iha vijJeyaM tRtIyo yama eva hi// 217// vipakSacintArahitam aticArAdicintArahitam ity arthaH yamapAlanam eva yad viziSTakSayopazamavRttyA tat sthairyam iha vijJeyaM yameSu, etac ca tRtIyo yama eva hi sthirayama iti yo 'rthaH// 217// parArthasAdhakaM tv etat siddhiH zuddhAntarAtmanaH/ acintyazaktiyogena caturtho yama eva tu// 218// parArthasAdhakaM tv etad yamapAlanaM siddhir abhidhIyate/ etac ca zuddhAntarAtmano nAnyasya, acintyazaktiyogena tatsannidhau vairatyAgAt/ etac caturtho yama eva tu siddhiyama iti bhAvaH// 218// avaJcakasvarUpam Aha--- sadbhiH kalyANasampannair darzanAd api pAvanaiH/ tathA darzanato yoga AdyAvaJcaka ucyate (iSyate)// 219// sadbhiH kalyANasampannair viziSTapuNyavadbhiH darzanAd api pAvanair avalokanenApi pavitraiH tathA---tena prakAreNa guNavattayA viparyayAbhAvena darzanaM---tathAdarzanam tatas tena yo yogaH---sambandhas taiH saha sa AdyAvaJcaka iSyate sadyo (sadyogA) 'vaJcaka ity arthaH// 219// (p. 128) teSAm eva praNAmAdikriyAniyama ity alam/ kriyAvaJcakayogaH syAn mahApApakSayodayaH// 220// teSAm eva---satAM praNAmAdikriyAniyama ity alam kriyAvaJcalayogaH syAd---bhaved iti/ ayaM ca mahApApakSayodayo--nIcair gotrakarmakSayakRd iti bhAvaH// 220// phalAvaJcakayogas tu sadbhya eva niyogataH/ sAnubandhaphalAvAptir dharmasiddhau satAM matA// 221// phalAvaJcakayogas tu caramo yogottamaH kimbhUta ity Aha sadbhya eva anantaroditebhyaH niyogataH---avazyaMtayA, sAnubandhaphalAvAptiH---tathA sadupadezAdinA, dharmasiddhau viSaye satAM matA iti// 221// evam eSAM svarUpam abhidhAya prakRtayojanam Aha--- kulAdiyoginAm asmAt matto 'pi jaDadhImatAm/ zravaNAt pakSapAtAder upakAro 'sti lezataH// 222// kulAdiyoginAm uktalakSaNAnAM, asmAd yogadRSTisamuccayAt, matto 'pi sakAzAt, jaDadhImatAm anyeSAm kim ity Aha zravaNAt---zravaNena, pakSapAtAdeH pakSapAtazubhecchAdeH, upakAro 'sti lezataH tathA bIjapuSTA (bIjapuSTyA)// 222// kaH pakSapAtamAtrAd upakAra ity AzaGkApohAyAha--- tAttvikaH pakSapAtaz ca, bhAvazUnyA ca yA kriyA/ anayor antaraM jJeyaM, bhAnukhadyotayor iva// 223// tAttvikaH pakSapAtaz ca pAramArthika ity arthaH bhAvazUnyA prati (ca yA) kriyA iti, "anayor antaraM jJeyaM" kayor ivety Aha bhAnukhadyotayor iva mahad antaram ity arthaH// 223// tathA cAha--- khadyotakasya yat tejaH tad alpaM ca vinAzi ca/ viparItam idaM bhAnor iti bhAvyam idaM budhaiH// 224// khadyotakasya---sattvavizeSasya, yat tejaH prakAzAtmakam tat kim ity Aha alpaM ca vinAzi ca svarUpeNa viparItam idaM bhAnor bahvavinAzicAdityasyeti (p. 129) ityevaMbhAvaM, bhAvyam idam adhikRtapakSapAtAd etatkriyAdikaM, budhais tattvanItyeti// 224// vizeSam Aha--- zravaNe prArthanIyAH syur na hi yogyAH kadAcana/ yatnaH kalyANasattvAnAM, mahAratne sthito yataH// 225// zravaNe---zravaNaviSaye prArthanIyAH syur bhaveyuH na hi yogyAH kadAcana---zuzrUSAbhAvena svataHpravRtteH/ tathA cAha yatnaH kalyANasattvAnAM---puNyavatAM, mahAratne---cintAmaNyAdiviSayaH, sthito yataH---tathaucityayogena, pakSapAtAder api janmAntarAvAptizruteH// 225// ayogyadAnadoSaparihArAyAha--- naitadvidas tv ayogyebhyo, dadaty enaM tathApi tu/ haribhadra idaM prAha, naitebhyo deya AdarAt// 226// naitadvidas tv AcAryAH, ayogyebhyo 'nyebhyo, dadati---yacchanti, enaM yogadRSTisamuccayAkhyaM grantham, tathApi tv evam api vyavasthite haribhadro granthakRt, idaM prAha kim ity Aha naitebhya ayogyebhyaH, deyaH ayaM---yogadRSTisamuccayaH, AdarAt---AdareNa idaM prAha// 226// kim etad evam ity Aha--- avajJeha kRtAlpApi, yad anarthAya jAyate/ atas tatparihArArthaM, na punarbhAvadoSataH// 227// avajJeha yogadRSTisamuccayAkhye granthe, kRtAlpApi svarUpeNa yad yasmAt anarthAya jAyate mahAviSayatvena/ atas tatparihArArthaM na punarbhAvadoSataH---kSudratayA haribhadra idaM prAheti// 227// itthaM caitad aGgIkartavyam/ ata evAha--- yogyebhyas tu prayatnena, deyo 'yaM vidhinAnvitaiH/ mAtsaryaviraheNoccaiH, zreyovighnaprazAntaye// 228// yogyebhyas tu zrotRbhyaH prayatnenopayogasAreNa deyo 'yaM vidhinA---zravaNAdigocareNa anvitair yuktaiH, doSo 'nyathA pratyavAyasambhavAd ity AcAryAH mAtsaryaviraheNa---mAtsaryAbhAvena, uccaiH zreyovighnaprazAntaye puNyAntarAyaprazAntyartham iti// 228// samApto 'yaM yogadRSTisamuccayaH// kRtiH zrIzvetabhikSor AcAryazrIharibhadrasyeti// // savRttir yogadRSTisamuccayaH samAptaH//